bigger corpus from http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/home.html
This commit is contained in:
Lapinot
parent
0c4ea492b4
commit
c520c0a8bc
File diff suppressed because it is too large
Load Diff
|
|
@ -0,0 +1,443 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Galli Caesaris saevitia.
|
||||
|
||||
|
||||
Post emensos insuperabilis expeditionis eventus, languentibus partium animis, quas periculorum varietas fregerat et laborum, nondum tubarum cessante clangore, vel milite locato per stationes hibernas, fortunae saevientis procellae tempestates alias rebus infudere
|
||||
communibus per multa illa et dira facinora Caesaris Galli, qui ex squalore imo miseriarum in aetatis adultae primitiis ad principale culmen insperato saltu
|
||||
provectus ultra terminos
|
||||
potestatis delatae procurrens asperitate nimia cuncta foedabat. Propinquitate enim regiae stirpis gentilitateque etiam tum Constantii
|
||||
nominis efferebatur in fastus, si plus valuisset, ausurus hostilia in auctorem suae felicitatis, ut videbatur.
|
||||
Cuius acerbitati uxor grave accesserat incentivum, germanitate Augusti turgida supra modum, quam Hannibaliano regi fratris filio antehac Constantinus iunxerat pater, Megaera quaedam mortalis, inflammatrix saevientis adsidua, humani cruoris avida nihil mitius quam maritus; qui paulatim eruditiores facti processu temporis ad nocendum per clandestinos versutosque rumigerulos conpertis leviter addere quaedam male suetos falsa et placentia sibi discentes, adfectati regni vel artium nefandarum calumnias insontibus adfligebant.
|
||||
Eminuit autem inter humilia supergressa iam impotentia
|
||||
fines mediocrium delictorum nefanda Clematii cuiusdam Alexandrini nobilis mors repentina; cuius socrus cum misceri sibi generum, flagrans eius amore,
|
||||
non
|
||||
impetraret, ut ferebatur, per palatii pseudothyrum introducta, oblato pretioso reginae monili id adsecuta est, ut ad Honoratum tum comitem orientis formula missa letali, homo
|
||||
scelere nullo contactus idem Clematius nec hiscere nec loqui permissus occideretur.
|
||||
|
||||
Post hoc impie perpetratum quod in aliis quoque iam timebatur, tamquam licentia crudelitati indulta per suspicionum nebulas aestimati quidam noxii damnabantur. Quorum pars necati, alii puniti bonorum multatione actique laribus suis extorres nullo sibi relicto praeter querelas et lacrimas, stipe conlaticia victitabant, et civili iustoque imperio ad voluntatem converso cruentam, claudebantur opulentae domus et clarae.
|
||||
Nec vox accusatoris ulla (licet subditicii)
|
||||
in his malorum quaerebatur acervis ut saltem specie tenus crimina praescriptis legum committerentur, quod aliquotiens fecere principes saevi: sed quicquid Caesaris implacabilitati sedisset, id velut fas iusque perpensum confestim urgebatur impleri.
|
||||
Excogitatum est super his, ut homines quidam ignoti, vilitate ipsa parum cavendi ad colligendos rumores per Antiochiae latera cuncta
|
||||
destinarentur, relaturi quae audirent. Hi peragranter et dissimulanter honoratorum circulis adsistendo pervadendoque divites domus egentium habitu quicquid noscere poterant vel audire latenter intromissi per posticas in regiam nuntiabant, id observantes conspiratione concordi, ut fingerent quaedam et cognita duplicarent in peius, laudes vero supprimerent Caesaris, quas invitis conpluribus formido malorum inpendentium exprimebat.
|
||||
Et interdum acciderat, ut siquid in penetrali secreto nullo citerioris
|
||||
vitae ministro praesente paterfamilias uxori susurrasset in aurem, velut Amphiarao referente aut Marcio, quondam vatibus inclitis, postridie disceret imperator. Ideoque etiam parietes arcanorum soli conscii timebantur.
|
||||
Adolescebat autem obstinatum propositum erga haec et similia multa scrutandi,
|
||||
stimulos admovente regina, quae abrupte mariti fortunas trudebat in exitium praeceps, cum eum potius lenitate feminea ad veritatis humanitatisque viam reducere utilia suadendo deberet, ut in Gordianorum actibus factitasse Maximini truculenti illius imperatoris rettulimus coniugem.
|
||||
|
||||
Novo denique perniciosoque exemplo idem Gallus ausus est inire flagitium grave, quod Romae cum ultimo dedecore temptasse aliquando dicitur Gallienus, et adhibitis paucis clam ferro succinctis vesperi per tabernas palabatur et conpita quaeritando Graeco sermone, cuius erat inpendio gnarus, quid de Caesare quisque sentiret. Et haec confidenter agebat in urbe ubi pernoctantium luminum claritudo dierum solet imitari fulgorem. Postremo agnitus saepe iamque, si prodisset, conspicuum se fore contemplans, non nisi luce palam egrediens ad agenda quae putabat seria cernebatur. Et haec quidem medullitus multis gementibus agebantur.
|
||||
|
||||
Thalassius vero ea tempestate praefectus praetorio praesens ipse quoque adrogantis ingenii, considerans incitationem eius ad multorum augeri discrimina, non maturitate vel consiliis mitigabat, ut
|
||||
aliquotiens celsae potestates iras principum molliverunt, sed adversando iurgandoque cum parum congrueret, eum ad rabiem potius evibrabat, Augustum actus eius exaggerando creberrime docens, idque, incertum qua mente, ne lateret adfectans. Quibus
|
||||
mox Caesar acrius efferatus, velut contumaciae
|
||||
quoddam vexillum altius erigens, sine respectu salutis alienae vel suae ad vertenda opposita,
|
||||
instar rapidi fluminis irrevocabili impetu ferebatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Isaurorum incursiones.
|
||||
|
||||
Nec sane haec sola pernicies orientem diversis cladibus adfligebat. Namque et Isauri, quibus est usitatum saepe pacari saepeque inopinis excursibus cuncta miscere, ex latrociniis occultis et raris, alente inpunitate adulescentem in peius audaciam ad bella gravia proruperunt, diu quidem perduelles spiritus inrequietis motibus erigentes, hac tamen indignitate perciti vehementer, ut iactitabant, quod eorum capiti quidam consortes apud Iconium Pisidiae oppidum in amphitheatrali spectaculo feris praedatricibus obiecti sunt praeter morem.
|
||||
Atque (ut Tullius ait) ut etiam bestiae
|
||||
fame monitae plerumque ad eum locum ubi aliquando pastae sunt revertuntur, ita homines instar turbinis degressi montibus impeditis et arduis loca petivere mari confinia, per quae aviis
|
||||
latebrosis sese convallibusque occultantes cum appeterent noctes — luna etiam tum cornuta ideoque nondum solido splendore fulgente nauticos observabant quos cum in somnum sentirent effusos per ancoralia, quadrupedo gradu repentes seseque
|
||||
suspensis passibus iniectantes in scaphas eisdem
|
||||
sensim nihil opinantibus adsistebant et incendente aviditate saevitiam ne cedentium quidem
|
||||
parcendo obtruncatis omnibus merces opimas velut viles nullis repugnantibus avertebant. Haecque non diu sunt perpetrata.
|
||||
Cognitis enim pilatorum caesorumque funeribus nemo deinde ad has stationes appulit navem, sed ut Scironis praerupta letalia declinantes litoribus Cypriis contigui navigabant, quae Isauriae scopulis sunt controversa.
|
||||
Procedente igitur mox tempore cum adventicium nihil inveniretur, relicta ora maritima in Lycaoniam adnexam Isauriae se contulerunt ibique densis intersaepientes
|
||||
itinera praetenturis provincialium et viatorum opibus pascebantur.
|
||||
Excitavit hic ardor milites per municipia plurima, quae isdem conterminant, dispositos et castella, sed quisque serpentes latius pro viribus repellere moliens, nunc globis confertos, aliquotiens et dispersos multitudine superabatur vigenti,
|
||||
quae nata et educata inter editos recurvosque ambitus montium eos ut loca plana persultat et mollia, missilibus obvios eminus lacessens et ululatu truci perterrens.
|
||||
Coactique aliquotiens nostri pedites ad eos persequendos scandere clivos sublimes,
|
||||
etiam si lapsantibus plantis fruticeta prensando vel dumos ad vertices venerint summos, inter arta tamen et invia nullas acies explicare permissi nec firmare nisu valido gressus: hoste discursatore rupium abscisa volvente, ruinis ponderum inmanium consternuntur, aut ex necessitate ultima fortiter dimicante, superati periculose per prona discedunt.
|
||||
Quam ob rem circumspecta cautela observatum est deinceps et cum edita montium petere coeperint grassatores, loci iniquitati
|
||||
milites cedunt. Ubi autem in planitie potuerint reperiri, quod contingit adsidue, nec exsertare lacertos nec crispare permissi tela, quae vehunt bina vel terna, pecudum ritu inertium trucidantur.
|
||||
|
||||
Metuentes igitur idem latrones Lycaoniam magna parte campestrem cum se inpares nostris fore congressione stataria documentis frequentibus scirent, tramitibus deviis petivere Pamphyliam diu quidem intactam sed timore populationum et caedium, milite per omnia diffuso propinqua, magnis undique praesidiis conmunitam.
|
||||
Raptim igitur properantes ut motus sui rumores celeritate nimia praevenirent, vigore corporum ac levitate confisi per flexuosas semitas ad summitates collium tardius evadebant. Et cum superatis difficultatibus arduis ad supercilia venissent fluvii Melanis alti et verticosi,
|
||||
qui pro muro tuetur accolas circumfusus, augente nocte adulta terrorem quievere paulisper lucem opperientes. Arbitrabantur enim nullo inpediente transgressi inopino adcursu adposita quaeque vastare, sed in cassum labores pertulere gravissimos.
|
||||
Nam sole orto magnitudine angusti gurgitis sed profundi a transitu arcebantur et dum piscatorios quaerunt lenunculos vel innare temere contextis cratibus
|
||||
parant, effusae legiones, quae hiemabant tunc apud Siden, isdem impetu occurrere veloci. Et signis prope ripam locatis ad manus comminus conserendas denseta scutorum conpage semet scientissime praestruebant, ausos quoque aliquos fiducia nandi vel cavatis arborum truncis amnem permeare latenter facillime trucidarunt.
|
||||
Unde temptatis ad discrimen ultimum artibus militum
|
||||
cum nihil impetraretur, pavore vique repellente extrusi et quo tenderent ambigentes venere prope oppidum Laranda.
|
||||
Ibi victu recreati et quiete, postquam abierat timor, vicos opulentos adorti equestrium adventu cohortium, quae casu propinquabant, nec resistere planitie porrecta conati digressi sunt retroque cedentes,
|
||||
omne iuventutis robur relictum in sedibus acciverunt.
|
||||
Et quoniam inedia gravi adflictabantur, locum petivere Paleas nomine, vergentem in mare, valido muro
|
||||
firmatum, ubi conduntur nunc usque commeatus distribui militibus omne latus Isauriae defendentibus adsueti. Circumstetere igitur hoc munimentum per triduum et trinoctium et cum neque adclivitas ipsa sine discrimine adiri
|
||||
letali, nec cuniculis quicquam geri posset, nec procederet ullum obsidionale commentum, maesti excedunt postrema vi subigente maiora viribus adgressuri.
|
||||
Proinde concepta rabie saeviore, quam desperatio incendebat et fames, amplificatis viribus ardore incohibili in excidium urbium matris Seleuciae efferebantur, quam comes tuebatur Castricius tresque legiones bellicis sudoribus induratae.
|
||||
Horum adventum praedocti speculationibus fidis rectores militum tessera data sollemni armatos omnes celeri eduxere procursu et agiliter praeterito Calycadni fluminis ponte, cuius undarum magnitudo murorum adluit turres, in speciem locavere pugnandi. Neque tamen exiluit quisquam nec permissus est congredi. Formidabatur enim flagrans vesania manus et superior numero et ruitura sine respectu salutis in ferrum.
|
||||
Viso itaque exercitu procul auditoque liticinum cantu, represso gradu parumper stetere praedones exsertantesque minaces gladios postea lentius incedebant.
|
||||
Quibus occurrere bene pertinax miles explicatis ordinibus parans hastisque feriens scuta — qui habitus iram pugnantium concitat
|
||||
et dolorem, proximos iam gestu terrebat sed eum in certamen alacriter consurgentem revocavere ductores rati intempestivum anceps subire certamen cum haut longe muri distarent, quorum tutela securitas poterat in solido locari cunctorum.
|
||||
Hac ita persuasione reducti intra moenia bellatores obseratis undique portarum aditibus, propugnaculis insistebant et pinnis, congesta undique saxa telaque habentes in promptu, ut si quis se proripuisset citerius,
|
||||
multitudine missilium sterneretur et lapidum.
|
||||
Illud tamen clausos vehementer angebat quod captis navigiis, quae frumenta vehebant per flumen, Isauri quidem alimentorum copiis adfluebant, ipsi vero solitarum rerum cibos iam consumendo inediae propinquantis aerumnas exitialis horrebant.
|
||||
Haec ubi latius fama vulgasset missaeque relationes adsiduae Gallum Caesarem permovissent, quoniam magister equitum longius ea tempestate distinebatur, iussus comes orientis Nebridius contractis undique militaribus copiis ad eximendam periculo civitatem amplam et oportunam studio properabat ingenti, quo cognito abscessere latrones nulla re amplius memorabili gesta, dispersique ut solent avia montium petiere celsorum.
|
||||
|
||||
|
||||
Persarum commentum irritum.
|
||||
|
||||
Eo adducta re per Isauriam, rege Persarum bellis finitimis inligato repellenteque a conlimitiis suis ferocissimas gentes, quae mente quadam versabili hostiliter eum saepe incessunt et in nos arma moventem aliquotiens iuvant, Nohodares quidam nomine e numero optimatum, incursare Mesopotamiam quotiens copia dederit ordinatus, explorabat nostra sollicite, si repperisset usquam locum vi subita perrupturus.
|
||||
Et quia Mesopotamiae tractus omnes crebro inquietari sueti praetenturis et stationibus servabantur agrariis, laevorsum flexo itinere Osdroenae subsederat extimas partes, novum parumque aliquando temptatum commentum adgressus. Quod si impetrasset, fulminis modo cuncta vastarat. Erat autem quod cogitabat huius modi.
|
||||
|
||||
Batnae municipium in Anthemusia conditum Macedonum manu priscorum ab Euphrate flumine brevi spatio disparatur, refertum mercatoribus opulentis, ubi annua sollemnitate prope Septembris initium mensis ad nundinas magna promiscuae fortunae convenit multitudo ad commercanda quae Indi mittunt et Seres, aliaque
|
||||
plurima vehi terra marique consueta.
|
||||
Hanc regionem praestitutis celebritati diebus invadere parans dux ante edictus per solitudines Aboraeque amnis herbidas ripas,
|
||||
suorum indicio proditus, qui admissi flagitii metu exagitati ad praesidia descivere Romana. Absque ullo egressus effectu deinde tabescebat immobilis.
|
||||
|
||||
|
||||
Saracenorum irruptiones et mores.
|
||||
|
||||
Saraceni tamen nec amici nobis umquam nec hostes optandi, ultro citroque discursantes quicquid inveniri poterat momento temporis parvi vastabant milvorum rapacium similes, qui si praedam dispexerint celsius, volatu rapiunt celeri, ac si
|
||||
impetraverint, non inmorantur.
|
||||
Super quorum moribus licet in actibus principis Marci et postea aliquotiens memini rettulisse,
|
||||
tamen nunc quoque pauca de isdem expediam carptim.
|
||||
Apud has gentes, quarum exordiens initium ab Assyriis ad Nili cataractas porrigitur et confinia Blemmyarum, omnes pari sorte sunt bellatores seminudi coloratis sagulis pube tenus amicti, equorum adiumento pernicium graciliumque camelorum per diversa se raptantes, in tranquillis vel turbidis rebus: nec eorum quisquam aliquando stivam adprehendit vel arborem colit aut arva subigendo quaeritat victum, sed errant semper per spatia longe lateque distenta sine lare sine sedibus fixis aut legibus: nec idem perferunt diutius caelum aut tractus unius soli illis umquam placet.
|
||||
Vita est illis semper in fuga uxoresque mercenariae conductae ad tempus ex pacto atque, ut sit species matrimonii, dotis nomine futura coniunx hastam et tabernaculum
|
||||
offert marito, post statum diem si id elegerit discessura, et incredibile est quo ardore apud eos in venerem
|
||||
uterque solvitur sexus.
|
||||
Ita autem quoad vixerint, late palantur, ut alibi mulier nubat, in loco pariat alio liberosque procul educat,
|
||||
nulla copia quiescendi permissa.
|
||||
Victus universis caro ferina est lactisque abundans copia qua sustentantur, et herbae multiplices et siquae alites capi per aucupium possint, et plerosque mos vidimus frumenti usum et vini penitus ignorantes.
|
||||
|
||||
Hactenus de natione perniciosa. Nunc ad textum propositum revertamur.
|
||||
|
||||
|
||||
Magnentianorum supplicia.
|
||||
|
||||
Dum haec in oriente aguntur, Arelate hiemem agens Constantius post theatralis ludos atque circenses ambitioso editos apparatu diem sextum idus Octobres, qui imperii eius annum tricensimum terminabat, insolentiae pondera gravius librans, siquid dubium deferebatur aut falsum, pro liquido accipiens et conperto, inter alia excarnificatum Gerontium Magnentianae comitem partis exulari maerore multavit.
|
||||
Utque aegrum corpus quassari etiam levibus solet offensis, ita animus eius angustus et tener, quicquid increpuisset, ad salutis
|
||||
suae dispendium existimans factum aut cogitatum, insontium caedibus fecit victoriam luctuosam.
|
||||
Siquis enim militarium vel honoratorum aut nobilis inter suos rumore tenus esset insimulatus fovisse partes hostiles, iniecto onere catenarum in modum beluae trahebatur et inimico urgente vel nullo, quasi sufficiente hoc solo, quod nominatus esset aut delatus aut postulatus, capite vel multatione bonorum aut insulari solitudine damnabatur.
|
||||
|
||||
Accedebant enim eius asperitati, ubi imminuta esse
|
||||
amplitudo imperii dicebatur, et iracundae suspicionum vantitati,
|
||||
proximorum cruentae blanditiae exaggerantium incidentia et dolere inpendio simulantium, si principis petitur
|
||||
vita, a cuius salute velut filo pendere statum orbis terrarum fictis vocibus exclamabant.
|
||||
Ideoque fertur neminem aliquando ob haec vel similia poenae addictum oblato de more elogio revocari iussisse, quod inexorabiles quoque principes factitarunt. Et exitiale hoc vitium, quod in aliis non numquam intepescit, in illo aetatis progressu effervescebat, obstinatum eius propositum accendente adulatorum cohorte.
|
||||
|
||||
Inter quos Paulus eminebat notarius ortus in Hispania, coluber
|
||||
quidam sub vultu latens, odorandi vias periculorum occultas perquam sagax. Is in Brittanniam missus ut militares quosdam perduceret ausos conspirasse Magnentio, cum reniti non possent, iussa licentius supergressus fluminis modo fortunis conplurium sese repentinus infudit et ferebatur per strages multiplices ac ruinas, vinculis membra ingenuorum adfligens et quosdam obterens manicis, crimina scilicet multa consarcinando a veritate longe discreta. Unde admissum est facinus impium, quod Constanti tempus nota inusserat sempiterna.
|
||||
Martinus agens illas provincias pro praefectis aerumnas innocentium graviter gemens saepeque obsecrans, ut ab omni culpa inmunibus parceretur, cum non inpetraret, minabatur se discessurum: ut saltem id metuens perquisitor malivolus tandem desineret quieti coalitos homines in aperta pericula proiectare.
|
||||
Per hoc minui studium suum existimans Paulus, ut erat in conplicandis negotiis artifex dirus, unde ei Catenae indutum
|
||||
est cognomentum, vicarium ipsum eos quibus praeerat adhuc defensantem ad sortem periculorum communium traxit. Et instabat ut eum quoque cum tribunis et aliis pluribus ad comitatum imperatoris vinctum perduceret: quo percitus ille exitio urgente abrupto
|
||||
ferro eundem adoritur Paulum. Et quia languente dextera, letaliter ferire non potuit, iam districtum mucronem in proprium latus inpegit. Hocque deformi genere mortis excessit e vita iustissimus rector,
|
||||
ausus miserabiles casus levare multorum.
|
||||
Quibus ita sceleste patratis Paulus cruore perfusus reversusque ad principis castra multos coopertos paene catenis adduxit in squalorem deiectos atque maestitiam, quorum adventu intendebantur eculei uncosque parabat carnifex et tormenta. Et ex his
|
||||
proscripti sunt plures actique in exilium alii, non nullos gladii consumpsere poenales. Nec enim quisquam facile meminit sub Constantio, ubi susurro tenus haec movebantur, quemquam absolutum.
|
||||
|
||||
|
||||
Senatus populique Romani vitia.
|
||||
|
||||
Inter haec Orfitus praefecti potestate regebat urbem aeternam,
|
||||
ultra modum delatae dignitatis sese efferens insolenter, vir quidem prudens et forensium negotiorum oppido gnarus, sed splendore liberalium doctrinarum minus quam nobilem decuerat institutus, quo administrante seditiones sunt concitatae graves ob inopiam vini, cuius
|
||||
avidis usibus vulgus intentum ad motus asperos excitatur et crebros.
|
||||
|
||||
Et quoniam mirari posse quosdam peregrinos existimo haec lecturos forsitan, si contigerit, quamobrem cum oratio ad ea monstranda deflexerit quae Romae gererentur, nihil praeter seditiones narratur et tabernas et vilitates harum similis alias, summatim causas perstringam nusquam a veritate sponte propria digressurus.
|
||||
|
||||
Tempore quo primis auspiciis in mundanum fulgorem surgeret victura dum erunt homines Roma, ut augeretur sublimibus incrementis, foedere pacis aeternae Virtus convenit atque Fortuna plerumque dissidentes, quarum si altera defuisset, ad perfectam non venerat summitatem.
|
||||
Eius populus ab incunabulis primis ad usque pueritiae tempus extremum, quod annis circumcluditur fere trecentis, circummurana pertulit bella, deinde aetatem ingressus adultam post multiplices bellorum aerumnas Alpes transcendit et fretum, in iuvenem erectus et virum ex omni plaga quam orbis ambit inmensus, reportavit laureas et
|
||||
triumphos, iamque vergens in senium et nomine solo aliquotiens vincens ad tranquilliora vitae discessit.
|
||||
Ideo urbs venerabilis post superbas efferatarum gentium cervices oppressas latasque leges fundamenta libertatis et retinacula sempiterna velut frugi parens et prudens et dives Caesaribus tamquam liberis suis regenda patrimonii iura permisit.
|
||||
Et olim licet otiosae
|
||||
sint tribus pacataeque centuriae et nulla suffragiorum certamina set Pompiliani redierit securitas temporis, per omnes tamen quotquot sunt partesque
|
||||
terrarum, ut domina suscipitur et regina et ubique patrum reverenda cum auctoritate canities populique Romani nomen circumspectum et verecundum.
|
||||
|
||||
Sed laeditur hic coetuum magnificus splendor levitate paucorum incondita, ubi nati sunt non reputantium, sed tamquam indulta licentia vitiis ad errores lapsorum atque
|
||||
lasciviam. Ut enim Simonides lyricus docet, beate perfecta ratione vieturo ante alia patriam esse convenit gloriosam.
|
||||
Ex his quidam aeternitati se commendari posse per statuas aestimantes eas ardenter adfectant quasi plus praemii de figmentis aereis sensu carentibus adepturi, quam ex conscientia honeste recteque factorum, easque auro curant inbracteari, quod Acilio Glabrioni delatum est primo, cum consiliis armisque regem superasset Antiochum. Quam autem sit pulchrum exigua haec spernentem et minima ad ascensus verae gloriae tendere longos et arduos, ut memorat vates Ascraeus, Censorius Cato monstravit. Qui interrogatus quam ob rem inter multos ipse
|
||||
|
||||
statuam non haberet, "Malo" inquit "ambigere bonos quam ob rem id non meruerim, quam quod est gravius cur impetraverim mussitare."
|
||||
|
||||
Alii summum decus in carruchis solito altioribus et ambitioso vestium cultu ponentes sudant sub ponderibus lacernarum, quas in collis insertas iugulis
|
||||
ipsis adnectunt, nimia subtegminum tenuitate perflabilis, expandentes eas manu utraque et vexantes
|
||||
crebris agitationibus maximeque sinistra, ut longiores fimbriae tunicaeque perspicue luceant varietate liciorum effigiatae in species animalium multiformes.
|
||||
Alii nullo quaerente vultus severitate adsimulata patrimonia sua in inmensum extollunt, cultorum ut puta feracium multiplicantes annuos fructus, quae a primo ad ultimum solem se abunde iactitant possidere, ignorantes profecto maiores suos, per quos ita magnitudo Romana porrigitur, non divitiis eluxisse sed per bella saevissima, nec opibus nec victu nec indumentorum vilitate gregariis militibus discrepantes opposita cuncta superasse virtute.
|
||||
Hac
|
||||
ex causa conlaticia stipe Valerius humatur ille Publicola et subsidiis amicorum mariti inops cum liberis uxor alitur Reguli, et
|
||||
dotatur ex aerario filia Scipionis, cum nobilitas florem adultae virginis diuturnum absentia pauperis erubesceret patris.
|
||||
|
||||
At nunc si ad aliquem bene nummatum tumentemque ideo honestus advena salutatum introieris, primitus tamquam exoptatus suscipieris et interrogatus multa coactusque mentiri, miraberis numquam antea visus summatem virum tenuem te sic enixius observantem, ut paeniteat ob
|
||||
haec bona tamquam praecipua non vidisse ante decennium Romam.
|
||||
Hacque affabilitate confisus cum eadem postridie feceris, ut incognitus haerebis et repentinus, hortatore illo hesterno clientes enumerando,
|
||||
qui sis vel unde venias diutius ambigente agnitus vero tandem et adscitus in amicitiam si te salutandi adsiduitati dederis triennio indiscretus et per totidem dierum
|
||||
defueris tempus, reverteris ad paria perferenda, nec ubi esses interrogatus et ni inde miser
|
||||
discesseris, aetatem omnem frustra in stipite conteres
|
||||
summittendo.
|
||||
Cum autem commodis
|
||||
intervallata temporibus convivia longa et noxia coeperint apparari vel distributio sollemnium sportularum, anxia deliberatione tractatur an exceptis his quibus vicissitudo debetur, peregrinum invitari conveniet, et si digesto plene consilio id placuerit fieri, is adhibetur qui pro domibus excubat aurigarum aut artem tesserariam profitetur aut secretiora quaedam se nosse confingit.
|
||||
Homines enim eruditos et sobrios ut infaustos et inutiles vitant, eo quoque accedente quod et nomenclatores adsueti haec et talia venditare, mercede accepta lucris quosdam et prandiis inserunt subditicios ignobiles et obscuros.
|
||||
|
||||
Mensarum enim voragines et varias voluptatum inlecebras, ne longius progrediar, praetermitto illuc transiturus quod quidam per ampla spatia urbis subversasque silices sine periculi metu properantes equos velut publicos ignitis
|
||||
quod dicitur calcibus
|
||||
agitant, familiarium agmina tamquam praedatorios globos post terga trahentes ne Sannione quidem, ut ait comicus, domi relicto. Quos imitatae matronae complures opertis capitibus et basternis per latera civitatis cuncta discurrunt.
|
||||
Utque proeliorum periti rectores primo catervas densas opponunt et fortes, deinde leves armaturas,
|
||||
post iaculatores ultimasque subsidiales acies (si fors adegerit) iuvaturas, ita praepositis urbanae familiae suspensae digerentibus atque
|
||||
sollicite, quos insignes faciunt virgae dexteris aptatae velut tessera data castrensi iuxta vehiculi frontem omne textrinum incedit: huic atratum coquinae iungitur ministerium, dein totum promiscue servitium cum otiosis plebeiis de vicinitate coniunctis: postrema multitudo spadonum a senibus in pueros desinens, obluridi distortaque lineamentorum conpage deformes, ut quaqua incesserit quisquam cernens mutilorum hominum agmina detestetur memoriam Samiramidis reginae illius veteris, quae teneros mares castravit omnium prima velut vim iniectans naturae, eandemque ab instituto cursu retorquens, quae inter ipsa oriundi crepundia per primigenios seminis fontes tacita quodam modo lege vias propagandae posteritatis ostendit.
|
||||
|
||||
Quod cum ita sit, paucae domus studiorum seriis cultibus antea celebratae nunc ludibriis ignaviae torpentis
|
||||
exundant, vocali sonu, perflabili tinnitu fidium resultantes. Denique pro philosopho cantor et in locum oratoris doctor artium ludicrarum accitur et bybliothecis sepulcrorum ritu in perpetuum clausis organa fabricantur hydraulica, et lyrae ad speciem
|
||||
carpentorum ingentes tibiaeque et histrionici gestus instrumenta non levia.
|
||||
|
||||
Postremo ad id indignitatis est ventum, ut cum peregrini ob formidatam haut ita dudum alimentorum inopiam pellerentur ab urbe praecipites, sectatoribus disciplinarum liberalium inpendio paucis sine respiratione ulla extrusis, tenerentur minimarum asseculae
|
||||
veri, quique id simularunt ad tempus, et tria milia saltatricum ne interpellata quidem cum choris totidemque remanerent magistris.
|
||||
Et licet quocumque oculos flexeris feminas adfatim multas spectare cirratas, quibus, si nupsissent, per aetatem ter iam nixus poterat suppetere liberorum, ad usque taedium pedibus pavimenta tergentes iactari volucriter
|
||||
gyris, dum exprimunt innumera simulacra, quae finxere fabulae theatrales.
|
||||
|
||||
Illud autem non dubitatur quod cum esset aliquando virtutum omnium domicilium Roma, ingenuos advenas plerique nobilium, ut Homerici bacarum suavitate Lotophagi, humanitatis multiformibus officiis retentabant.
|
||||
Nunc vero inanes flatus quorundam vile esse quicquid extra urbis pomerium nascitur aestimant praeter orbos et caelibes, nec credi potest qua obsequiorum diversitate coluntur homines sine liberis Romae.
|
||||
Et quoniam apud eos ut in capite mundi morborum acerbitates celsius dominantur, ad quos vel sedandos omnis professio medendi torpescit, excogitatum est adminiculum sospitale nequi amicum perferentem similia videat, additumque est cautioribus
|
||||
paucis remedium aliud satis validum, ut
|
||||
ramulos percontatum missos quem ad modum valeant noti hac
|
||||
aegritudine colligati, non ante recipiant domum quam lavacro purgaverint corpus. Ita etiam alienis oculis visa metuitur labes.
|
||||
Sed tamen haec cum ita tutius observentur, quidam vigore artuum inminuto rogati ad nuptias ubi aurum dextris manibus cavatis offertur, inpigre vel usque Spoletium pergunt. Haec nobilium sunt
|
||||
instituta.
|
||||
|
||||
Ex turba vero imae sortis et paupertinae in tabernis aliqui pernoctant vinariis, non nulli sub velabris
|
||||
umbraculorum theatralium latent, quae Campanam imitatus lasciviam Catulus in aedilitate sua suspendit omnium primus; aut pugnaciter aleis certant turpi sono fragosis naribus introrsum reducto spiritu concrepantes; aut quod est studiorum omnium maximum ab ortu lucis ad vesperam sole fatiscunt vel pluviis, per minutias
|
||||
aurigarum
|
||||
equorumque praecipua vel delicta scrutantes.
|
||||
Et est admodum mirum videre plebem innumeram mentibus ardore quodam infuso cum dimicationum curulium eventu pendentem. Haec similiaque memorabile nihil vel serium agi Romae permittunt. Ergo redeundum ad textum.
|
||||
|
||||
|
||||
Galli Caesaris immanitas et saevitia.
|
||||
|
||||
Latius iam disseminata licentia onerosus bonis omnibus Caesar nullum post haec adhibens modum orientis latera cuncta vexabat nec honoratis parcens nec urbium primatibus nec plebeiis.
|
||||
Denique Antiochensis
|
||||
ordinis vertices sub uno elogio iussit occidi, ideo efferatus, quod ei celerari
|
||||
vilitatem intempestivam urgenti, cum inpenderet inopia, gravius rationabili responderunt; et perissent ad unum ni comes orientis tunc Honoratus fixa constantia restitisset.
|
||||
Erat autem diritatis eius hoc quoque indicium nec obscurum nec latens, quod ludicris cruentis delectabatur et in circo sex vel septem aliquotiens deditus
|
||||
certaminibus pugilum vicissim se concidentium perfusorumque sanguine specie ut lucratus ingentia laetabatur.
|
||||
Accenderat super his incitatum propositum ad nocendum aliqua mulier vilis, quae ad palatium (ut poposcerat)
|
||||
intromissa insidias ei latenter obtendi prodiderat a militibus obscurissimis. Quam Constantina exultans ut in tuto iam locata mariti salute muneratam vehiculoque inpositam per regiae ianuas emisit in publicum, ut his inlecebris alios quoque ad indicanda proliceret paria vel maiora.
|
||||
Post haec Gallus Hierapolim profecturus ut expeditioni specie tenus adesset, Antiochensi plebi suppliciter obsecranti ut inediae dispelleret metum, quae per multas difficilisque causas adfore iam sperabatur, non ut mos est principibus, quorum diffusa potestas localibus subinde medetur aerumnis, disponi quicquam statuit vel ex provinciis alimenta transferri conterminis, sed consularem Syriae Theophilum prope adstantem ultima metuenti multitudini dedit id
|
||||
assidue replicando, quod invito rectore, nullus egere poterit victu.
|
||||
Auxerunt haec vulgi sordidioris audaciam, quod cum ingravesceret penuria commeatuum, famis et furoris inpulsu Eubuli cuiusdam inter suos clari domum ambitiosam ignibus subditis inflammavit rectoremque ut sibi iudicio imperiali addictum calcibus incessens et pugnis conculcans seminecem laniatu miserando discerpsit. Post cuius lacrimosum interitum in unius exitio quisque
|
||||
imaginem periculi sui considerans documento recenti similia formidabat.
|
||||
Eodem tempore Serenianus ex duce, cuius ignavia populatam in Phoenice Celsen ante rettulimus, pulsatae maiestatis imperii reus iure postulatus ac lege, incertum qua potuit suffragatione absolvi, aperte convictus familiarem suum cum pileo, quo caput operiebat, incantato vetitis artibus ad templum misisse fatidicum, quaeritatum praesagia,
|
||||
an ei firmum portenderetur imperium (ut cupiebat) et tutum.
|
||||
|
||||
Duplexque isdem diebus acciderat malum, quod et Theophilum insontem atrox interceperat casus, et Serenianus dignus exsecratione cunctorum, innoxius, modo non reclamante publico vigore, discessit.
|
||||
|
||||
Haec subinde Constantius audiens et quaedam referente Thalassio doctus, quem obisse
|
||||
iam conpererat lege communi, scribens ad Caesarem blandius adiumenta paulatim illi subtraxit, sollicitari se simulans ne, uti est
|
||||
militare otium fere tumultuosum, in eius perniciem conspiraret, solisque scholis iussit esse contentum palatinis et protectorum cum Scutariis et Gentilibus, et mandabat Domitiano, ex comite largitionum, praefecto ut cum in Syriam venerit, Gallum, quem crebro acciverat,
|
||||
|
||||
ad Italiam properare blande hortaretur et
|
||||
verecunde.
|
||||
Qui cum venisset ob haec festinatis itineribus Antiochiam, praestrictis palatii ianuis, contempto Caesare, quem videri decuerat, ad praetorium cum pompa sollemni perrexit morbosque diu causatus nec regiam introiit nec processit in publicum, sed abditus multa in eius moliebatur exitium addens quaedam relationibus supervacua, quas subinde mittebat
|
||||
ad principem.
|
||||
Rogatus ad ultimum admissusque in consistorium ambage nulla praegressa inconsiderate et leviter — proficiscere — inquit — ut praeceptum est, Caesar sciens quod si cessaveris, et tuas et palatii tui auferri iubebo prope diem annonas —. Hocque solo contumaciter dicto subiratus abscessit nec in conspectum eius postea venit saepius arcessitus.
|
||||
Hinc ille commotus ut iniusta perferens et indigna praefecti custodiam protectoribus mandaverat fidis. Quo conperto Montius tunc quaestor acer
|
||||
quidem sed ad lenitatem propensior, consulens in commune advocatos palatinarum primos scholarum adlocutus est mollius docens nec decere haec fieri nec prodesse addensque vocis obiurgatorio sonu quod si id
|
||||
placuerit, post statuas Constantii
|
||||
deiectas, super adimenda vita praefecto conveniet securius cogitari.
|
||||
His cognitis Gallus ut serpens adpetitus telo vel saxo iamque spes extremas opperiens et succurrens saluti suae quavis ratione colligi omnes iussit armatos et cum starent attoniti, districta dentium acie stridens "Adeste" inquit "viri fortes mihi periclitanti vobiscum.
|
||||
Montius nos tumore inusitato quodam et novo ut rebellis et maiestati recalcitrantes Augustae per haec quae strepit incusat iratus nimirum quod contumacem praefectum, quid rerum ordo postulat ignorare dissimulantem formidine tenus iusserim custodiri."
|
||||
Nihil morati post haec militares avidi saepe turbarum adorti sunt Montium primum, qui divertebat in proximo, levi corpore senem atque morbosum, et hirsutis resticulis cruribus eius innexis divaricaturn sine spiramento ullo ad usque praetorium traxere praefecti.
|
||||
Et eodem impetu Domitianum praecipitem per scalas itidem funibus constrinxerunt, eosque coniunctos per ampla spatia civitatis acri raptavere discursu. Iamque artuum et membrorum divulsa conpage superscandentes corpora mortuorum ad ultimam truncata deformitatem velut exsaturati mox abiecerunt in flumen.
|
||||
Incenderat autem audaces usque ad insaniam homines ad haec, quae nefariis egere conatibus, Luscus quidam curator urbis subito visus: eosque ut heiulans baiolorum praecentor ad expediendum quod orsi sunt
|
||||
incitans vocibus crebris. Qui haut longe postea ideo vivus exustus est.
|
||||
|
||||
Et quia Montius inter dilancinantium manus spiritum efflaturus Epigonum et Eusebium nec professionem nec dignitatem ostendens aliquotiens increpabat, aequisoni
|
||||
his magna quaerebatur industria, et nequid intepesceret, Epigonus e Cilicia
|
||||
philosophus ducitur, et Eusebius ab Emissa Pittacas cognomento, concitatus orator, cum quaestor non hos sed tribunos fabricarum insimulasset promittentes armorum si novas res agitari coepissent.
|
||||
|
||||
Isdem diebus Apollinaris Domitiani gener, paulo ante agens palatii Caesaris curam, ad Mesopotamiam missus a socero per militares numeros immodice scrutabatur, an quaedam altiora meditantis iam Galli secreta susceperint scripta, qui conpertis Antiochiae gestis per minorem Armeniam lapsus Constantinopolim petit exindeque per
|
||||
protectores retractus artissime tenebatur.
|
||||
|
||||
Quae dum ita struuntur, indicatum est apud Tyrum indumentum regale textum occulte, incertum quo locante vel cuius usibus apparatum. Ideoque rector provinciae tunc pater Apollinaris eiusdem nominis ut conscius ductus est aliique congregati
|
||||
sunt ex diversis civitatibus multi, qui atrocium criminum ponderibus urgebantur.
|
||||
|
||||
Iamque lituis cladium concrepantibus internarum, non celate
|
||||
(ut antea) turbidum saeviebat ingenium a veri consideratione detortum et nullo inpositorum vel conpositorum fidem sollemniter inquirente nec discernente a societate noxiorum insontes velut exturbatum e iudiciis fas omne discessit, et causarum legitima silente defensione carnifex rapinarum sequester et obductio capitum et bonorum ubique multatio versabatur per orientales provincias; quas recensere puto nunc oportunum, absque Mesopotamia, iam
|
||||
digesta cum bella Parthica narrarentur,
|
||||
et Aegypto, quam necessario aliud reieciemus
|
||||
ad tempus.
|
||||
|
||||
|
||||
Orientis provinciarum descriptio.
|
||||
|
||||
Superatis Tauri montis verticibus qui ad solis ortum sublimius attolluntur, Cilicia spatiis porrigitur late distentis dives bonis omnibus terra, eiusque lateri dextro adnexa Isauria, pari sorte uberi palmite viget et frugibus minutis, quam mediam navigabile flumen Calycadnus interscindit.
|
||||
Et hanc quidem praeter oppida multa duae civitates exornant Seleucia opus Seleuci regis, et Claudiopolis quam deduxit coloniam Claudius Caesar.
|
||||
Isaura
|
||||
enim antehac nimium potens, olim subversa ut rebellatrix interneciva aegre vestigia claritudinis pristinae monstrat admodum pauca.
|
||||
Ciliciam vero, quae Cydno amni exultat, Tarsus nobilitat, urbs perspicabilis — hanc condidisse Perseus memoratur, Iovis filius et Danaes, vel certe ex Aethiopia profectus Sandan quidam nomine vir opulentus et nobilis — et Anazarbus auctoris vocabulum referens, et Mopsuestia vatis illius domicilium Mopsi, quem a conmilitio Argonautarum cum aureo vellere direpto redirent, errore abstractum delatumque ad Africae litus mors repentina consumpsit, et ex eo cespite punico tecti manes eius heroici dolorum varietati medentur plerumque sospitales.
|
||||
Hae duae provinciae bello quondam piratico catervis mixtae praedonum a Servilio pro consule missae sub iugum factae sunt vectigales. Et hae quidem regiones velut in prominenti terrarum lingua positae ob orbe eoo
|
||||
monte Amano disparantur.
|
||||
Orientis vero limes in longum protentus et rectum ab Euphratis fluminis ripis ad usque supercilia porrigitur Nili, laeva Saracenis conterminans gentibus, dextra pelagi fragoribus patens, quam plagam Nicator Seleucus occupatam auxit magnum in modum, cum post Alexandri Macedonis obitum successorio iure teneret regna Persidis, efficaciae inpetrabilis rex, ut
|
||||
indicat cognomentum).
|
||||
Abusus enim multitudine hominum, quam tranquillis in rebus diutius rexit, ex agrestibus habitaculis urbes construxit multis opibus firmas et viribus, quarum ad praesens pleraeque licet Graecis nominibus appellentur, quae isdem ad arbitrium inposita sunt conditoris, primigenia tamen nomina non amittunt, quae eis Assyria lingua institutores veteres indiderunt.
|
||||
|
||||
Et prima post Osdroenam quam, ut dictum est, ab hac descriptione discrevimus, Commagena (nunc Euphratensis), clementer assurgit, Hierapoli (vetere Nino) et Samosata civitatibus amplis
|
||||
illustris.
|
||||
|
||||
Dein Syria per speciosam interpatet diffusa planitiem. Hanc nobilitat Antiochia, mundo cognita civitas, cui non certaverit alia advecticiis ita adfluere copiis et internis, et Laodicia et Apamia itidemque Seleucia iam
|
||||
inde a primis auspiciis florentissimae.
|
||||
|
||||
Post hanc adclinis Libano monti Phoenice, regio plena gratiarum et venustatis, urbibus decorata magnis et pulchris; in quibus amoenitate celebritateque nominum Tyros excellit, Sidon et Berytus isdemque pares Emissa et
|
||||
Damascus saeculis condita priscis.
|
||||
Has autem provincias, quas Orontes ambiens amnis imosque pedes Cassii montis illius celsi praetermeans funditur in
|
||||
Parthenium
|
||||
mare, Gnaeus Pompeius superato Tigrane regnis Armeniorum abstractas dicioni Romanae coniunxit.
|
||||
|
||||
Ultima Syriarum est Palaestina per intervalla magna protenta, cultis abundans terris et nitidis et civitates habens quasdam egregias, nullam nulli cedentem sed sibi vicissim velut ad perpendiculum aemulas: Caesaream, quam ad honorem Octaviani principis exaedificavit Herodes, et Eleutheropolim et Neapolim itidemque Ascalonem Gazam aevo superiore exstructas.
|
||||
In his tractibus navigerum nusquam visitur flumen sed in locis plurimis aquae suapte natura calentes emergunt ad usus aptae multiplicium medelarum. Verum has quoque regiones pari sorte Pompeius Iudaeis domitis et Hierosolymis captis in provinciae
|
||||
speciem delata iuris dictione formavit.
|
||||
|
||||
Huic Arabia est conserta, ex alio latere Nabataeis contigua; opima varietate conmerciorum castrisque oppleta validis et castellis, quae ad repellendos gentium vicinarum excursus sollicitudo pervigil veterum per oportunos saltus erexit et cautos. Haec quoque civitates habet inter oppida quaedam ingentes Bostram et Gerasam atque Philadelphiam murorum firmitate cautissimas. Hanc provinciae inposito nomine rectoreque adtributo obtemperare legibus nostris Traianus conpulit imperator incolarum tumore saepe contunso cum glorioso marte Mediam urgeret et Parthos.
|
||||
|
||||
Cyprum itidem insulam procul a continenti
|
||||
discretam et portuosam inter municipia crebra urbes duae faciunt claram Salamis et Paphus, altera Iovis delubris altera Veneris templo insignis. Tanta autem tamque multiplici fertilitate abundat rerum omnium eadem Cyprus ut nullius externi indigens adminiculi indigenis viribus a fundamento ipso carinae ad supremos usque carbasos aedificet onerariam navem omnibusque armamentis instructam mari committat.
|
||||
Nec piget dicere avide magis hanc insulam populum Romanum invasisse quam iuste. Ptolomaeo enim rege foederato nobis et socio ob aerarii nostri angustias iusso sine ulla culpa proscribi ideoque hausto veneno voluntaria morte deleto et tributaria facta est et velut hostiles eius exuviae classi inpositae in urbem advectae sunt per Catonem, nunc repetetur ordo gestorum.
|
||||
|
||||
|
||||
De Constantio Gallo Caesare.
|
||||
|
||||
Inter has ruinarum varietates a Nisibi quam tuebatur accitus Ursicinus,
|
||||
cui nos obsecuturos iunxerat imperiale praeceptum, dispicere litis exitialis crimina
|
||||
cogebatur, abnuens et reclamans, adulatorum oblatrantibus turmis, bellicosus sane milesque semper et militum ductor sed forensibus iurgiis longe
|
||||
discretus, qui metu sui discriminis anxius cum accusatores quaesitoresque subditivos sibi consociatos ex isdem foveis cerneret emergentes, quae clam palamve agitabantur, occultis Constantium litteris edocebat inplorans subsidia, quorum metu tumor notissimus Caesaris exhalaret.
|
||||
Sed cautela nimia in peiores haeserat plagas, ut narrabimus postea, aemulis consarcinantibus insidias graves apud Constantium, cetera medium principem sed siquid auribus eius huius modi quivis infudisset ignotus, acerbum et inplacabilem et in hoc causarum titulo dissimilem sui.
|
||||
|
||||
Proinde die funestis interrogationibus praestituto imaginarius iudex equitum resedit magister adhibitis aliis iam quae essent agenda praedoctis, et adsistebant hinc inde notarii, quid quaesitum esset, quidve responsum, cursim ad Caesarem perferentes, cuius imperio truci, stimulis reginae exsertantis ora
|
||||
subinde per aulaeum, nec diluere obiecta permissi nec defensi periere conplures.
|
||||
Primi igitur omnium statuuntur Epigonus et Eusebius ob nominum gentilitatem oppressi. Praediximus enim Montium sub ipso vivendi termino his vocabulis appellatos fabricarum culpasse tribunos ut adminicula futurae molitioni
|
||||
pollicitos.
|
||||
Et Epigonus quidem amictu tenus philosophus, ut apparuit, prece frustra temptata, sulcatis lateribus mortisque metu admoto
|
||||
turpi confessione cogitatorum socium, quae nulla erant, fuisse firmavit cum nec vidisset quicquam nec audisset penitus expers forensium rerum; Eusebius vero obiecta fidentius negans, suspensus in eodem gradu constantiae stetit,
|
||||
latrocinium illud esse, non iudicium clamans.
|
||||
Cumque pertinacius ut legum gnarus accusatorem flagitaret atque sollemnia, doctus id Caesar libertatemque superbiam ratus tamquam obtrectatorem audacem excarnificari praecepit, qui ita evisceratus ut cruciatibus membra deessent, inplorans caelo iustitiam, torvum renidens fundato pectore mansit inmobilis nec se incusare nec quemquam alium passus et tandem nec confessus nec confutatus cum abiecto consorte poenali est morte multatus. Et ducebatur intrepidus temporum iniquitati insultans, imitatus Zenonem illum veterem Stoicum qui ut mentiretur quaedam laceratus diutius, avulsam sedibus linguam suam cum cruento sputamine in oculos interrogantis Cyprii regis inpegit.
|
||||
|
||||
Post haec indumentum regale quaerebatur et ministris fucandae purpurae tortis confessisque pectoralem tuniculam sine manicis textam, Maras nomine quidam inductus est (ut appellant Christiani)
|
||||
diaconus; cuius prolatae litterae scriptae Graeco sermone ad Tyrii textrini praepositum celerari speciem perurgebant — quam autem non indicabant — denique etiam idem ad usque discrimen vitae vexatus nihil fateri conpulsus est.
|
||||
Quaestione igitur per multiplices dilatata fortunas cum ambigerentur quaedam, non nulla levius actitata constaret, post multorum clades Apollinares ambo pater et filius in exilium acti cum ad locum Crateras nomine pervenissent, villam scilicet suam quae ab Antiochia vicensimo et quarto disiungitur lapide, ut mandatum est, fractis cruribus occiduntur.
|
||||
Post quorum necem nihilo lenius ferociens Gallus ut leo cadaveribus pastus multa huius modi scrutabatur. Quae singula narrare non refert, me professione modum (quod sane vitandum
|
||||
est) excedamus.
|
||||
|
||||
|
||||
Pax ALamannis petentibus datur a Constantio A.
|
||||
|
||||
Haec dum oriens diu
|
||||
perferret, caeli reserato tepore Constantius consulatu suo septies et Caesaris ter egressus Arelate Valentiam petit, in Gundomadum et Vadomarium fratres Alamannorum reges arma moturus, quorum crebris excursibus vastabantur confines limitibus terrae Gallorum.
|
||||
Dumque ibi diu moratur commeatus opperiens, quorum
|
||||
translationem ex Aquitania verni imbres solito crebriores prohibebant auctique torrentes, Herculanus advenit protector domesticus, Hermogenis ex magistro equitum filius, apud Constantinopolim, ut supra rettulimus, popularium
|
||||
quondam turbela discerpti. Quo verissime referente quae Gallus egerat coniuxque,
|
||||
damnis super praeteritis maerens et futurorum timore suspensus angorem animi quam diu potuit amendabat.
|
||||
|
||||
Miles tamen interea omnis apud Cabillona collectus morarum inpatiens saeviebat hoc inritatior, quod nec subsidia vivendi suppeterent alimentis nondum ex usu translatis.
|
||||
Unde Rufinus ea tempestate praefectus praetorio ad discrimen trusus est ultimum. Ire enim ipse compellebatur ad militem, quem exagitabat inopia simul et feritas, et alioqui coalito more in ordinarias dignitates asperum semper et saevum, ut satisfaceret atque monstraret, quam ob causam annonae convectio sit impedita.
|
||||
Quod opera consulta cogitabatur astute, ut hoc insidiarum genere Galli periret avunculus, ne eum ut praepotens acueret in fiduciam exitiosa coeptantem. Verum navata est opera diligens hocque dilato Eusebius praepositus cubiculi missus est Cabillona
|
||||
aurum secum perferens, quo per turbulentos seditionum concitores occultius distributo et tumor consenuit militum et salus est in tuto locata praefecti. Deinde cibo abunde perlato castra die praedicto sunt mota.
|
||||
Emensis itaque difficultatibus multis et nive obrutis callibus plurimis ubi prope Rauracum ventum est ad supercilia fluminis Rheni, resistente multitudine Alamanna pontem suspendere navium conpage Romani vi nimia vetabantur ritu grandinis undique convolantibus telis, et cum id inpossibile videretur, imperator cogitationibus magnis attonitus, quid capesseret ambigebat.
|
||||
Ecce autem ex inproviso index quidam regionum gnarus advenit et mercede accepta vadosum locum nocte monstravit unde superari potuit flumen: et potuisset aliorsum intentis hostibus exercitus inde transgressus nullo id opinante cuncta vastare, ni pauci ex eadem gente, quibus erat honoratioris militiae cura commissa, populares suos haec per nuntios docuissent occultos, ut quidam existimabant.
|
||||
Infamabat autem haec suspicio Latinum domesticorum comitem et Agilonem tribunum stabuli atque Scudilonem Scutariorum rectorem, qui tunc ut dextris suis gestantes rem publicam colebantur.
|
||||
At barbari suscepto pro
|
||||
instantium rerum ratione consilio, dirimentibus forte auspicibus vel congredi prohibente auctoritate sacrorum, mollito rigore, quo
|
||||
fidentius resistebant, optimates misere delictorum veniam petituros et pacem.
|
||||
Tentis igitur regis utriusque legatis et negotio tectius diu pensato cum pacem oportere tribui, quae iustis condicionibus petebatur, eamque ex re
|
||||
tum fore sententiarum via concinens adprobasset, advocato in contionem exercitu imperator pro tempore pauca dicturus tribunali adsistens circumdatus potestatum coetu celsarum ad hunc disservit modum:
|
||||
|
||||
— Nemo quaeso miretur, si post exsudatos labores itinerum longos congestosque adfatim commeatus fiducia vestri ductante barbaricos pagos adventans velut mutato repente consilio ad placidiora deverti.
|
||||
Pro suo enim loco et animo quisque vestrum reputans id inveniet verum, quod miles ubique, licet membris vigentibus firmius,
|
||||
se solum vitamque propriam circumspicit et defendit, imperator vero officiosus dum metuit omnibus consulit, plenus,
|
||||
alienae custos salutis nihil non ad sui spectare tutelam rationes populorum cognoscit,
|
||||
et remedia cuncta quae status negotiorum admittit, arripere debet alacriter secunda numinis voluntate delata.
|
||||
Ut
|
||||
in breve igitur conferam et ostendam qua ex causa omnes vos simul adesse
|
||||
volui, commilitones mei fidissimi, accipite aequis auribus quae succinctius explicabo. Veritas enim absolutio
|
||||
semper est
|
||||
simplex.
|
||||
Arduos vestrae gloriae gradus, quos fama per plagarum quoque accolas extimarum diffundit, excellenter adcrescens, Alamannorum reges et populi formidantes per oratores quos videtis summissis cervicibus concessionem praeteritorum poscunt et pacem. Quam ut cunctator et cautus utiliumque monitor, si vestra voluntas adest, tribui debere censeo multa contemplans. Primo ut Martis ambigua declinentur, dein ut auxiliatores pro adversariis adsciscamus — quod pollicentur — tum autem ut incruenti mitigemus ferociae flatus perniciosos saepe provinciis, postremo id reputantes quod non ille hostis vincitur solus, qui cadit in acie pondere armorum oppressus et virium, sed multo tutius etiam tuba tacente sub iugum mittitur voluntarius qui sentit expertus nec fortitudinem in rebellis nec lenitatem in supplices animos abesse
|
||||
Romanis.
|
||||
|
||||
— in summa tamquam arbitros vos quid suadetis opperior ut princeps tranquillus temperanter adhibere modum adlapsa felicitate decernens. Non enim inertiae sed modestiae humanitatique, mihi credite, hoc quod recte consultum est adsignabitur.—
|
||||
|
||||
Mox dicta finierat, multitudo omnis ad, quae
|
||||
imperator voluit promptior, laudato consilio, consensit in pacem ea ratione maxime percita, quod norat expeditionibus crebris
|
||||
fortunam eius in malis tantum civilibus vigilasse, cum autem bella moverentur externa, accidisse plerumque luctuosa, icto post haec foedere gentium ritu perfectaque sollemnitate imperator Mediolanum ad hiberna discessit.
|
||||
|
||||
|
||||
Constantius Gallus Caesar evocatur a Constantio A. et capite truncatur.
|
||||
|
||||
Ubi curarum abiectis ponderibus aliis tamquam nodum et obicem
|
||||
difficillimum, Caesarem convellere nisu valido cogitabat, eique deliberanti cum proximis clandestinis conloquiis et nocturnis qua vi, quibusve commentis id fieret, antequam effundendis rebus pertinacius incumberet confidentia, acciri mollioribus scriptis per simulationem tractatus publici nimis urgentis,
|
||||
eundem placuerat Gallum, ut auxilio destitutus sine ullo interiret obstaculo.
|
||||
Huic sententiae versabilium adulatorum refragantibus globis — inter quos erat Arbetio ad insidiandum acer et flagrans, et Eusebius tunc praepositus cubiculi effusior ad nocendum — id occurrebat Caesare discedente Ursicinum in oriente perniciose
|
||||
relinquendum, si nullus esset, qui prohiberet
|
||||
altiora meditaturum.
|
||||
Isdemque residui regii accessere spadones, quorum ea tempestate plus habendi cupiditas ultra mortalem modum adolescebat, inter ministeria vitae secretioris per arcanos susurros nutrimenta fictis criminibus subserentes: qui ponderibus invidiae gravioris virum fortissimum opprimebant, subolescere imperio adultos eius filios mussitantes, decore corporum favorabiles et aetate, per multiplicem armaturae scientiam agilitatemque membrorum inter cotidiana proludia exercitus consulto consilio cognitos: Gallum suopte ingenio trucem per suppositos quosdam ad saeva facinora ideo animatum ut eo digna omnium ordinum detestatione exoso ad magistri equitum liberos principatus insignia transferantur.
|
||||
|
||||
Cum haec taliaque sollicitas eius aures everberarent expositas semper eius modi rumoribus et patentes, vario animi
|
||||
motu miscente
|
||||
consilia, tandem id ut optimum factu elegit: et Ursicinum primum ad se venire summo cum honore mandavit ea specie ut pro rerum tunc urgentium captu disponeretur concordi consilio, quibus virium incrementis Parthicarum gentium arma minantium impetus frangerentur.
|
||||
Et nequid suspicaretur adversi venturus, vicarius eius, dum redit, Prosper missus est comes: acceptisque litteris et copia rei
|
||||
vehiculariae data, Mediolanum itineribus properavimus magnis.
|
||||
|
||||
Restabat ut Caesar post haec properaret accitus et abstergendae causa suspicionis sororem suam, eius uxorem, Constantius ad se tandem desideratam venire multis fictisque blanditiis hortabatur. Quae licet ambigeret metuens saepe cruentum, spe tamen quod eum lenire poterit
|
||||
ut germanum profecta, cum Bithyniam introisset, in statione quae Caenos Gallicanos appellatur, absumpta est vi febrium repentina. Cuius post obitum maritus contemplans cecidisse fiduciam qua se fultum existimabat, anxia cogitatione, quid moliretur haerebat.
|
||||
Inter res enim inpeditas et turbidas ad hoc unum mentem sollicitam dirigebat, quod Constantius cuncta ad suam sententiam conferens nec satisfactionem suscipiet aliquam nec erratis ignoscet, sed, ut erat in propinquitatis perniciem inclinatior, laqueos ei latenter obtendens, si cepisset incautum, morte multaret.
|
||||
Eo necessitatis adductus ultimaque ni vigilasset opperiens, principem locum, si copia patuisset clam
|
||||
affectabat, sed perfidiam proximorum ratione bifaria verebatur, qui eum ut truculentum horrebant et levem, quique altiorem Constantii fortunam in discordiis civilibus formidabant.
|
||||
Inter has curarum moles inmensas imperatoris
|
||||
scripta suscipiebat adsidua monentis orantisque, ut ad se veniret et mente monstrantis obliqua rem publicam nec posse dividi nec debere, sed pro viribus quemque ei ferre suppetias fluctuanti, nimirum Galliarum indicans vastitatem.
|
||||
Quibus subserebat non adeo vetus exemplum quod Diocletiano et eius collegae ut apparitores Caesares non resides, sed ultro citroque discurrentes obtemperabant et in Syria Augusti vehiculum irascentis per spatium mille passuum fere pedes antegressus est Galerius purpuratus.
|
||||
|
||||
Advenit post multos Scudilo Scutariorum tribunus velamento subagrestis ingenii persuasionis opifex callidus. Qui eum adulabili sermone periuriis
|
||||
admixto, solus omnium proficisci pellexit, vultu adsimulato saepius replicando, quod flagrantibus votis eum videre frater cuperet patruelis, siquid
|
||||
per inprudentiam gestum est remissurus ut mitis et clemens, participemque eum suae maiestatis adsciscet,
|
||||
futurum laborum quoque socium, quos Arctoae provinciae diu fessae poscebant.
|
||||
Utque solent manum iniectantibus fatis hebetari sensus hominum et obtundi, his incelebris ad meliorum expectationem erectus egressusque Antiochia numine laevo ductante prorsus ire tendebat de fumo, ut proverbium loquitur vetus, ad flammam, et ingressus
|
||||
Constantinopolim tamquam in rebus prosperis et securis, editis equestribus ludis capiti Thoracis
|
||||
aurigae coronam inposuit ut victoris.
|
||||
|
||||
Quo cognito Constantius ultra mortalem modum exarsit ac nequo casu idem Gallus de futuris incertus agitare quaedam conducentia saluti suae per itinera conaretur, remoti sunt omnes de industria milites agentes in civitatibus perviis.
|
||||
Eoque tempore Taurus quaestor ad Armeniam missus confidenter nec appellato eo nec viso transivit. Venere tamen aliqui iussu imperatoris administrationum specie diversarum, eundem ne commovere se posset, neve temptaret aliquid occulte custodituri, inter quos Leontius erat, postea urbi praefectus ut quaestor, et
|
||||
Lucillianus quasi domesticorum comes et Scutariorum tribunus nomine Bainobaudes.
|
||||
Emensis itaque longis intervallis et planis cum Hadrianopolim introisset urbem Haemimontanam, Uscudamam antehac appellatam, fessasque labore diebus duodecim recreans vires conperit Thebaeas legiones in vicinis oppidis hiemantes consortes suos misisse quosdam, eum ut remaneret promissis fidis hortaturos et firmis, cum animarentur roboris
|
||||
sui fiducia abunde per stationes locatae
|
||||
confines, sed observante cura pervigili proximorum nullam videndi vel audiendi quae ferebant furari potuit facultatem.
|
||||
Inde aliis super alias urgentibus litteris exire et
|
||||
decem vehiculis publicis, ut praeceptum est, usus relicto palatino omni praeter paucos tori ministros et mensae, quos avexerat secum, squalore concretus celerare gradum conpellebatur adigentibus multis, temeritati suae subinde flebiliter inprecatus, quae eum iam despectum et vilem arbitrio subdiderat infimorum.
|
||||
Inter haec tamen per indutias naturae conquiescentis sauciabantur eius sensus circumstridentium terrore larvarum, interfectorumque catervae Domitiano et Montio praeviis correptum eum — ut existimabat in somnis — uncis furialibus obiectabant.
|
||||
Solutus enim corporeis nexibus animus semper vigens motibus indefessis et cogitationibus subiectus et curis, quae mortalium sollicitant mentes, colligit visa nocturna, quas
|
||||
φαντασίας
|
||||
nos appellamus.
|
||||
|
||||
Pandente itaque viam fatorum sorte tristissima, qua praestitutum erat eum vita et imperio spoliari, itineribus rectis
|
||||
permutatione iumentorum emensis venit Petobionem oppidum Noricorum, ubi reseratae sunt insidiarum latebrae omnes, et Barbatio repente apparuit comes, qui sub eo domesticis praefuit, cum Apodemio agente in rebus milites ducens, quos beneficiis suis oppigneratos elegerat
|
||||
imperator, certus nec praemiis nec miseratione ulla posse deflecti.
|
||||
|
||||
Iamque non umbratis fallaciis res agebatur, sed qua palatium est extra muros, armatis Barbatio
|
||||
omne circumdedit. Ingressusque obscuro iam die, ablatis regiis indumentis Caesarem tunica texit et paludamento communi, eum post haec nihil passurum velut mandato principis iurandi crebritate confirmans et "Statim" inquit "exsurge," et inopinum carpento privato inpositum ad Histriam duxit prope oppidum Polam, ubi quondam peremptum Constantini filium accepimus Crispum.
|
||||
Et cum ibi servaretur artissime terrore propinquantis exitii iam praesepultus, accurrit Eusebius cubiculi tunc praepositus Pentadiusque notarius et Mallobaudes armaturarum tribunus iussu imperatoris conpulsuri eum singillatim docere, quam ob causam quemque apud Antiochiam necatorum iusserat trucidari.
|
||||
Ad quae Adrasteo pallore perfusus hactenus valuit
|
||||
loqui, quod plerosque incitante coniuge iugulaverit Constantina, ignorans profecto Alexandrum Magnum urgenti matri ut occideret quendam insontem, et dictitanti spe impetrandi postea quae vellet eum se per novem menses utero portasse praegnantem, ita respondisse prudenter: "Aliam, parens optima, posce mercedem; hominis enim salus beneficio nullo pensatur."
|
||||
Quo comperto
|
||||
irrevocabili ira princeps percitus et dolore fiduciam omnem fundandae securitatis in eodem posuit abolendo. Et misso Sereniano, quem in crimen maiestatis vocatum praestigiis quibusdam absolutum esse supra monstravimus, Pentadio quin etiam notario et Apodemio agente in rebus, eum capitali supplicio destinavit, et ita conligatis manibus in modum noxii cuiusdam latronis cervice abscisa ereptaque vultus et capitis dignitate cadaver est relictum informe paulo ante urbibus et provinciis formidatum.
|
||||
Sed vigilavit utrubique superni numinis aequitas. Nam et Gallum actus oppressere
|
||||
crudeles, et non diu postea ambo cruciabili morte absumpti sunt, qui eum licet nocentem blandius palpantes periuriis ad usque plagas perduxere letales. Quorum Scudilo destillatione iecoris pulmones vomitans interiit, Barbatio, qui in eum iam diu falsa conposuerat crimina, cum ex magisterio peditum altius niti quorundam susurris incusaretur, damnatus extincti per fallacias Caesaris manibus
|
||||
inlacrimoso obitu parentavit.
|
||||
|
||||
Haec et huius modi quaedam innumerabilia ultrix facinorum impiorum bonorumque praemiatrix aliquotiens operatur Adrastia — atque utinam semper — quam vocabulo duplici etiam Nemesim appellamus: ius quoddam sublime numinis efficacis,
|
||||
humanarum mentium opinione lunari circulo superpositum, vel ut definiunt alii, substantialis tutela generali potentia partilibus praesidens fatis, quam theologi veteres fingentes Iustitiae filiam ex abdita quadam aeternitate tradunt omnia despectare terrena.
|
||||
Haec ut regina causarum et arbitra rerum ac disceptatrix urnam sortium temperat accidentium vices alternans voluntatumque nostrarum exorsa interdum alio, quam quo contendebant, exitu terminans multiplices actus permutando convolvit. Eademque necessitatis insolubili retinaculo mortalitatis vinciens fastus tumentes in cassum et incrementorum detrimentorumque momenta versabilis librans
|
||||
(ut novit), nunc erectas eminentium
|
||||
cervices opprimit et enervat, nunc bonos ab imo suscitans ad bene vivendum extollit. Pinnas autem ideo illi fabulosa vetustas aptavit, ut adesse velocitate volucri cunctis existimetur, et praetendere gubernaculum dedit eique subdidit rotam, ut universitatem regere per elementa discurrens omnia non ignoretur.
|
||||
|
||||
Hoc inmaturo interitu ipse quoque sui pertaesus excessit e vita aetatis nono anno atque vicensimo cum quadriennio imperasset. Natus apud Tuscos in Massa Vetuloniensi,
|
||||
patre Constantio Constantini fratre imperatoris, matreque Galla sorore Rufini et Cerealis, quos trabeae consulares
|
||||
nobilitarunt et praefecturae.
|
||||
Fuit
|
||||
autem forma conspicuus bona, decente filo corporis membrorumque recta conpage, flavo capillo et molli, barba licet recens emergente lanugine tenera, ita tamen ut maturius auctoritas emineret, tantum a temperatis moribus Iuliani differens fratris, quantum inter Vespasiani filios fuit Domitianum et Titum.
|
||||
Assumptus autem in amplissimum fortunae fastigium versabilis eius motus expertus est, qui ludunt mortalitatem nunc evehentes quosdam in sidera, nunc ad Cocyti profunda mergentes. Cuius rei cum innumera sint exempla, pauca tactu summo transcurram.
|
||||
Haec fortuna mutabilis et inconstans fecit Agathoclem Siculum ex figulo regem et Dionysium gentium quondam terrorem Corinthi litterario ludo praefecit.
|
||||
Haec Adramyttenum Andriscum in fullonio natum ad Pseudophilippi nomen evexit et Persei legitimum filium artem ferrariam ob quaerendum docuit victum.
|
||||
Eadem Mancinum post imperium dedidit
|
||||
Numantinis, Samnitum atrocitati Veturium, et Claudium Corsis, substravitque feritati Carthaginis Regulum, istius iniquitate Pompeius post quaesitum Magni ex
|
||||
rerum gestarum amplitudine cognomentum ad spadonum libidinem in Aegypto trucidatur.
|
||||
Et Eunus quidam ergastularius servus eluctavit in Sicilia fugitivos. Quam multi splendido loco nati Romani,
|
||||
eadem rerum domina conivente Viriathi genua sunt amplexi vel Spartaci? quot capita, quae horruere gentes, funesti carnifices absciderunt? alter in vincula ducitur, alter insperatae praeficitur potestati, alius a summo culmine dignitatis excutitur.
|
||||
Quae omnia si scire quisquam velit quam varia sint et adsidua, harenarum numerum idem iam desipiens et montium pondera scrutari putabit.
|
||||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,217 @@
|
|||
|
||||
|
||||
zzz
|
||||
|
||||
Utcumque potuimus veritatem scrutari, ea quae videre licuit per aetatem, vel perplexe interrogando versatos in medio scire, narravimus ordine casuum exposito diversorum: residua quae secuturus aperiet textus, pro virium captu limatius absolvemus, nihil obtrectatores longi, ut putant, operis formidantes. Tunc enim laudanda est brevitas cum moras rumpens intempestivas nihil subtrahit cognitioni gestorum.
|
||||
|
||||
Nondum apud Noricum exuto penitus Gallo Apodemius quoad vixerat igneus turbarum incentor raptos eius calceos vehens equorum permutatione veloci, ut nimietate cogendi quosdam extingueret, praecursorius index Mediolanum advenit ingressusque regiam ante pedes proiecit Constantii velut spolia regis occisi Parthorum et perlato nuntio repentino, docente rem insperatam et arduam ad sententiam totam facilitate completam, hi qui summam aulam tenebant, omni placendi studio in adulationem ex more conlato virtutem felicitatemque imperatoris extollebant in Caelum, cuius nutu in modum gregariorum militum licet diversis temporibus duo exauctorati sunt principes, Veteranio nimirum et Gallus.
|
||||
Quo ille studio blanditiarum exquisito sublatus inmunemque se deinde fore ab omni mortalitatis incommodo fidenter existimans confestim a iustitia declinavit ita intemperanter, ut "Aeternitatem meam" aliquotiens subsereret ipse dictando scribendoque propria manu orbis totius se dominum appellaret, quod dicentibus aliis indignanter admodum ferre deberet is qui ad aemulationem civilium principum formare vitam moresque suos, ut praedicabat, diligentia laborabat enixa.
|
||||
Namque etiam si mundorum infinitates Democriti regeret, quos Anaxarcho incitante magnus somniabat Alexander, id reputasset legens vel audiens quod (ut docent mathematici concinentes), ambitus terrae totius, quae nobis videtur inmensa, ad magnitudinem universitatis instar brevis optinet puncti.
|
||||
II
|
||||
|
||||
Iamque post miserandam deleti Caesaris cladem sonante periculorum iudicialium tuba in crimen laesae maiestatis arcessebatur Ursicinus adulescente magis magisque contra eius salutem livore omnibus bonis infesto.
|
||||
Hac enim superabatur difficultate quod ad suscipiendas defensiones aequas et probabilis imperatoris aures occlusae patebant susurris insidiantium clandestinis, qui Constantii nomine per orientis tractus omnes abolito ante dictum ducem domi forisque desiderari ut formidolosum Persicae genti fingebant.
|
||||
Sed contra accidentia vir magnanimus stabat immobilis, ne se proiceret abiectus cavens, parum tuto loco innocentiam stare medullitus gemens, hocque uno tristior quod amici ante haec frequentes ad potiores desciverant ut ad successores officiorum more poscente solent transire lictores.
|
||||
Inpugnabat autem eum per fictae benignitatis inlecebras collega et virum fortem propalam saepe appellans Arbetio ad innectendas letales insidias vitae simplici perquam callens et ea tempestate nimium potens. Ut enim subterraneus serpens foramen subsidens occultum adsultu subito singulos transitores observans incessit, ita ille ab ima sorte etiam post adeptum
|
||||
summum militiae munus, nec laesus aliquando nec lacessitus inexplebili quodam laedendi proposito conscientiam polluebat.
|
||||
Igitur paucis arcanorum praefectis consciis latenter cum imperatore sententia
|
||||
diu digesta id sederat, ut nocte ventura procul a conspectu militarium raptus Ursicinus indemnatus occideretur, ut quondam Domitius Corbulo dicitur caesus in conluvione illa Neroniani saeculi, provinciarum fidus defensor et cautus.
|
||||
Quibus ita conpositis cum ad hoc destinati praedictum tempus opperirentur, consilio in lenitudinem flexo facinus impium ad deliberationem secundam differri praeceptum est.
|
||||
|
||||
Indeque ad Iulianum recens perductum calumniarum vertitur machina memorabilem postea principem, gemino crimine, ut iniquitas aestimabat, implicitum: quod a Macelli fundo in Cappadocia posito ad Asiam demigrarat liberalium desiderio doctrinarum et per Constantinopolim transeuntem viderat fratrem.
|
||||
Qui cum obiecta dilueret ostenderetque neutrum sine iussu fecisse, nefando adsentatorum coetu perisset urgente, ni adspiratione superni numinis Eusebia suffragante regina ductus ad Comum oppidum Mediolano vicinum ibique paulisper moratus procudendi ingenii causa, ut cupidine flagravit, ad Graeciam ire permissus est.
|
||||
Nec defuere deinceps ex his emergentia casibus, quae dispiceres secundis avibus contigisse, dum punirentur ex iure, vel tamquam inrita diffluebant et vana. Sed accidebat non numquam, ut opulenti pulsantes praesidia potiorum isdemque tamquam ederae celsis arboribus adhaerentes absolutionem pretiis mercarentur immensis: tenues vero, quibus exiguae res erant ad redimendam salutem aut nullae, damnabantur abrupte. Ideoque et veritas mendaciis velabatur et valuere pro veris aliquotiens falsa.
|
||||
|
||||
Perductus est isdem diebus et Gorgonius, cui erat thalami Caesariani cura commissa, cumque eum ausorum fuisse participem concitoremque interdum ex confesso pateret, conspiratione spadonum iustitia concinnatis mendaciis obumbrata, periculo evolutus abscessit.
|
||||
III
|
||||
|
||||
Haec dum Mediolani aguntur, militarium catervae ab oriente perductae sunt Aquileiam cum aulicis pluribus, membris inter catenas fluentibus spiritum trahentes exiguum vivendique moras per aerumnas detestati multiplices. Arcessebantur enim ministri fuisse Galli ferocientis perque eos Domitianus discerptus credebatur et Montius, et alii post eos acti in exitium praeceps.
|
||||
Ad quos audiendos Arboreus missus est et Eusebius cubiculi tunc praepositus, ambo inconsideratae iactantiae, iniusti pariter et cruenti. Qui nulla perspicacitate sine innocentium sontiumque differentia alios verberibus vel tormentis adflictos exulari poena damnarunt, quosdam ad infimam trusere militiam, residuos capitalibus addixere suppliciis. Impletisque funerum bustis reversi velut ovantes gesta rettulerunt ad principem erga haec et similia palam obstinatum et gravem.
|
||||
Vehementius tunc et deinde Constantius quasi praescriptum fatorum ordinem convulsurus recluso pectore patebat insidiantibus multis. Unde rumorum aucupes subito extitere conplures, honorum vertices ipsos ferinis morsibus adpetentes posteaque pauperes et divites indiscrete: non ut Cibyratae illi Verrini, tribunal unius legati lambentes, sed rei publicae membra totius per incidentia mala vexantes.
|
||||
Inter quos facile Paulus et Mercurius eminebant: hic origine Persa, ille natus in Dacia: notarius ille, hic a ministro triclinii rationalis. Et Paulo quidem, ut relatum est supra, Catenae inditum est cognomentum, eo quod in conplicandis calumniarum nexibus erat indissolubili ira, inventorum sese varietate dispendens, ut in conluctationibus callere nimis quidam solent artifices palaestritae.
|
||||
Mercurius somniorum appellatus comes, quod ut clam mordax canis interna saevitia submissius agitans caudam, epulis coetibusque se crebris inserens si per quietem quisquam, ubi fusius natura vagatur, vidisse aliquid amico narrasset, id venenatis artibus coloratum in peius patulis imperatoris auribus infundebat et ob hoc homo tamquam inexpiabili obnoxius culpae, gravi mole criminis pulsabatur.
|
||||
Haec augente vulgatius fama tantum aberat, ut proderet quisquam visa nocturna, ut aegre homines dormisse sese praesentibus faterentur externis, maerebantque docti quidam, quod apud Atlanteos nati non essent, ubi memorantur somnia non videri, quod unde eveniat rerum scientissimis relinquamus.
|
||||
|
||||
Inter has quaestionum suppliciorumque species diras in Illyrico exoritur alia clades ad multorum pericula ex verborum inanitate progressa. In convivio Africani Pannoniae secundae rectoris apud Sirmium poculis amplioribus madefacti quidam arbitrum adesse nullum existimantes licenter imperium praesens ut molestissimum incusabant: quibus alii optatam permutationem temporum adventare veluti e praesagiis adfirmabant, non nulli maiorum auguria sibi portendi incogitabili dementia promittebant.
|
||||
E quorum numero Gaudentius agens in rebus, mente praecipiti stolidus rem ut seriam detulerat ad Rufinum, apparitionis praefecturae praetorianae tunc principem, ultimorum semper avidum hominem et coalita pravitate famosum.
|
||||
Qui confestim quasi pinnis elatus ad comitatum principis advolavit eumque ad suspiciones huius modi mollem et penetrabilem ita acriter inflammavit, ut sine deliberatione ulla Africanus et omnes letalis mensae participes iuberentur rapi sublimes. Quo facto delator funestus vetita ex more humano validius cupiens biennio id quod agebat, ut postularat, continuare praeceptus est.
|
||||
Missus igitur ad eos corripiendos Teutomeres protector domesticus cum collega onustos omnes catenis, ut mandatum est, perducebat. Sed ubi ventum est Aquileiam, Marinus tribunus ex campidoctore eo tempore vacans, auctor perniciosi sermonis, et alioqui naturae ferventis in taberna relictus dum parantur itineri necessaria, lateri cultrum . . . . . . Casu repertum inpegit statimque extractis vitalibus interiit.
|
||||
Residui ducti Mediolanum excruciatique tormentis et confessi inter epulas petulanter se quaedam locutos iussi sunt attineri poenalibus claustris sub absolutionis aliqua spe licet incerta protectores vero pronuntiati vertere solum exilio, ut Marino isdem consciis mori permisso, veniam Arbetione meruere precante.
|
||||
IV
|
||||
|
||||
Re hoc modo finita . . . . . . . . . Et Lentiensibus, Alamannicis pagis indictum est bellum conlimitia saepe Romana latius inrumpentibus, ad quem procinctum imperator egressus in Raetias camposque venit Caninos, et digestis diu consiliis id visum est honestum et utile, ut eo cum militis parte Arbetio magister equitum, cum validiore exercitus manu relegens margines lacus Brigantiae pergeret protinus barbaris congressurus. Cuius loci figuram breviter, quantum ratio patitur, designabo.
|
||||
|
||||
Inter montium celsorum amfractus inmani pulsu Rhenus exoriens per praeruptos scopulos extenditur nullos advenas amnes adoptans, ut per cataractas inclinatione praecipiti funditur Nilus, et navigari ab ortu poterat primigenio copiis exuberans propriis, ni ruenti curreret similis potius quam fluenti . . . . . .
|
||||
Iamque ad plana solutus altaque divortia riparum adradens lacum invadit rotundum et vastum, quem Brigantiam accola Raetus appellat, perque quadringenta et sexaginta stadia longum parique paene spatio late diffusum horrore silvarum squalentium inaccessum, nisi qua vetus illa Romana virtus et sobria iter conposuit latum, barbaris et natura locorum et caeli inclementia refragante.
|
||||
Hanc ergo paludem spumosis strependo verticibus amnis inrumpens et undarum quietem permeans pigram, mediam velut finali intersecat libramento et tamquam elementum perenni discordia separatum nec aucto nec imminuto agmine quod intulit, vocabulo et viribus absolvitur integris nec contagia deinde ulla perpetiens oceani gurgitibus intimatur.
|
||||
Quodque est impendio mirum, nec stagnum aquarum rapido transcursu movetur nec limosa subluvie tardatur properans flumen, et confusum misceri non potest corpus: quod, ni ita agi ipse doceret aspectus, nulla vi credebatur posse discerni.
|
||||
Sic Alpheus oriens in Arcadia cupidine fontis Arethusae captus scindens Ionium mare, ut fabulae ferunt, ad usque amatae confinia progreditur nymphae.
|
||||
|
||||
Arbetio qui adventus barbarorum nuntiaret non exspectans dum adessent, licet sciret orta bellorum, in occultas delatus insidias stetit immobilis malo repentino perculsus.
|
||||
Namque improvisi e latebris hostes exiliunt et sine parsimonia quicquid offendi poterat, telorum genere multiplici configebant: nec enim resistere nostrorum quisquam potuit nec aliud vitae subsidium nisi discessu sperare veloci. Quocirca vulneribus declinandis intenti inconposito agmine milites huc et illuc dispalantes terga ferienda dederunt. Plerique tamen per angustas semitas sparsi periculoque praesidio tenebrosae noctis extracti revoluta iam luce redintegratis viribus agmini quisque proprio sese consociavit. In quo casu ita tristi et inopino abundans numerus armatorum et tribuni desiderati sunt decem.
|
||||
Ob quae Alamanni sublatis animis ferocius incedentes secuto die prope munimenta Romana adimente matutina nebula lucem strictis mucronibus discurrebant frendendo minas tumidas intentantes. Egressique repente Scutarii cum obiectu turmarum hostilium repercussi stetissent, omnes suos conspiratis mentibus ciebant ad pugnam.
|
||||
Verum cum plerosque recentis aerumnae documenta terrerent et intuta fore residua credens haereret Arbetio, tres simul exsiluere tribuni, Arintheus agens vicem armaturarum rectoris et Seniachus qui equestrem turmam comitum tuebatur et Bappo ducens Promotos.
|
||||
Qui cum commissis sibi militibus pro causa communi velut propria Deciorum veterum exemplo instarque fluminis hostibus superfusi non iusto proelio sed discursionibus rapidis universos in fugam coegere foedissimam. Qui dispersi laxatis ordinibus dumque elabi properant impediti corpora nudantes intecta gladiorum hastarumque densis ictibus truncabantur.
|
||||
Multique cum equis interfecti iacentes etiam tum eorum dorsis videbantur innexi: quo viso omnes e castris effusi, qui prodire in proelium cum sociis ambigebant, cavendi inmemores proterebant barbaram plebem, nisi quos fuga exemerat morti, calcantes cadaverum strues et perfusi sanie peremptorum.
|
||||
Hocque exitu proelio terminato imperator Mediolanum ad hiberna ovans revertit et laetus.
|
||||
V
|
||||
|
||||
Exoritur iam hinc rebus adflictis haut dispari provinciarum malo calamitatum turbo novarum extincturus omnia simul, ni fortuna moderatrix humanorum casuum motum eventu celeri consummavit inpendio formidatum.
|
||||
Cum diuturna incuria Galliae caedes acerbas rapinasque et incendia barbaris licenter grassantibus nullo iuvante perferrent, Silvanus pedestris militiae rector ut efficax ad haec corrigenda principis iussu perrexit Arbetione id maturari modis quibus poterat adigente, ut absenti aemulo quem superesse adhuc gravabatur periculosae molis onus impingeret.
|
||||
|
||||
Dynamius quidam actuarius sarcinalium principis iumentorum commendaticias ab eo petierat litteras ad amicos ut quasi familiaris eiusdem esset notissimus. Hoc inpetrato, cum ille nihil suspicans simpliciter praestitisset, servabat epistulas ut perniciosum aliquid in tempore moliretur.
|
||||
Memorato itaque duce Gallias ex re publica discursante barbarosque propellente iam sibi diffidentes et trepidantes idem Dynamius inquietius agens ut versutus et in fallendo exercitatus fraudem comminiscitur inpiam subornatore et conscio, ut iactavere rumores incerti, Lampadio praefecto praetorio, et Eusebio ex comite rei privatae, cui cognomentum erat inditum Mattyocopae, atque Aedesio ex magistro memoriae, quos ad consulatum ut amicos iunctissimos idem curarat rogari praefectus, et peniculo serie litterarum abstersa, sola incolumi relicta subscriptione alter multum a vero illo dissonans superscribitur textus: velut Silvano rogante verbis obliquis hortanteque amicos agentes intra palatium, vel privatos, inter quos et Tuscus erat Albinus, aliique plures, ut se altiora coeptantem et prope diem loci principalis aditurum iuvarent.
|
||||
Hunc fascem ad arbitrium figmenti conpositum, vitam pulsaturum insontis, a Dynamio susceptum praefectus imperatori, avido scrutari haec et similia, censuit offerendum . . . . . . Solus ingressus intimum capto e re tempore, deinde sperans ut pervigilem salutis eius custodem et cautum lectaque in consistorio astu callido consarcinata materia tribuni iussi sunt custodiri, et de provinciis duci privati, quorum epistulae nomina designabant.
|
||||
Confestimque iniquitate rei percitus Malarichus Gentilium rector collegis adhibitis strepebat inmaniter circumveniri homines dicatos imperio per factiones et dolos minime debere proclamans, petebatque ut ipse relictis obsidum loco necessitudinibus suis, Mallobaude armaturarum tribuno spondente quod remeabit, velocius iuberetur ire ducturus Silvanum adgredi nihil tale conatum, quale insidiatores acerrimi concitarunt: vel contra se paria promittente Mallobaudem orabat properare permitti, haec quae ipse pollicitus est impleturum.
|
||||
Testabatur enim id se procul dubio scire quod, siqui mitteretur externus, suopte ingenio Silvanus etiam nulla re perterrente timidior conposita forte turbabit.
|
||||
|
||||
Et quamquam utilia moneret et necessaria, ventis tamen loquebatur incassum. Namque Arbetione auctore Apodemius ad eum vocandum cum litteris mittitur inimicus bonorum omnium diuturnus et gravis. Qui incidentia parvi ducens cum venisset in Gallias, dissidens a mandatis, quae proficiscenti sunt data, nec viso Silvano nec oblatis scriptis ut veniret admonito remansit adscitoque rationali quasi proscripti iamque necandi magistri peditum clientes et servos hostili tumore vexabat.
|
||||
Inter haec tamen dum praesentia Silvani speratur et Apodemius quieta perturbat, Dynamius ut argumento validiore impie structorum adsereret fidem, conpositas litteras his concinentes, quas obtulerat principi per praefectum, ad tribunum miserat fabricae Cremonensis nomine Silvani et Malarichi, a quibus ut arcanorum conscius monebatur parare propere cuncta.
|
||||
Qui cum haec legisset, haerens et ambigens dia quidnam id esset — nec enim meminerat secum aliquando super negotio ullo interiore hos quorum litteras acceperat collocutos — epistulas ipsas per baiulum qui portarat, iuncto milite ad Malarichum misit obsecrans, ut doceret aperte quae vellet, non ita perplexe: nec enim intellexisse firmabat ut subagrestem et simplicem, quid significatum esset obscurius.
|
||||
Haec Malarichus subito nanctus etiam tunc squalens et maestus suamque et popularis Silvani vicem graviter ingemiscens adhibitis Francis, quorum ea tempestate in palatio multitudo florebat, erectius iam loquebatur: tumultuabaturque patefactis insidiis retectaque iam fallacia, per quam ex confesso salus eorum adpetebatur.
|
||||
Hisque cognitis statuit imperator dispicientibus consistorianis et militaribus universis in negotium praeterinquiri. Cumque iudices fastidissent, Florentius Nigriniani filius agens tunc pro magistro officiorum, contemplans diligentius scripta apicumque pristinorum reliquias quasdam reperiens animadvertit, ut factum est, priore textu interpolato longe alia quam dictarat Silvanus, ex libidine consarcinatae falsitatis adscripta.
|
||||
Proinde fallaciarum nube discussa imperator doctus gesta relatione fideli, abrogata potestate praefectum statui sub questione praecepit sed absolutus est enixa conspiratione multorum. Suspensus autem Eusebius ex comite privatarum se conscio haec dixerat concitata.
|
||||
Aedesius enim minus scisse quid actum sit pertinaci infitiatione contendens abiit innoxius et ita finito negotio omnes sunt absoluti quos exhiberi delatio conpulit criminosa. Dynamius vero ut praeclaris artibus inlustratus cum correctoris dignitate regere iussus est Tuscos.
|
||||
|
||||
Agens inter haec apud Agrippinam Silvanus assiduisque suorum conpertis nuntiis, quae Apodemius in labem suarum ageret fortunarum et sciens animum tenerum versabilis principis, timens ne trucidaretur absens et indamnatus, in difficultate positus maxima barbaricae se fidei committere cogitabat.
|
||||
Sed Laniogaiso vetante, tunc tribuno, quem dum militaret candidatus solum adfuisse morituro Constanti supra rettulimus, docenteque Francos, unde oriebatur, interfecturos eum aut accepto praemio prodituros, nihil tutum ex praesentibus ratus in consilia cogebatur extrema et sensim cum principiorum verticibus secretius conlocutus isdemque magnitudine promissae mercedis accensis, cultu purpureo a draconum et vexillorum insignibus ad tempus abstracto ad culmen imperiale surrexit.
|
||||
|
||||
Dumque haec aguntur in Galliis, ad occasum inclinato iam die perfertur Mediolanum insperabilis nuntius aperte Silvanum demonstrans, dum ex magisterio peditum altius nititur, sollicitato exercitu ad angustum culmen evectum.
|
||||
Hac mole casus inopini Constantio icto quasi fulmine fati primates consilio secunda vigilia convocato properarunt omnes in regiam. Cumque nulli ad eligendum quid agi deberet, mens suppetere posset aut lingua, submissis verbis perstringebatur Ursicini mentio, ut consiliis rei bellicae praestantissimi frustraque gravi iniuria lacessiti, et per admissionum magistrum — qui mos est honoratior — accito eodem, ingresso consistorium offertur purpura multo quam antea placidius. Diocletianus enim Augustus omnium primus extero ritu et regio more instituit adorari, cum semper antea ad similitudinem iudicum salutatos principes legerimus.
|
||||
Et qui paulo antea cum insectatione malivola orientis vorago invadendaeque summae rei per filios adfectator conpellabatur, tunc dux prudentissimus et Constantini Magni fuerat conmilito solusque ad exstinguendum probis quidem sed insidiosis rationibus petebatur. Diligens enim opera navabatur extingui Silvanum ut fortissimum perduellem, aut si secus accidisset, Ursicinum exulceratum iam penitus aboleri ne superesset scrupulus inpendio formidandus.
|
||||
Igitur cum de profectione celeranda disponeretur, propulsationem obiectorum criminum eundem ducem parantem praegressus oratione leni prohibet imperator, non id esse memorans tempus ut controversa defensio causae susciperetur, cum vicissim restitui in pristinam concordiam partes necessitas subigeret urgentium rerum antequam cresceret mollienda.
|
||||
Habita igitur deliberatione multiplici id potissimum tractabatur, quo commento Silvanus gesta etiam tum imperatorem ignorare existimaret. Et probabili argumento ad firmandam fidem reperto monetur honorificis scriptis, ut accepto Ursicino successore cum potestate rediret intacta.
|
||||
Post haec ita digesta protinus iubetur exire, tribunis et protectoribus domesticis decem, ut postularat, ad iuvandas necessitates publicas ei coniunctis. Inter quos ego quoque eram cum Veriniano collega, residui omnes propinqui et familiares.
|
||||
Iamque eum egressum solum de se metuens quisque per longa spatia deducebat. Et quamquam ut bestiarii obiceremur intractabilibus feris, perpendentes tamen hoc bonum habere tristia praecedentia, quod in locis suis secunda substituunt, mirabamur illam sententiam Tullianam ex internis veritatis ipsius promulgatam, quae est talis et quamquam optatissimum est perpetuo fortunam quam florentissimam permanere, illa tamen aequalitas vitae non tantum habet sensum, quantum cum ex miseris et perditis rebus ad meliorem statum fortuna revocatur.
|
||||
|
||||
Festinamus itaque itineribus magnis ut ambitiosus magister armorum ante adlapsum per Italicos de tyrannide ullum rumorem in suspectis finibus appareret. Verum cursim nos properantes aeria quaedam antevolans prodiderat fama et Agrippinam ingressi invenimus cuncta nostris conatibus altiora.
|
||||
Namque convena undique multitudine trepide coepta fundante coactisque copiis multis pro statu rei praesentis id aptius videbatur, ut ad imperatoris novelli per ludibriosa auspicia virium accessu firmandi sensum ac voluntatem dux flebilis verteretur: quo variis adsentandi figmentis in mollius vergente securitate nihil metuens hostile deciperetur.
|
||||
Cuius rei finis arduus videbatur. Erat enim cautius observandum, ut adpetitus opportunitati optemperarent, nec praecurrentes eam nec deserentes. Qui si eluxissent intempestive, constabat nos omnes sub elogio uno morte multandos.
|
||||
|
||||
Susceptus tamen idem dux leniter adactusque, inclinante negotio ipso cervices, adorare sollemniter anhelantem celsius purpuratum, ut spectabilis colebatur et intimus: facilitate aditus honoreque mensae regalis adeo antepositus aliis, ut iam secretius de rerum summa consultaretur.
|
||||
Aegre ferebat Silvanus ad consulatum potestatesque sublimes elatis indignis se et Ursicinum solos post exsudatos magnos pro re publica labores et crebros ita fuisse despectos, ut ipse quidem per quaestiones familiarium sub disceptatione ignobili crudeliter agitatus commisisse in maiestatem arcesseretur, alter vero ab oriente raptus odiis inimicorum addiceretur: et haec adsidue clam querebatur et palam.
|
||||
Terrebant nos tamen, cum dicerentur haec et similia, circumfrementia undique murmura causantis inopiam militis et rapida celeritate ardentis angustias Alpium perrumpere Cottiarum.
|
||||
|
||||
In hoc aestu mentis ancipiti ad effectum tendens consilium occulta scrutabamur indagine sederatque tandem mutatis prae timore saepe sententiis, ut quaesitis magna industria cautis rei ministris, obstricto religionum consecratione conloquio Bracchiati sollicitarentur atque Cornuti, fluxioris fidei et ubertate mercedis ad momentum omne versabiles.
|
||||
Firmato itaque negotio per sequestres quosdam gregarios obscuritate ipsa ad id patrandum idoneos, praemiorum exspectatione accensos solis ortu iam rutilo subitus armatorum globus erupit atque, ut solet in dubiis rebus audentior, caesis custodibus regia penetrata Silvanum extractum aedicula, quo exanimatus confugerat, ad conventiculum ritus Christiani tendentem densis gladiorum ictibus trucidarunt.
|
||||
|
||||
Ita dux haut exilium meritorum hoc genere oppetit mortis metu calumniarum, quibus factione iniquorum inretitus est absens, ut tueri possit salutem ad praesidia progressus extrema.
|
||||
Licet enim ob tempestivam illam cum armaturis proditionem ante Mursense proelium obligatum gratia retineret Constantium, ut dubium tamen et mutabilem verebatur, licet patris quoque Boniti praetenderet fortia facta Franci quidem, sed pro Constantini partibus in bello civili acriter contra Licinianos saepe versati.
|
||||
Evenerat autem
|
||||
ut, antequam huius modi aliquid agitaretur in Galliis, ut Romae in Circo maximo populus, incertum relatione quadam percitus an praesagio, "Silvanus devictus est" magnis vocibus exclamaret.
|
||||
|
||||
Igitur Silvano Agrippinae, ut relatum est, interfecto inaestimabili gaudio re cognita princeps insolentia coalitus et tumore, hoc quoque felicitatis suae prosperis cursibus adsignabat eo more, quo semper oderat fortiter facientes, ut quondam Domitianus, superare tamen quacumque arte contraria cupiebat.
|
||||
Tantumque abfuit laudare industrie gesta, ut etiam quaedam scriberet de Gallicanis intercepta thesauris, quos nemo attigerat. Idque scrutari iusserat artius interrogato Remigio etiam tum rationario apparitionis armorum magistri, cui multo postea Valentiniani temporibus laqueus vitam in causa Tripolitanae legationis eripuit.
|
||||
Post quae ita completa Constantius ut iam caelo contiguus casibusque imperaturus humanis magniloquentia sufflabatur adulatorum, quos augebat ipse spernendo proiciendoque id genus parum callentes ut Croesum legimus ideo regno suo Solonem expulisse praecipitem quia blandiri nesciebat, et Dionysium intentasse poetae Philoxeno mortem cum eum recitantem proprios versus absurdos et inconcinnos laudantibus cunctis solus audiret immobilis.
|
||||
Quae res perniciosa vitiorum est altrix. Ea demum enim laus grata esse potestati debet excelsae, cum interdum et vituperationi secus gestorum pateat locus.
|
||||
VI
|
||||
|
||||
Iamque per securitatem quaestiones agitabantur ex more et vinculis catenisque plures ut noxii plectebantur. Exurgebat enim effervens laetitia Paulus, tartareus ille delator, ad venenatas artes suas licentius exercendas, et inquirentibus in negotium consistorianis atque militaribus, et praeceptum est, Proculus admovetur eculeo, Silvani domesticus, homo gracilis et morbosus, metuentibus cunctis, ne vi nimia tormentorum levi corpore fatigato reos atrocium criminum promiscue citari faceret multos. Verum contra quam speratum est contigit.
|
||||
Memor enim somnii, quo vetitus erat per quietem, ut ipse firmavit, pulsare quendam insontem, usque ad confinia mortis vexatus nec nominavit nec prodidit aliquem sed adserebat factum Silvani constanter, id eum cogitasse quod iniit non cupiditate sed necessitate conpulsum, argumento evidenti demonstrans
|
||||
Causam enim probabilem ponebat in medio multorum testimoniis claram, quod die quinto antequam infulas susciperet principatus, donatum stipendio militem Constanti nomine adlocutus est, fortis esset et fidus. Unde apparebat quod, si praesumere fortunae superioris insignia conaretur, auri tam grave pondus largiretur ut suum.
|
||||
Post hunc damnatorum sorte Poemenius raptus ad supplicium interiit, qui, ut supra rettulimus, cum Treveri civitatem Caesari clausissent Decentio, ad defendendam plebem electus est. Tum Asclepiodotus et Lutto et Maudio Comites interempti sunt aliique plures, haec et similia perplexe temporis obstinatione scrutante.
|
||||
VII
|
||||
|
||||
Dum has exitiorum communium clades suscitat turbo feralis, urbem aeternam Leontius regens multa spectati iudicis documenta praebebat in audiendo celer, in disceptando iustissimus, natura benivolus, licet auctoritatis causa servandae acer quibusdam videbatur et inclinatior ad damnandum.
|
||||
Prima igitur causa seditionis in eum concitandae vilissima fuit et levis. Philoromum enim aurigam rapi praeceptum secuta plebs omnis velut defensura proprium pignus terribili impetu praefectum incessebat ut timidum, sed ille stabilis et erectus inmissis apparitoribus correptos aliquos vexatosque tormentis nec strepente ullo nec obsistente insulari poena multavit.
|
||||
Diebusque paucis secutis cum itidem plebs excita calore quo consuevit vini causando inopiam, ad Septemzodium convenisset, celebrem locum, ubi operis ambitiosi Nymphaeum Marcus condidit imperator, illuc de industria pergens praefectus ab omni toga apparitioneque rogabatur enixius, ne in multitudinem se adrogantem inmitteret et minacem, ex commotione pristina saevientem: difficilis ad pavorem recte tetendit adeo, ut eum obsequentium pars desereret licet in periculum festinantem abruptum.
|
||||
Insidens itaque vehiculo cum speciosa fiducia contuebatur acribus oculis tumultuantium undique cuneorum veluti serpentium vultus perpessusque multa dici probrosa agnitum quendam inter alios eminentem vasti corporis rutilique capilli, interrogavit, an ipse esset Petrus Valvomeres, ut audierat, cognomento: eumque cum esse sonu respondisset obiurgatorio, ut seditiosorum antesignanum olim sibi conpertum, reclamantibus multis post terga manibus vinctis suspendi praecepit.
|
||||
Quo viso sublimi tribuliumque adiumentum nequicquam implorante vulgus omne paulo ante confertum per varia urbis membra diffusum ita evanuit ut turbarum acerrimus concitor tamquam in iudiciali secreto exaratis lateribus ad Picenum eiceretur, ubi postea ausus eripere virginis non obscurae pudorem Patruini consularis sententia supplicio est capitali addictus.
|
||||
|
||||
Hoc administrante Leontio Liberius Christianae legis antistes a Constantio ad comitatum mitti praeceptus est tamquam imperatoriis iussis et plurimorum sui consortium decretis obsistens in re, quam brevi textu percurram.
|
||||
Athanasium episcopum eo tempore apud Alexandriam ultra professionem altius se efferentem scitarique conatum externa, ut prodidere rumores adsidui, coetus in unum quaesitus eiusdem loci multorum (synodus ut appellant) removit a sacramento quod optinebat.
|
||||
Dicebatur enim fatidicarum sortium fidem, quaeve augurales portenderent alites scientissime callens, aliquotiens praedixisse futura: super his intendebantur ei alia quoque a proposito legis abhorrentia, cui praesidebat.
|
||||
Hunc per subscriptionem abicere sede sacerdotali paria sentiens ceteris iubente principe Liberius monitus, perseveranter renitebatur nec visum hominem nec auditum damnare nefas ultimum saepe exclamans, aperte scilicet recalcitrans imperatoris arbitrio.
|
||||
Id enim ille, Athanasio semper infestus licet sciret impletum, tamen auctoritate quoque potiore aeternae urbis episcopi firmari desiderio nitebatur ardenti: quo non impetrato Liberius aegre populi metu, qui eius amore flagrabat, cum magna difficultate noctis medio potuit asportari.
|
||||
VIII
|
||||
|
||||
Et haec quidem Romae, ut ostendit textus superior, agebantur. Constantium vero exagitabant adsidui nuntii deploratas iam Gallias indicantes nullo renitente ad internecionem barbaris vastantibus universa: aestuansque diu, qua vi propulsaret aerumnas ipse in Italia residens ut cupiebat — periculosum enim existimabat se in partem contrudere longe dimotam — repperit tandem consilium rectum et Iulianum patruelem fratrem haut ita dudum ab Achaico tractu accitum, etiam tum palliatum in societatem imperii adsciscere cogitabat.
|
||||
Id ubi urgente malorum inpendentium mole confessus est proximis succumbere tot necessitatibus tamque crebris unum se, quod numquam fecerat, aperte demonstrans: illi in adsentationem nimiam eruditi infatuabant hominem, nihil esse ita asperum dictitantes quod praepotens eius virtus fortunaque tam vicina sideribus non superaret ex more. Addebantque noxarum conscientia stimulante conplures deinceps caveri debere Caesaris nomen, replicantes gesta sub Gallo.
|
||||
Quis adnitentibus obstinate opponebat se sola regina, incertum, migrationem ad longinqua pertimescens, an pro nativa prudentia consulens in commune omnibusque memorans anteponi debere propinquum. Post multaque per deliberationes ambiguas actitata stetit fixa sententia abiectisque disputationibus inritis ad imperium placuit Iulianum adsumere.
|
||||
Cum venisset accitus praedicto die, advocato omni quod aderat commilitio, tribunali ad altiorem suggestum erecto, quod aquilae circumdederunt et signa, Augustus insistens eumque manu retinens dextera, haec sermone placido peroravit:
|
||||
|
||||
"Adsistimus apud vos — optimi rei publicae defensores — causae communi uno paene omnium spiritu vindicandae, quam acturus tamquam apud aequos iudices succinctius edocebo.
|
||||
Post interitum rebellium tyrannorum, quos ad haec temptanda quae moverunt rabies egit et furor, velut impiis eorum manibus Romano sanguine parentantes persultant barbari Gallias rupta limitum pace, hac animati fiducia, quod nos per disiunctissimas terras arduae necessitates adstringunt.
|
||||
Huic igitur malo ultra adposita iam proserpenti, si dum patitur tempus occurrerit nostri vestrique consulti suffragium, et colla superbarum gentium detumescent et imperii fines erunt intacti. Restat ut rerum spem, quam gero, secundo roboretis effectu.
|
||||
Iulianum hunc fratrem meum patruelem, (ut nostis,) verecundia, qua nobis ita ut necessitudine carus est, recte spectatum iamque elucentis industriae iuvenem in Caesaris adhibere potestatem exopto, coeptis (si videntur utilia) etiam vestra consensione firmandis."
|
||||
|
||||
Dicere super his plura conantem interpellans contio lenius prohibebat arbitrium summi numinis id esse, non mentis humanae velut praescia venturi praedicans.
|
||||
Stansque imperator inmobilis dum silerent, residua fidentius explicavit quia igitur vestrum quoque favorem adesse fremitus indicat laetus, adulescens vigoris tranquilli, cuius temperati mores imitandi sunt potius quam praedicandi, ad honorem prosperatum exsurgat: cuius praeclaram indolem bonis artibus institutam hoc ipso plene videor exposuisse quod elegi. Ergo eum praesente nutu dei caelestis amictu principali velabo.
|
||||
|
||||
Dixit moxque indutum avita purpura Iulianum et Caesarem cum exercitus gaudio declaratum his adloquitur contractiore vultu submaestum:
|
||||
|
||||
"Recepisti primaevus originis tuae splendidum florem, amantissime mihi omnium frater: aucta gloria mea confiteor qui iustus in deferenda suppari potestate nobilitati mihi propinquae, quam ipsa potestate videor esse sublimis.
|
||||
Adesto igitur laborum periculorumque particeps et tutelam ministerii suscipe Galliarum, omni beneficentia partes levaturus adflictas: et si hostilibus congredi sit necesse, fixo gradu consiste inter signiferos ipsos, audendi in tempore consideratus hortator, pugnantes accendens praeeundo cautissime turbatosque subsidiis fulciens, modeste increpans desides, verissimus testis adfuturus industriis et ignavis.
|
||||
Proinde urgente rei magnitudine perge vir fortis ducturus viros itidem fortes. Aderimus nobis vicissim amoris robusta constantia, militabimus simul, una orbem pacatum, deus modo velit quod oramus, pari moderatione pietateque recturi. Mecum ubique videberis praesens et ego tibi quodcumque acturo non deero. Ad summam i, propera sociis omnium votis, velut adsignatam tibi ab ipsa re publica stationem cura pervigili defensurus."
|
||||
|
||||
Nemo post haec finita reticuit sed militares omnes horrendo fragore scuta genibus illidentes (quod est prosperitatis indicium plenum: nam contra cum hastis clipei feriuntur, irae documentum est et doloris) immane quo quantoque gaudio praeter paucos Augusti probavere iudicium Caesaremque admiratione digna suscipiebant imperatorii muricis fulgore flagrantem.
|
||||
Cuius oculos cum venustate terribiles vultumque excitatius gratum diu multumque contuentes, qui futurus sit colligebant velut scrutatis veteribus libris, quorum lectio per corporum signa pandit animorum interna. Eumque ut potiori reverentia servaretur, nec supra modum laudabant nec infra quam decebat, atque ideo censorum voces sunt aestimatae, non militum.
|
||||
Susceptus denique ad consessum vehiculi receptusque in regiam hunc versum ex Homerico carmine susurrabat.
|
||||
ἔλλαβε πορφύρεος θάνατος καὶ μοῖρα κραταιή.
|
||||
Haec diem octavum iduum Novembrium gesta sunt cum Arbetionem consulem annus haberet et Lollianum.
|
||||
Deinde diebus paucis Helena virgine Constanti sorore eidem Caesari iugali foedere copulata paratisque universis, quae maturitas proficiscendi poscebat, comitatu parvo suscepto kalendis Decembribus egressus est deductusque ab Augusto ad usque locum duabus columnis insignem, qui Laumellum interiacet et Ticinum, itineribus rectis Taurinos pervenit, ubi nuntio percellitur gravi, qui nuper in comitatum Augusti perlatus de industria silebatur ne parata diffluerent.
|
||||
Indicabat autem Coloniam Agrippinam, ampli nominis urbem in secunda Germania, pertinaci barbarorum obsidione reseratam magnis viribus et deletam.
|
||||
Quo maerore perculsus velut primo adventantium malorum auspicio murmurans querulis vocibus saepe audiebatur: nihil se plus adsecutum quam ut occupatior interiret.
|
||||
Cumque Viennam venisset, ingredientem optatum quidem et impetrabilem honorifice susceptura omnis aetas concurrebat et dignitas proculque visum plebs universa cum vicinitate finitima, imperatorem clementem appellans et faustum, praevia consonis laudibus celebrabat, avidius pompam regiam in principe legitimo cernens: communiumque remedium aerumnarum in eius locabat adventu, salutarem quendam genium adfulsisse conclamatis negotiis arbitrata.
|
||||
Tunc anus quaedam orba luminibus cum percontando quinam esset ingressus, Iulianum Caesarem conperisset, exclamavit hunc deorum templa reparaturum.
|
||||
IX
|
||||
|
||||
Proinde quoniam — ut Mantuanus vates praedixit excelsus — "maius opus moveo" maiorque mihi rerum nascitur ordo, Galliarum tractus et situm ostendere puto nunc tempestivum, ne inter procinctus ardentes proeliorumque varios casus ignota quibusdam expediens imitari videar desides nauticos, adtrita lintea cum rudentibus, quae licuit parari securius, inter fluctus resarcire coactos et tempestates.
|
||||
Ambigentes super origine prima Gallorum scriptores veteres notitiam reliquere negotii semiplenam, sed postea Timagenes et diligentia Graecus et lingua haec quae diu sunt ignorata collegit ex multiplicibus libris. Cuius fidem secuti obscuritate dimota eadem distincte docebimus et aperte.
|
||||
Aborigines primos in his regionibus quidam visos esse firmarunt, Celtis nomine regis amabilis et matris eius vocabulo Galatas dictos — ita enim Gallos sermo Graecus appellat — alii Dorienses antiquiorem secutos Herculem oceani locos inhabitasse confines.
|
||||
Drasidae memorant re vera fuisse populi partem indigenam, sed alios quoque ab insulis extimis confluxisse et tractibus transrhenanis, crebritate bellorum et adluvione fervidi maris sedibus suis expulsos.
|
||||
Aiunt quidam paucos post excidium Troiae fugitantes Graecos ubique dispersos loca haec occupasse tunc vacua.
|
||||
Regionum autem incolae id magis omnibus adseverant, quod etiam nos legimus in monumentis eorum incisum, Amphitryonis filium Herculem ad Geryonis et Taurisci saevium tyrannorum perniciem festinasse, quorum alter Hispanias, alter Gallias infestabat: superatisque ambobus coisse cum generosis feminis suscepisseque liberos plures et eos partes quibus imperitabant suis nominibus appellasse.
|
||||
A Phocaea vero Asiaticus populus Harpali inclementiam vitans, Cyri regis praefecti, Italiam navigio petit. Cuius pars in Lucania Veliam, alia condidit in Viennensi Massiliam: dein secutis aetatibus oppida aucta virium copia instituere non pauca. Sed declinanda varietas saepe satietati coniuncta
|
||||
Per haec loca hominibus paulatim excultis viguere studia laudabilium doctrinarum, inchoata per bardos et euhagis et drasidas. Et bardi quidem fortia virorum illustrium facta heroicis conposita versibus cum dulcibus lyrae modulis cantitarunt, euhages vero scrutantes seriem et sublimia naturae pandere conabantur. Inter eos drasidae ingeniis celsiores, ut auctoritas Pythagorae decrevit, sodaliciis adstricti consortiis, quaestionibus occultarum rerum altarumque erecti sunt et despectantes humana pronuntiarunt animas inmortales.
|
||||
X
|
||||
|
||||
Hanc Galliarum plagam ob suggestus montium arduos et horrore nivali semper obductos orbis residui incolis antehac paene ignotam, nisi qua litoribus est vicina, munimina claudunt undique natura velut arte circumdata.
|
||||
Et a latere quidem australi Tyrreno adluitur et Gallico mari: qua caeleste suspicit plaustrum, a feris gentibus fluentis distinguitur Rheni: ubi occidentali subiecta est sideri, oceano et altitudine Pyrenaei cingitur; unde ad solis ortus adtollitur, aggeribus cedit Alpium Cottiarum: quas rex Cottius, perdomitis Galliis solus in angustiis latens inviaque locorum asperitate confisus, lenito tandem tumore in amicitiam Octaviani receptus principis, molibus magnis exstruxit ad vicem memorabilis muneris, conpendiarias et viantibus oportunas, medias inter alias Alpes vetustas super quibus conperta paulo postea referemus.
|
||||
In his Alpibus Cottiis, quarum initium a Segusione est oppido, praecelsum erigitur iugum, nulli fere sine discrimine penetrabile
|
||||
Est enim e Galliis venientibus prona humilitate devexum pendentium saxorum altrinsecus visu terribile praesertim verno tempore, cum liquente gelu nivibusque solutis flatu calidiore ventorum per diruptas utrimque angustias et lacunas pruinarum congerie latebrosas descendentes cunctantibus plantis homines et iumenta procidunt et carpenta; idque remedium ad arcendum exitium repertum est solum, quod pleraque vehicula vastis funibus inligata pone cohibente virorum vel boum nisu valido vix gressu reptante paulo tutius devolvuntur. Et haec, ut diximus, anni verno contingunt.
|
||||
Hieme vero humus crustata frigoribus et tamquam levigata ideoque labilis incessum praecipitantem inpellit et patulae valles per spatia plana glacie perfidae vorant non numquam transeuntes. Ob quae locorum callidi eminentes ligneos stilos per cautiora loca defigunt, ut eorum series viatorem ducat innoxium: qui si nivibus operti latuerint, montanisve defluentibus rivis eversi, gnaris agrestibus praeviis difficile pervadunt.
|
||||
A summitate autem huius Italici clivi planities ad usque stationem nomine Martis per septem extenditur milia, et hinc alia celsitudo erectior aegreque superabilis ad Matronae porrigitur verticem, cuius vocabulum casus feminae nobilis dedit. Unde declive quidem iter sed expeditius ad usque castellum Brigantiam patet.
|
||||
Huius sepulcrum reguli, quem itinera struxisse rettulimus, Segusione est moenibus proximum manesque eius ratione gemina religiose coluntur, quod iusto moderamine rexerat suos et adscitus in societatem rei Romanae quietem genti praestitit sempiternam.
|
||||
Et licet haec, quam diximus viam, media sit et conpendiaria magisque celebris, tamen etiam aliae multo antea temporibus sunt constructae diversis.
|
||||
Et primam Thebaeus Hercules ad Geryonem extinguendum, ut relatum est, et Tauriscum lenius gradiens prope maritimas conposuit Alpes, hisque Graiarum indidit nomen; Monoeci similiter arcem et portum ad perennem sui memoriam consecravit. Deinde emensis postea saeculis multis hac ex causa sunt Alpes excogitatae Poeninae.
|
||||
Superioris Africani pater Publius Cornelius Scipio Saguntinis memorabilibus aerumnis et fide, pertinaci destinatione Afrorum obsessis iturus auxilio in Hispaniam traduxit onustam manu valida classem, sed civitate potiore Marte deleta Hannibalem sequi nequiens triduo ante transito Rhodano ad partes Italiae contendentem navigatione veloci intercurso spatio maris haut longo degressurum montibus apud Genuam observabat Liguriae oppidum, ut cum eo, si copiam fors dedisset, viarum asperitate fatigato decerneret in planitie.
|
||||
Consulens tamen rei communi Cn. Scipionem fratrem ire monuit in Hispanias, ut Hasdrubalem exinde similiter erupturum arceret. Quae Hannibal doctus a perfugis, ut erat expeditae mentis et callidae, Taurinis ducentibus accolis per Tricasinos et oram Vocontiorum extremam ad saltus Tricorios venit. Indeque exorsus aliud iter antehac insuperabile fecit: excisaque rupe in inmensum elata, quam cremando vi magna flammarum acetoque infuso in solidam solvit, per Druentiam flumen gurgitibus vagis intutum regiones occupavit Etruscas. Hactenus super Alpibus. Nunc ad restantia veniamus.
|
||||
XI
|
||||
|
||||
Temporibus priscis cum laterent hae partes ut barbarae tripertitae fuisse creduntur in Celtas eosdemque Gallos divisae et Aquitanos et Belgas, lingua institutis legibusque discrepantes.
|
||||
Et Gallos quidem, qui Celtae sunt, ab Aquitanis Garumna disterminat flumen, a Pyrenaeis oriens collibus postque oppida multa transcursa in oceano delitescens.
|
||||
A Belgis vera eandem gentem Matrona discindit et Sequana, amnes magnitudinis geminae: qui fluentes per Lugdunensem post circumclausum ambitu insulari Parisiorum castellum, Lutetiam nomine, consociatim meantes protinus prope castra Constantia funduntur in mare.
|
||||
Horum omnium apud veteres Belgae dicebantur esse fortissimi ea propter, quod ab humaniore cultu longe discreti nec adventiciis effeminati deliciis, diu cum transrhenanis certavere Germanis.
|
||||
Aquitani enim, ad quorum litora ut proxima placidaque merces adventiciae convehuntur, moribus ad mollitiem lapsis facile in dicionem venere Romanam.
|
||||
Regebantur autem Galliae omnes iam inde, uti crebritate bellorum urgenti cessere Iulio dictatori, potestate in partes divisa quattuor, quarum Narbonensis una Viennensem intra se continebat et Lugdunensem: altera Aquitanis praeerat universis: superiorem et inferiorem Germaniam Belgasque duae iurisdictiones isdem rexere temporibus.
|
||||
At nunc numerantur provinciae per omnem ambitum Galliarum: secunda Germania, prima ab occidentali exordiens cardine, Agrippina et Tungris munita, civitatibus amplis et copiosis.
|
||||
Dein prima Germania, ubi praeter alia municipia Mogontiacus est et Vangiones et Nemetae et Argentoratus barbaricis cladibus nota.
|
||||
Post has Belgica prima Mediomatricos praetendit et Treviros domicilium principum clarum.
|
||||
Huic adnexa secunda est Belgica, qua Ambiani sunt urbs inter alias eminens et Catelauni et Remi
|
||||
Apud Sequanos Bisontios videmus et Rauracos aliis potiores oppidis multis. Lugdunensem primam Lugdunum ornat et Cabillona et Senones et Biturigae et moenium Augustuduni magnitudo vetusta.
|
||||
Secundam enim Lugdunensem Rotomagi et Turini Mediolanum ostendunt et Tricasini: Alpes Graiae et Poeninae exceptis obscurioribus . . . . Habent et Aventicum, desertam quidem civitatem sed non ignobilem quondam ut aedificia semiruta nunc quoque demonstrant. Haec provinciae urbesque sunt splendidae Galliarum.
|
||||
In Aquitania quae Pyrenaeos montes et eam partem spectat oceani, quae pertinet ad Hispanos, prima provincia est Aquitanica, amplitudine civitatum admodum culta: omissis aliis multis Burdigala et Arverni excellunt et Santones et Pictavi.
|
||||
Novem populos Ausci commendant et Vasatae, in Narbonensi Elusa et Narbona et Tolosa principatum urbium tenent. Viennensis civitatum exsultat decore multarum, quibus potiores sunt Vienna ipsa et Arelate et Valentia: quibus Massilia iungitur, cuius societate et viribus in discriminibus arduis fultam aliquotiens legimus Romam.
|
||||
His prope Salluvii sunt et Nicaea et Antipolis insulaeque Stoechades,
|
||||
Et quoniam ad has partes opere contexto pervenimus, silere super Rhodano maximi nominis flumine incongruum est et absurdum. A Poeninis Alpibus effusiore copia fontium Rhodanus fluens et proclivi impetu ad planiora degrediens proprio agmine ripas occultat et paludi sese ingurgitat nomine Lemanno eamque intermeans nusquam aquis miscetur externis sed altrinsecus summitates undae praeterlabens segnioris quaeritans exitus viam sibi impetu veloci molitur.
|
||||
Unde sine iactura rerum per Sapaudiam fertur et Sequanos longeque progressus Viennensem latere sinistro perstringit, dextro Lugdunensem et emensus spatia flexuosa Ararim, quem Sauconnam appellant, [inter Germaniam primam fluentem] suum in nomen adsciscit, qui locus exordium est Galliarum. Exindeque non millenis passibus sed leugis itinera metiuntur.
|
||||
Hinc Rhodanus aquis advenis locupletior vehit grandissimas naves, ventorum difflatu iactari saepius adsuetas finitisque intervallis, quae ei natura praescripsit, spumeus Gallico mari concorporatur per patulum sinum, quem vocant Ad gradus, ab Arelate octavo decimo ferme lapide disparatum. Sit satis de situ locorum. Nunc figuras et mores hominum designabo.
|
||||
XII
|
||||
|
||||
Celsioris staturae et candidi paene Galli sunt omnes et rutili luminumque torvitate terribiles, avidi iurgiorum et sublatius insolentes. Nec enim eorum quemquam adhibita uxore rixantem, multo fortiore et glauca, peregrinorum ferre poterit globus, tum maxime cum illa inflata cervice suffrendens ponderansque niveas ulnas et vastas admixtis calcibus emittere coeperit pugnos ut catapultas tortilibus nervis excussas.
|
||||
Metuendae voces conplurium et minaces placatorum iuxta et irascentium, tersi tamen pari diligentia cuncti et mundi, nec in tractibus illis maximeque apud Aquitanos poterit aliquis videri vel femina licet perquam pauper ut alibi frustis squalere pannorum.
|
||||
Ad militandum omnis aetas aptissima et pari pectoris robore senex ad procinctum ducitur et adultus gelu duratis artubus et labore adsiduo multa contempturus et formidanda. Nec eorum aliquando quisquam ut in Italia munus Martium pertimescens pollicem sibi praecidit, quos localiter murcos appellant.
|
||||
Vini avidum genus, adfectans ad vini similitudinem multiplices potus et inter eos humiles quidam obtunsis ebrietate continua sensibus, quam furoris voluntariam speciem esse Catoniana sententia definivit, raptantur discursibus vagis, ut verum illud videatur quod ait defendens Fonteium Tullius: "Gallos post haec dilutius esse poturos quod illi venenum esse arbitrabantur."
|
||||
|
||||
Hae regiones, praecipue quae confines Italicis, paulatim levi sudore sub imperium venere Romanum primo temptatae per Fulvium, deinde proeliis parvis quassatae per Sextium, ad ultimum per Fabium Maximum domitae. Cui negotii plenus effectus asperiore Allobrogum gente devicta hoc indidit cognomentum.
|
||||
Nam omnes Gallias, nisi qua paludibus inviae fuere, ut Sallustio docetur auctore, post decennalis belli mutuas clades Sulpicio, Marcello coss. Caesar societati nostrae foederibus iunxit aeternis. Evectus sum longius sed remeabo tandem ad coepta.
|
||||
XIII
|
||||
|
||||
Domitiano crudeli morte consumpto Musonianus eius successor orientem praetoriani regebat potestate praefecti, facundia sermonis utriusque clarus. Unde sublimius quam sperabatur eluxit.
|
||||
Constantinus enim cum limatius superstitionum quaereret sectas, Manichaeorum et similium, nec interpres inveniretur idoneus, hunc sibi commendatum ut sufficientem elegit: quem officio functum perite Musonianum voluit appellari, ante Strategium dictitatum, et ex eo percursis honorum gradibus multis ascendit ad praefecturam, prudens alia tolerabilisque provinciis et mitis et blandus sed ex qualibet occasione maximeque ex controversis litibus, quod nefandum est, et in totum lucrandi aviditate sordescens, ut inter alia multa evidenter apparuit in quaestionibus agitatis super morte Theophili Syriae consularis, proditione Caesaris Galli, impetu plebis promiscuae discerpti, ubi damnatis pauperibus, quos cum haec agerentur, peregre fuisse constabat, auctores diri facinoris exutis patrimoniis absoluti sunt divites.
|
||||
|
||||
Hunc Prosper adaequabat, pro magistro equitum, agente etiam tum in Galliis, militem regens, abiecte ignavus et, ut ait comicus, arte despecta furtorum rapiens propalam.
|
||||
Quis concordantibus mutuaque commercia vicissim sibi conciliando locupletatis Persici duces vicini fluminibus rege in ultimis terrarum suarum terminis occupato per praedatorios globos nostra vexabant, nunc Armeniam, aliquotiens Mesopotamiam confidentius incursantes Romanis ductoribus ad colligendas oboedientium exuvias occupatis.
|
||||
◂ ad antecedentem
|
||||
ad insequentem ▸
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,537 @@
|
|||
Lucii Ampelii quotquot nunc circumferuntur editiones, omnes fluxerunt ex Salmasii editione, qui primus librum memorialem edidit Floro adiectum Lugd. Bat. 1638; commentarius vero, quem se mox publici iuris facturum pollicitus erat, numquam prodiit, unde factum est, ut quae lectiones codicis auctoritate niterentur quaeque Salmasio deberentur, usque ad hunc diem ignotum esset.
|
||||
Dukerus
|
||||
primus ad calcem Flori Ampelium nostrum notis instruxit, paucis illis quidem sed doctis, adhibitis simul
|
||||
Perizonii
|
||||
et
|
||||
Heinsii
|
||||
exemplaribus, qui coniecturas suas marginibus adscripserant: accessit nuper Tzschuckii cura, qua haud pauca emendata sunt, ut praeteream
|
||||
Munckerum
|
||||
,
|
||||
Freinshemium
|
||||
,
|
||||
Davisium
|
||||
, quorum coniecturas in commentariis ad Hyginum, ad Florum et ad Cic. de Nat. D. libros prolatas iam Dukerus diligenter collegit.
|
||||
Ego quidem redii ad Salmasii codicem, Divionensem olim, vel potius — nam codicem ipsum frustra quaesivi — ad apographon eius codicis confectum ab ipso Salmasio, quod asservatur in bibliotheca regia Monacensi (Cod. lat. 10383). Eius ope quid nunc praestare conatus sim, fusius exposui in dissertatione propediem edenda, ad quam lectores, si qui rationes meas accuratius cognoscere velint, relegandos puto. Huic praefationi id solum reservandum putavi, ut quam brevissime fieri posset et de codicis illius discrepantia et de emendationibus a me receptis lectores monerem, his notis usus:
|
||||
C
|
||||
= cod. Monacensis:
|
||||
P
|
||||
= Perizonius:
|
||||
H
|
||||
= Heinsius:
|
||||
M′
|
||||
= Munckerus:
|
||||
F
|
||||
= Freinshemius:
|
||||
D
|
||||
= Dukerus:
|
||||
Dav.
|
||||
= Davisius:
|
||||
T
|
||||
= Tzschuckius:
|
||||
E
|
||||
= editores omnes praeeunte Salmasio:
|
||||
S
|
||||
= Salmasius:
|
||||
W
|
||||
= Woelfflin: ubi nullam harum litterarum adscriptam invenies, discrepantia in praefactione notata codicis, emendatio in ordinem verborum recepta Salmasii est.
|
||||
[Hic sequitur, pp.
|
||||
III‑XII
|
||||
, apparatus criticus Woelfflini, quem ab hac Telari transcriptione ego Thayer exclusi.]
|
||||
|
||||
Sed priusquam praefandi finem faciam, maximae mihi agendae sunt gratiae
|
||||
Carolo Halmio
|
||||
, qui non solum quae ipse in Ampelio emendaverat, liberalissime, ut solet, mecum communicavit consilioque suo me adiuvit, sed ne laborem quidem codicis Monacensis iterum excutiendi recusavit. Quare si quid hac adnotatione critica profecisse videbor, id ei magna ex parte acceptum referendum erit.
|
||||
Scribebam in Academia Georgia Augusta
|
||||
ipsis Kal. Octobr.
|
||||
MDCCCLIII
|
||||
.
|
||||
Volenti tibi omnia nosse scripsi hunc librum memorialem, ut noris, quid sit mundus, quid elementa, quid orbis terrarum ferat, vel quid genus humanum peregerit.
|
||||
|
||||
Mundus est universitas rerum, in quo omnia sunt et extra quem nihil, qui graece dicitur
|
||||
κόσμος
|
||||
.
|
||||
Elementa mundi quattuor: ignis, ex quo est caelum; aqua, ex qua mare Oceanum; aër, ex quo venti et tempestates; terra, quam propter formam eius orbem terrarum appellamus.
|
||||
Caeli regiones sunt quattuor: oriens, occidens, meridies, septentrio.
|
||||
Caelum dividitur in circulos quinque: arcticum et antarcticum, qui ob nimiam vim frigoris inhabitabiles sunt; aequinoctialem, cui subiacet regio quae
|
||||
κατακεκαυμένη
|
||||
dicitur neque incolitur ob nimiam vim ardoris; brumalem et solstitialem, sub quibus habtiatur: sunt enim temperatissimi, per quos oblicus circulus vadit cum duodecim signis, in quibus sol annuum conficit cursum.
|
||||
|
||||
Signa sunt in caelo duodecim. Aries beneficio Liberi, quod, is cum exercitum in Indiam per Libyam duceret per loca sicca et arenosa, cum aquae inopia esset et exercitus eius siti adfligeretur, aries eis aquam demonstravit, et ob id a Libero Iovis Ammon est appellatus, eique fanum magnificum fecit ad eum locum, ubi aquam invenit, quod abest ab Aegypto
|
||||
et Alexandria milia passuum novem. Ob eam rem a Iove petiit ut inter sidera reciperetur. Alii putant eum esse, qui Hellen et Phrixum vexerit.
|
||||
Taurus beneficio Iovis, quem Iuppiter a Neptuno fratre per gratiam abduxit, qui sensum humanum figura tauri continebat, isque Iovis iussu Europam Agenoris filiam Sidoniam adludens decepit et eam Cretam deportavit. Ob eam rem Iuppiter in sideribus eum dignatus est immortali memoria.
|
||||
Gemini, qui
|
||||
dii
|
||||
Samothraces nominantur esse, quorum argumentum nefas est pronuntiare praeter eos, qui initiis praesunt. Alii Castorem et Pollucem dicunt, quod ii principes mare tutum a praedonibus praestitissent. Sunt qui dicant Herculem et Theseum, quod similia athla sint adepti.
|
||||
Cancer,
|
||||
καρκίνος
|
||||
, receptus beneficio Iunonis, quod eius iussu, cum Hercules missus esset ad hydram Lernaeam, quam nos excetram dicimus, interficiendam, carcinus ingressus Herculis pedes et crura lanians incommodiorem faciebat eum, quam ipsa excetra: idque malum Hercules difficillimum habuit, carcinumque ob id factum Iuno sideribus est dignata.
|
||||
Leo,
|
||||
λέων
|
||||
, qui educatus est Nemeae, Iunonis consilio ad Herculis interitum missus in terram Argiam diu spelunca latitavit, quem Hercules dicitur interfecisse cum Molorcho hospite suo, cuius clavam ei tributam tum principio est adeptus, qua leonem interfecit, eiusque pellem postea pro tegumento habuit. Ob id factum Iunoni odio esse coepit, leonemque caelesti dignitate est honorata.
|
||||
Virgo, quam nos Iustitiam dicimus, fuit cum hominibus. Sed postquam homines male facere coeperunt, Iovis eam inter signa posuit. Sunt qui Erigonam Icari filiam Atheniensem dicunt, cuius patri Liber vinum dedit, ut hominibus ad suavitatem daret: quibus dedit, ebriati sunt et lapidibus eum occiderunt. Canis, qui cum illo erat, vidit dominum occisum, et cum ululatu ad Erigonam rediit; quem ut maestum et singularem vidit, sollicita proficiscitur cum eo. Venere ad locum, ubi Icarius iacebat. Vidit corpus patris; magna lamentatione
|
||||
in Hymetto monte sepelivit, ipsa vero se suspendit laqueo. Canis ad pedes eius discumbens diutius et sine alimentis deficiens post aquam anhelans in puteum se proiecit. Tum Liber a Iove petiit, quod suo imperio defecerint, ut inter siderum cursus poneretur virgo. Icarius autem Arcturus nominatus est, cuius stella cum exoritur, continuas tempestates facit: canis Canicula.
|
||||
Libra, quam Graeci
|
||||
ζυγόν
|
||||
appellant, virile nomen est
|
||||
†
|
||||
adeptus: qui insigni clementia et iustitia
|
||||
†
|
||||
Mochos dictus; qui primus dicitur librae pondus hominibus invenisse, quae utilissima mortalibus existimatur, ideoque in numerum stellarum receptus est et Libra est dictus.
|
||||
Scorpius, qui dicitur ad perniciem Orionis in insula Chio in monte Pelinaeo voluntate Dianae natus. Orion autem, dum venatur, visa Diana stuprare eam voluit. Illa scorpionem subiecit, qui eum vita privaret. Iuppiter et scorpionem et Orionem inter sidera recepit.
|
||||
Sagittarius, Croton, filius
|
||||
Euphemes
|
||||
nutricis Musarum, quem Musae semper dilexerunt eo, quod plausu et lusu sagittarum eas avocaret. Allii Chironem dicunt, quod iustus et pius, doctus, hospitalis fuerit. Ab eo Aesculapius medicinam, Achilles citharam et
|
||||
alii
|
||||
alia multa.
|
||||
Capricornus, cui nomen Pan. Quo tempore Typhon speluncas incolens in monte Tauro Aegyptum profectus est ad bellum, Pan se in caprae figuram convertit. Igitur dii immortales, postquam Typhonem digna poena affecerunt, Pana astrorum memoria decoraverunt.
|
||||
Aquarius, qui putatur esse Ganymedes, dicitur Deucalion Thessalus, qui, cum maximo cataclysmo cum uxore Pyrra solus evasisset, hic pietatis causa inter sidera locatus est.
|
||||
Pisces, ideo
|
||||
pisces
|
||||
, quia bello Gigantum Venus perturbata in piscem se transfiguravit. Nam dicitur et in Euphrate fluvio ovum piscis ** in ora fluminis columba adsedisse dies pluos et exclusisse deam benignam et misericordem hominibus ad bonam vitam. Utriusque memoriae causa pisces inter sidera nobilitati.
|
||||
|
||||
Praeter duodecim signa potentissima sidera in caelo: septentriones duo, maior et minor, qui numquam merguntur ideoque navium cursus regunt, quorum alter Cynosura dicitur. Bootes, idem Arcturus.
|
||||
Orion, qui magnitudine sua dimidiam caeli obtinet partem. Pliades, quae latine Vergiliae dicuntur. Hyades, quae a nobis Suculae dicuntur, quarum ortus et occasus a nautis et ab agricolis observantur. Canicula, cuius vis praecipue solstitio est.
|
||||
Stellae potentissimae in caelo sunt septem: Saturnus, Sol, Luna, Mars, Mercurius, Iuppiter, Venus, quae a Graecis planetae, a nobis erraticae dicuntur, quia ad arbitrium suum vagantur et motu suo hominum fata moderantur: item adverso cursus contra caelum feruntur.
|
||||
Aries in africum, Taurus in circium, Gemini in aquilonem, Cancer in septentrionem, Leo in thrasciam, Virgo in argesten, Libra in zephyron, Scorpius in agricum, Sagittarius in austrum et africum, Capricornus in austrum, Aquarius in eurum et notum, Pisces in eurum.
|
||||
|
||||
Venti fiunt ex aëris motu et inclinatione; sunt autem generales quattuor: eurus, idem apeliotes, idem volturnus ab oriente: ab occidente zephyrus, idem corus, idem favonius: aquilo, boreas, aparctias idem a septentrione: notus, idem libs et auster et africus a meridie.
|
||||
Hi sunt quattuor generales; ceteri speciales adscribuntur, ut iapyx zephyro, qui ab Iapygio Apuliae promontorio flat; leuconotus noto, cum sereniore flat; circius aquiloni, cum vehementior Gallias perflat; item etesiae, qui statis diebus flant per aestatem.
|
||||
|
||||
Orbis terrarum, qui sub caelo est, quattuor regionibus incolitur. Una pars eius est, in qua nos habitamus; altera huic contraria, quam qui incolunt vocantur antichthones: quarum inferiores duae ex contrario harum sitae, quas qui incolunt vocantur antipodes.
|
||||
Orbis terrarum, quem nos colimus, in tres partes dividitur totidemque nomina: Asia, quae est inter Tanain et Nilum: Libya, quae est inter Nilum et Gaditanum sinum: Europa, quae est inter fretum et Tanain.
|
||||
|
||||
In Asia clarissimae gentes: Indi, Seres, Persae, Medi, Parthi, Arabes, Bithyni, Phryges, Cappadoces, Cilices, Syri, Lycii.
|
||||
In Europa clarissimae gentes: Scythae, Sarmatae, Germani, Daci, Moesi, Thraces, Macedones, Dalmatae, Pannonii, Illyrici, Graeci, Itali, Galli, Spani.
|
||||
In Libya gentes clarissimae: Aethiopes, Mauri, Numidae, Poeni, Gaetuli, Garamantes, Nasamones, Aegyptii.
|
||||
|
||||
Clarissimi montes in orbe terrarum: Caucasus in Scythia, Emodus in India, Libanus in Syria, Olympus in Macedonia, Hymettus in Attica, Taygetus in Lacedaemonia, Cithaeron et Helicon in Boeotia, Parnasos ** et Acroceraunia in Epiro, Maenalus in Arcadia,
|
||||
Apenninus in Italia, Eryx in Sicilia, Alpes inter Galliam et Italiam, Pyrenaeus inter Galliam et Spaniam, Atlas in Africa, Calpe in freto Oceani.
|
||||
|
||||
Clarissima flumina in orbe terrarum: Indus, Ganges, Hydaspes in India; Araxes in Armenia; Thermodon et Phasis in Colchide;
|
||||
Tanais in Scythia; Strymon et Hebrus in Thracia; Sperchios in Thessalia; Hermus et Pactolus auriferi, Maeander et Caystrus in Lydia; Cydnus in Cilicia; Orontes in Syria; Simois et Xanthus in Phrygia;
|
||||
Eurotas Lacedaemone; Alpheus in Elide; Ladon in Arcadia; Achelous et Inachus in Epiro; Savus et Danubius, qui idem Ister cognominatur, in Moesia; Eridanus et Tiberinus in
|
||||
Italia; Timavus in Illyrico; Rhodanus in Gallia; Iberus et Baetis in Spania;
|
||||
Bagrada in Numidia; Triton in Gaetulia; Nilus in Aegypto; Tigris et Euphrates in Parthia; Rhenus in Germania.
|
||||
|
||||
Clarissimae insulae in mari nostro undecim: Sicilia, Sardinia, Crete, Cypros, Euboea, Lesbos, Rhodos, due Baleares, Ebusus, Corsica, Gades. In Oceano ad orientem Taprobane, ad occidentem Brittannia, ad septentrionem Thyle, ad meridiem insulae fortunatae.
|
||||
Praeter has in Aegaeo mari Cyclades duodecim:
|
||||
º
|
||||
Delos, Gyaros, Myconos, Andros, Paros, Olearos, Tenos, Cythnos, Melos, Naxos, Donusa.
|
||||
Praeter has Sporades innumerabiles; ceterum celeberrimae Aegina, Salamina, Coos, Chios, Lemnos, Samothracia.
|
||||
In Ionio Echinades, Strophades, Ithace, Cephalenia, Zacynthos. In Hadriatico Crateae circiter mille, in Siculo Aeoliae octo, in Gallico Stoechades tres, in Syrtibus Cercina et Meninx et Girba.
|
||||
|
||||
Mare quo cingimur universum vocatur Oceanum. Hoc quattuor regionibus inrumpit in terras: a septentrione vocatur Caspium, ab oriente Persicum, a meridie Arabicum, idem rubrum et erythraeum, ad occasum magnum mare, idem Atlanticum, quod commerciis totius generis humani peragitur.
|
||||
Hoc intrat in fretum Gaditanum inter duos montes clarissimos Abylam et Calpen ob impositas Herculis columnas; dein latissime simul et longissime fusum medium terrarum orbem inundat et nomina adquirit;
|
||||
Balearicum, quod Hispaniam adluit; Gallicum, quod Gallias tangit; Ligusticum, quod Liguribus infunditur; Tuscum, Tyrrhenum, idem inferum, quod dextrum Italiae latus circuit, Hadriaticum, idem superum, quod sinistrum Italiae latus circuit;
|
||||
Siculum, in quo Sicilia; Creticum, in quo insula est Creta; Ionium et Aegaeum, quis Achaiam
|
||||
id est Peloponnesum
|
||||
ita ambiunt, ut interveniente Isthmo paene insulam faciant; Myrtoum
|
||||
et Icarium, quae adhaerent Aegaeo mari, illud a Myrtilo, hoc ab Icaro cognominata; Euxinum, Ponticum, quod ingenti sinu Scythis infunditur; Hellesponticum fauce transmissum inter duas celeberrimas urbes, Seston Europae, Abydon Asiae;
|
||||
Tanaiticum, quo Asia alluitur; Aegyptium ab Aegypto, Libycum a Libya cognominatur; Syrticum a duabus Syrtibus reciprocis aestibus retorquetur.
|
||||
|
||||
Miracula quae in terris sunt. Ab Apollonia
|
||||
†
|
||||
et cathamantie milia passus quinque in monte Nymphaeo: ibi ignis est et de terra exit flamma. In silva Panis symphonia in oppidum auditur. Item sub eo monte in campo lacus sunt aquae pleni; inde pix exit et bitumen: cum manibus subplodas, pix alte attollitur et quasi ab aqua bullescit.
|
||||
Ambraciae in Epiro in pariete sunt picti Castor et Pollux et Helena manu autochthonis, et nemo neque invenire potest quis pinxerit.
|
||||
Argis in Epiro quod Hippoboton appellatur: ibi pons magnus columnatus duplex, quem Medea aedificari imperasse fertur. Ibi picta sunt gubernacula Argonautarum,
|
||||
†
|
||||
quae coepta navis: ibi Iovis templum Trophonii, unde est ad inferos descensus ad tollendas sortes: in quo loco dicuntur ii qui descenderunt Iovem ipsum videre.
|
||||
Leucade mons, unde se Sappho deiecit propter virum: in summo monte fanum est Apollinis, ubi sacra fiunt; et cum homo inde desiluit, statim excipitur lintribus.
|
||||
Sicyone in Achaia in foro aedis Apollinis est: in ea sunt posita Agamemnonis clipeus et machaera, Ulixis chlamys et thoracium, Teucri sagittae et arcus; Adrasti arca, quam deposuit, in qua quid sit ignoratur; sed et olla aerea in qua Pelias coctus dicitur: item Palamedis litterae: Marsyae autem
|
||||
†
|
||||
quaequae corium; remi Argonautarum cum gubernaculis.
|
||||
†
|
||||
Brachia calculus, quem Minerva sortita est de Oreste ***: una proci parasiti palla pendet, quam si quis halitu afflaverit, tota patefit: Penelopae tela. Ibi de
|
||||
terra oleum scaturit.
|
||||
Argis in Achaia Iunonis templum magnifice ornatum, quod asylum vocant.
|
||||
Olympiae templum Iovis nobile, ubi athletae initiantur.
|
||||
Corinthi balaenae costa est magna secundum mare, quam homo complecti non potest. Eodem in loco fanum est Veneris, in quo vas marmoreum Laidos.
|
||||
Boeotiae lacus sacer, ubi Amphiaraus devoratus
|
||||
in eo lacu
|
||||
est. Urceus fictilis fractus pendet testa inter se composita; unde autem pendeat non apparet, nisi a vento moveatur.
|
||||
Athenis Minervae aedes nobilis, cuius ad sinistram clipeus appositus quem digito tangit: in quo clipeo medio Daedali est imago ita collocata, quam si quis imaginem e clipeo velit tollere, perit totum opus; solvitur enim signum: ipsa autem dea habet hastam de gramine.
|
||||
Ilio lapis quadrata ubi Cassandra fuit alligata; quam si ante tangas aut fricueris, lac demittit; ex altera autem parte similiter si frices,
|
||||
†
|
||||
ac si sanguinem remittit. Iuxta autem mare qui locus Rhoeteon vocatur; ibi est Achillis et Patrocli tumulus et flumen Scamandros.
|
||||
Ephesi Dianae fanum nobilissimum, maximum pulcherrimumque orbis terrarum. Introitu dextra ac sinistra postes marmorei monolithi longi cubitis viginti, qua super templum ascensu sunt
|
||||
†
|
||||
centum quadraginta milia.
|
||||
Samo in templo Iunonis est scyphus factus ex hedera, cuius capita foras quattuor arietina magna cornibus mirae magnitudinis contortis.
|
||||
Pergamo ara marmorea magna, alta pedes quadraginta cum maximis sculpturis; continet autem gigantomachiam.
|
||||
Rosi signum Dianae marmoreum pulcherrimum quod stat sub divo
|
||||
caelo
|
||||
, nec cum pluit aqua tangitur.
|
||||
Argyro est fanum Veneris super mare: ibi est lucerna super candelabrum posita lucens ad mare sub divo
|
||||
caelo
|
||||
, quam neque ventus exstinguit nec pluvia aspargit: sed et Herculis aedes antiqua; ibi e columna pendet cavea ferrea rotunda, in qua conclusa Sibylla dicitur. Ibi iacent ossa balaenae quasi lapides quadrati.
|
||||
Magnesia apud Sipylum columnae sunt quattuor: inter has columnas
|
||||
est Victoria ferrea pendens sine aliquo vinculo in aëre ludens; sed quotiens ventus aut pluvia fuerit non movet.
|
||||
Aedis Dianae Epheso est quam constituit Amazon; ibi et sepulcrum Icari stertentis quasi dormiat mirae magnitudinis ex orichalco et ferro.
|
||||
Rhodi colossicum signum Solis altum ** super columna marmorea cum quadriga; columna vero habet cubitos centum.
|
||||
Cypro signum Iovis Olympii aereum, facies ex auro, quem fecit Phidias
|
||||
†
|
||||
in cubitis centum quinquaginta et latum cubitis sexaginta.
|
||||
Domus illic Cyri regis aedificata lapidibus candidis et nigellis auro iunctis, ubi sunt columnae diversis coloribus et innumerabiles lamnae ferreae, fenestrae ex argento et tegulae ex lapide prasino.
|
||||
Murus intus medio Babyloniae, quem Memnon aedificavit lapide cocto et sulfure, ferro intermixtus, ubi sunt iuncturae. Latitudo eius cubitis triginta, altus cubitis centum et triginta: cingitur milia passuum triginta. Hunc coepit Semiramis, filius eius perfecit.
|
||||
Pyramides in Aegypto, quas aedificavit **.
|
||||
Agartus oppidum: ibi est Nilus fluvius aere factus,
|
||||
†
|
||||
plexilis in cubitis trecentis, cuius facies smaragdo limpido, brachia ex ebore magno, adspectu et bestiae terrentur.
|
||||
Athenis signum Iovis Olympii, Alexandriae flumen ilum maxime colunt.
|
||||
|
||||
Ioves fuere tres. Primus in Arcadia, Aetheris filius, cui etiam Aetherius cognomen effectus: hic primum Solem procreavit. Secundus
|
||||
†
|
||||
abide in Arcadia, qui Saturnius cognominatur, qui ex Proserpina Liberum patrem procreavit primum victoriam **. Tertius Cretae, Saturni et Opis filius, optimus maximusque est appellatus.
|
||||
Martes fuere duo: primus ex
|
||||
†
|
||||
Enoposte, ut eum Homerus ait, et noster Mars
|
||||
†
|
||||
Leucarpis et alter Mars
|
||||
†
|
||||
enius; secundus ex Iove et Iunone.
|
||||
Soles fuere quinque: primus Iovis filius;
|
||||
secundus Hyperionis; tertius Nili filius, cui Aegyptus est consecrata; quartus, qui Rhodi natus est, cuius etiam
|
||||
†
|
||||
Zemintus est filius; quintus, Colchi filius, ex quo Circe et Medea et Phaëthon nati sunt.
|
||||
Volcani fuere quattuor: primus
|
||||
†
|
||||
Crio et Ioppe natus; secundus Nili filius; tertius Saturni et Iunonis; quartus in Sicilia Melites filius.
|
||||
Mercurii quattuor: primus Caeli et Diei filius; secundus Iovis et Croniae filius vel Proserpinae; tertius Croni filius et Maiae, qui est inventor lyrae; quartus Cyllenii filius, qui Aegyptiis litteras et numerum dixit.
|
||||
Apollines quinque: primus Volcani et Minervae; secundus ex Corybante; tertius Iovis filius ex Latona; quartus Sileni filius in Arcadia; quintus Ammonis filius in Libya natus.
|
||||
Dianae tres: prima Iovis Cronii filia ex Proserpina, quae est Liberi soror; secunda Iovis et Latonae, Apollinis soror; tertia, quae videre Ops, de Glauce.
|
||||
Aesculapii tres: primus Apollo
|
||||
†
|
||||
dictus Volcani filius; secundus Elati filius; tertius
|
||||
†
|
||||
Aristeti et Alcippes filius.
|
||||
Veneres quattuor: prima Caeli et Diei filia; secunda quae ex spuma nata esse dicitur Aetheris et Oceani filia; tertia quae Volcano nupsit, quae cum Marte se miscuit, unde Cupido natus esse dicitur; quarta Cypri et Syriae filia, quam Adon habuit.
|
||||
Minervae quinque: prima Volcani filia, unde Athenarum est civitas; secunda Nili filia, quam Aegyptii colunt; tertia Iovis filia, quae in bellicis rebus se exercuit; quarta Solis filia,
|
||||
quae
|
||||
quadrigas iunxit; quinta Pallantis et Titanidos filia. Haec patrem occidit pro suae virginitatis observatione, quia eius cupidus fuit: unde et Pallas dicta est.
|
||||
Liberi quinque: primus ex Iove et Proserpina: hic agricola et inventor vini, cuius soror Ceres. Secundus Liber ex Melone et Flora, cuius nomine fluvius est
|
||||
†
|
||||
Granicus; tertius de Cabiro, qui regnavit in Asia; quartus ex Saturnio et Semela, ** dicunt; quintus Nisi et Thyonae filius.
|
||||
Hercules sex: primus Iovis Aetheris
|
||||
filii
|
||||
filius; secundus Nili filius, quem principem colunt Aegyptii;
|
||||
tertium conditorem
|
||||
†
|
||||
loci sui Hellenes dicunt; quartus Croni filius et Cartheres, quem Carthaginienses colunt, unde Carthago dicta est; quintus Libani filius, qui cum rege Medorum pugnavit; sextus Iovis ex Alcumena, qui
|
||||
†
|
||||
Atlanta docuit.
|
||||
Imperia ab ineunte aevi memoria fuerunt septem. Primi rerum potiti sunt Assyrii, deinde Medi, postea Persae, tum Lacedaemonii, dein Athenienses; post hos inde Macedones: sic deinde Romani.
|
||||
|
||||
Belus rex, Iovis filius, cuius posteri per Ninum Asiae regnaverunt, per Aegyptum Libyae, per Danaum Europae.
|
||||
Ninus rex, qui primus exercitu prope totam Asiam sub se redegit et clarissimam urbem nominis sui condidit Ninon.
|
||||
Semiramis, Dercetis nymphae filia, a columbis educta, uxor Nini regis, cuius post mortem regnum Nini ampliavit armis; Indiam quoque parum prospera expeditione temptavit. Haec urbem pulcherrimam omnium, quae umquam fuerunt, Babylona constituit supra flumen Euphraten.
|
||||
Sardanapallus, qui ob nimias delicias et luxuriam perdito regno, ne in potestatem hostium veniret, cum exoletis suis venenum bibit et igni subiecto cum regia sua conflagravit.
|
||||
Arbaces, primus rex, qui eversas Assyriorum opes luxuria Sardanapalli transtulit *** eosque iustissime rexit. Astyages, vir fortis et iustus, qui per insidias victus a Cyro est, et dissolutum est Mediae regnum.
|
||||
|
||||
Cyrus, rex fortissimus, qui maiore parte Asiae subacta Europam quoque inrupisset, ni a Tomyri Scytharum
|
||||
regina victus oppressusque esset.
|
||||
Cambyses, filius
|
||||
†
|
||||
equae Cyri; qui, cum septuaginta milia hominum subegisset in Aegypto et regem eius Amasin, Aethiopiam profectus, magna parte militum per famem omissa, inritus rediit; urbem tamen ibi condidit Meroën. Is quia Apin sacrum bovem interfici iusserat, ira deorum ex equo praeceps super gladium suum ruit extinctusque est.
|
||||
Darius rex, unus ex septem Persis, hinnitu equi regnum adsecutus, cum
|
||||
CCLXX
|
||||
milibus Europam transivit. Victus ab Atheniensibus duce Miltiade apud Marathona recessit.
|
||||
Xerxes, Darii filius, cum decessisset pater eius, aliquantis navibus armatis militibus in Europam transivit contabulato Hellesponto et forato Atho monte, nec quicquam aliud egit quam ut Athenas incenderet. Mari victus a Lacedaemoniis et Atheniensibus in Asiam rediit ibique suorum fraude interfectus est.
|
||||
|
||||
Eurysthenes et Procles gemini, qui genus ab Heraclidis deducentes primi Spartae regnaverunt.
|
||||
Lycurgus legum lator, quibus Lacedaemonii principes Graeciae per annos septingentos innisi fuerunt.
|
||||
Theopompus et Polydorus reges, qui Messenium bellum viginti annis gesserunt.
|
||||
Othryades vir bellator, qui Messenio bello, quo centeni et quinquageni concertaverunt, tropaeum suo sanguine scripsit.
|
||||
Tyrtaeus, qui Messenio bello ex oraculo Apollinis dux ab Atheniensibus per ludibrium missus poemate suo ita militum animos concitavit, ut tam diuturnum proelium victoria consummarent.
|
||||
Leonidas, dux Persico bello, qui cum trecentis Lacedaemoniis apud Thermopylas totam vim Persici belli morte sua ac suorum sustinuit.
|
||||
Pausanias, qui Persico bello Mardonium praefectum Xerxis cum pedestribus copiis aput Asopum Boeotiae flumen debellavit; mox proditionis a rege suspectus ideoque accusatus, in asylum Minervae confugit et ibi fame
|
||||
confectus est.
|
||||
Lysander dux, qui dominantem toto mari classem Atticam aput Aegos potamos oppressit et victis Atheniensibus triginta tyrannos inposuit.
|
||||
Xanthippus, vir Lacedaemoniorum fortissimus, qui bello Punico primo Carthaginiensibus dux missus Regulum cepit.
|
||||
Agesilaus, cuius inventum est in hostili quam in sua terra pugnare ideoque in Asiam missus, vastata ea, cum iam regi immineret, revocatus Athenienses aput Coroneam vicit. Postea aput Corinthios flevit, quod decem milia Graecorum occisa cognovisset, nec voluit Corinthum delere cum posset.
|
||||
|
||||
Cecrops rex, qui urbem condidit Athenas et ex suo nomine Cecropidas appellavit cives: idem fabulose, quia indigena fuit, ab inguinibus serpens fuisse narratur.
|
||||
Erichthonius rex, qui mysteria Eleusine constituit Celeo
|
||||
†
|
||||
hospite, Eumolpo sacerdote, filiabus virginibus ministris, Triptolemo frugum praefecto, qui fame laborantem Graeciam circumlato frumento restituit.
|
||||
Pandion rex, qui filias suas Procnen et Philomelam Thraciae regibus tradidit, ut barbaras sibi gentes adfinitate sociaret.
|
||||
Theseus, Aegei filius, qui Minotaurum interfecit.
|
||||
Demophontes, eius filius, qui cum Graecis Ilium expugnavit.
|
||||
Codrus rex, qui pro salute et victoria patriae secundum oraculum Apollinis bello Peloponnesio se devovit.
|
||||
Pisistratus, vir fortis et sapiens, qui adversus principes populari causa tyrannidem invasit eamque iustissime administravit.
|
||||
Harmodius et Aristogiton, homines plebei, qui Hippiam et Hipparchum Pisistrati filios saeve dominantes facta coniuratione oppresserunt, ideoque ut conservatoribus divini honores eis sunt constituti.
|
||||
Miltiades dux, qui octoginta milia militum Persarum Darii regis, praefectis Date et Tisapherne, in saltu Marathonio superavit.
|
||||
Aristides Dicaeos, qui hoc agnomen moribus
|
||||
est
|
||||
consecutus ob id ipsum exilio multatus est.
|
||||
Cimon dux, qui Persico bello Xerxis copias, pedestris simul atque navalis, in ipsa Asia apud Eurymedonta fluvium uno die vicit.
|
||||
Alcibiades dux, vir genere, copia, opibus illustris, qui propter detruncatos nocte Mercurios reus factus ad Lacedaemonios confugit Peloponnensi bello, et, cum fecisset eos superiores, adflictorum civium misertus rediit in patriam, et dux creatus iterum victores Athenienses fecit.
|
||||
Thrasybulus, qui triginta magistratus Lacedaemonios tyrannidis dominatione saevientis facta coniuratione adflixit et libertatem Atheniensibus reddidit.
|
||||
Conon dux, qui omnes Lacedaemoniorum copias apud Cnidum insulam cepit et imperium maris Athenis restituit.
|
||||
Dion, qui octo onerariis navibus Dionysium regem Siciliae centum rostratas habentem, dum in Italiam abest, regno expulit occupatis Syracusis.
|
||||
Iphicrates, rei militaris peritissimus, qui arma habiliore pondere et modo fecit.
|
||||
Phocion, qui vir bonus cognominatus est, neque ulla pecunia a Philippo potuit sollicitari ut ad eum discederet: qui admonentibus amicis, ut liberis suis consuleret, 'si boni,' inquit, 'erunt, hic agellus eis sufficiet; si mali, nihil.'
|
||||
Chabrias dux, qui gladiatoria arte pugnare militem docuit, Cypron et Naxon et omnes Asiaticas insulas Athenis adiunxit, et circa Chion navali bello occidi maluit quam abiectis armis enatare.
|
||||
Demetrius Phalereus, qui vir bonus existimatus ideoque ob insignem iustitiam statuis trecentis est honoratus, quas ei pro libertate posuerunt in
|
||||
†
|
||||
facie publica.
|
||||
|
||||
Philippus, Amyntae filius, primus Macedonum obtinuit Thraciam redegitque in suam potestatem; et cum transire in Asiam vellet, sub ipso belli apparatu in theatro a Pausania est interfectus.
|
||||
Alexander, Philippi et Olympiadis filius, ex urbe Pella Macedoniae cum quadraginta milibus militum in Asiam transisset, Darium regem Persarum primum aput Granicum
|
||||
fluvium, tum aput Issum Ciliciae, tertio apud Arbela, tribus proeliis trecenta peditum,
|
||||
†
|
||||
legionum equitum, duo milia falcatorum curruum vicit. Mox regem Indorum et omnes Asiae gentes sub potestatem suam redegit et nobilissimas urbes Asiae cepit, Sardes, Bactra, Susa, Babyloniam, ubi etiam defunctus
|
||||
est
|
||||
, dubium a vinolentia an veneno, cum tamen prius et Africam peragrasset usque ad Iovem Ammonem et Oceanum primus omnium navigasset.
|
||||
Philippus, qui post Alexandrum Macedonem septimo gradu Macedoniae regnavit, invectus in Graeciam cum saeve dominaretur, a Sulpicio consule in Phocide victus est, mox a Flaminino in
|
||||
Macedonia
|
||||
Thessalia aput Cynoscephalas, ubi dato obside filio Demetrio regni parte multatus est.
|
||||
Perses Philippi filius, cum maximis copiis Macedoniis ** et cum in Graeciam impetum fecisset, cum inanibus elephantorum simulacris a Marcio consule apud Ascuridem paludem victus, praecipitatis in mare thesauris profugit; mox ab Aemilio Paulo tota Macedonia fugatus Samothraciam confugit in asylum, unde data fide cum se Paulo commisisset, ante currum eius in triumphum productus mox libera custodia in Albano consenuit.
|
||||
Pseudophilippus, vir plebeius et degener, cum ex similitudine formae Philippus filium se esse persuasisset et Macedonas in bellum excitasset, inter initia tumultus comprehensus sub custodia missus est Romam, ubi cum ex custodia aufugisset, concitata rursus Macedonia Thraciam bello recepit. In arce regni paludatus ius dixit; mox a Caecilio Metello ingenti proelio victus, cum profugisset in Thraciam, a regibus deditus
|
||||
est
|
||||
et in triumphum deportatus.
|
||||
Romulus, qui urbem condidit. Numa Pompilius, qui sacra constituit. Tullus Hostilius, qui Albam diruit. Ancus Martius, qui leges plurimas tulit et Ostiam coloniam constituit. Servius Tullius, qui primum
|
||||
censum egit. Priscus Tarquinius, qui insignibus magistratus adornavit. Tarquinius Superbus, qui ob nimiam superbiam regno pulsus est.
|
||||
|
||||
Brutus, qui pro libertate publica liberos suos interfecit.
|
||||
Valerius Publicola, qui propter eandem libertatem adversus Tarquinios bellum exercuit: idem ius libertatis dando populum ampliavit.
|
||||
Manlius Torquatus, qui ad confirmandam castrorum disciplinam filium suum interfecit.
|
||||
Quinctius Cincinnatus
|
||||
item Serranus
|
||||
, cui aranti dictatura delata est.
|
||||
Camillus, qui Senonum gente deleta
|
||||
Gallorum
|
||||
incensam ab eis urbem restituit.
|
||||
Fabii duo, quorum alter una pugna Etruscos, Samnitas, Umbros Gallosque subegit, libertinos e tribubus repurgavit ideoque Maximus cognominatus: alter Fabius Annibalem mora fregit, ex quo Cunctator est cognominatus.
|
||||
Papirius Cursor: hic Samnites, qui Romanos sub iugum pugnando miserant, victos ignominia pari adfecit et a velocitate Cursor est appellatus.
|
||||
Curius, cum in foco rapas torreret,
|
||||
legatis Samnitium aurum
|
||||
offerentibus 'malo,' inquit, 'in fictilibus meis
|
||||
esse
|
||||
et aurum habentibus imperare.'
|
||||
Fabricius Luscinius, qui Cornelium Rufinum consularem virum senatu amovit, luxuriae et avaritiae damnatum, quod decem pondo argenti possideret.
|
||||
Claudius Marcellus, qui Annibalem primus in Campania proelio vicit idemque docuit in bello quomodo equites sine fuga cederent.
|
||||
Scipiones duo, quorum alter prior Africanus, qui Annibalem et in eo Africam debellavit; alter Scipio
|
||||
minor
|
||||
, Numantinus, qui Carthaginem et Numantiam dirunedo in hac Africam, in illa Hispaniam fregit.
|
||||
Claudius Nero, qui Annibale in Apulia relicto venientem ab Hispania Asdrubalem excepit copiasque eius uno die aput Metaurum flumen devicit: qui, si se cum Annibale iunxisset,
|
||||
dubitari non potest eis populum Romanum futurum non fuisse.
|
||||
Paulus, qui cum Macedoniam vicisset et Graeciam liberasset et opulentissimum triumphis reportasset, inter ipsos triumphi dies amissis duobus liberis pro contione dixit gratias se agere fortunae, quod in suam potius domum quam in rem publicam saevisset.
|
||||
Duo Metelli, quorum alter Macedonicus devictis Macedonibus, qui Contrebiam, inexpugnabilem Hispaniae civitatem, iussis testamenta scribere et vetitis redire nisi vicissent militibus occupavit: alter Numidicus victa Numidia, qui cum perniciosas rei publicae leges ferret Apuleius tribunus plebis totusque senatus in eas iurasset, maluit in exilium ire quam iurare. Huius filius Pius cognominatus est, quod patrem in exilium secutus est.
|
||||
Gaius Marius, qui in Africa Numidis, in Gallia Cimbris Teutonibusque superatis a caliga pervenit usque septimum consulatum.
|
||||
Sulla, qui bello civili victoria perpotitus Romanum primus invasit imperium solusque deposuit.
|
||||
Sertorius, qui proscriptus a Sulla cum in exilium profugisset, quam brevissimo tempore prope totam Hispaniam redegit in suam potestatem et ubique adversante fortuna insuperabilis fuit.
|
||||
Lucullus, qui Asiacae provinciae spoliis maximas opes est consecutus et aedificiorum tabularumque pictarum studiosissimus fuit.
|
||||
Pompeius, qui Armenios sub rege Tigrane, Ponticos sub rege Mithridate, Cilicas toto mari dominantis intra quadragesimum diem vicit et magnam partem Asiae inter Oceanum, Caspium rubrumque victoriis suis triumphisque peragravit.
|
||||
Gaius Caesar, qui Gallias Germaniasque subegit et primus Romanorum navigavit Oceanum, in quo Brittanniam invenit et vicit.
|
||||
Iulius Caesar Augustus, qui perpacatis omnibus provinciis exercitus toto orbe terrarum disposuit et Romanum imperium ordinavit, post cuius consecrationem perpetua Caesarum dictatura dominatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Menenius Agrippa, qui dissidentem populum senatui conligavit is conciliavit.
|
||||
Appius Caecus, qui pacem Pyrrhi diremit, ne populus, qui suis parere voluerat, sub externis regibus regeretur.
|
||||
Tiberius Gracchus, qui Scipionem Asiaticum quamvis inimicum haberet, non est passus a tribunis in carcerem duci, quod diceret nefas ibi esse Scipionem, ubi captivi illius adhuc alligati tenerentur. Hic est Gracchorum pater, qui in tribunatu, cum agrariis legibus seditiones excitarent, interfecti sunt.
|
||||
Decimus Brutus Callaicus, qui C. Gracchum generum agrariis legibus rei publicae statum turbantem cum Opimio consule oppressit.
|
||||
M. Brutus, qui Pompei partes secutus, mox a Caesare restitutus in mortem eius coniuravit, quod affectare nomen regium videretur.
|
||||
Livius Drusus, qui agrariis legibus promulgatis summum populi Romani favorem consecutus, ne promissa perficeret, per insidias a Philippo consule domi suae interfectus est.
|
||||
Lutatius Catulus, qui Lepidum acta Sullae rescindere volentem admoto exercitu Italia fugavit et solus omnium sine sanguine bellum civile confecit.
|
||||
Cato Censorius, qui totiens accusatus est, et quoad vixit nocentis accusare non destitit. Hic est omnium rerum peritissimus et, ut Sallustio Crispo videtur, Romani generis disertissimus.
|
||||
Cato praetorius, qui bello civili partes Pompei secutus mori maluit quam superstes esse rei publicae servienti.
|
||||
Scaurus, qui vetuit filium in conspectum suum venire, quia bello Cimbrico deseruerat.
|
||||
Scipio Nasica, qui, quia non rite inauguratus consul videretur, consulatu se abdicavit et domitis Dalmatis oblatum a senatu triumphum repudiavit statuasque, quas sibi quisque in publico posuerat, in censura sua sustulit. Censuit in senatu tamen Carthaginem non esse delendam: propterea optimus iudicatus.
|
||||
Cornelius Cethegus, qui
|
||||
fratrem suum Cethegum, quod cum Catilina coniurasset, morte multandum censuit.
|
||||
Tullius Cicero, qui in consulatu suo Catilinae coniurationem fortissime oppressit.
|
||||
|
||||
Horatii trigemini, qui adversus Curiatios Albanorum de summo imperio dimicaverunt.
|
||||
Fabii, qui trecenti, cum omnes patriciae stripis essent, bellum Veiens peculiariter sibi depoposcerunt.
|
||||
Mucius Cordus, qui ignibus manum imposuit.
|
||||
Horatius Cocles, qui ponte rescisso Tiberis armatus transiit natans.
|
||||
Trecenti sub Calpurnio Flamma contra Poenos, qui in Siciliensi saltu morte sua exercitum populi Romani liberaverunt, ut plane trecentorum Lacedaemoniorum apud Thermopylas gloriam adaequarent.
|
||||
Duo Decii, quorum alter Latino bello, alter Samnitico dis manibus se devoverunt.
|
||||
Fabius pontifex, qui urbe a Gallis Senonibus incensa se aliosque senes dis manibus devovit.
|
||||
Regulus, qui tormenta Carthaginiensium maluit pati, quam ut inutilis pax cum eis fieret aut ipse iuris iurandi fidem falleret.
|
||||
Curtius, qui se in hiatum terrarum immisit, cum ex oraculo quod optimum esset in urbe Romana posceretur.
|
||||
Spurius Postumius, qui a Pontio Telesino Samnitum duce sub iugum missus cum exercitu auctor fuit rumpendi foederis seque hostibus censuit esse dedendum.
|
||||
Caecilius Metellus pontifex,
|
||||
qui ex
|
||||
ardente templo Vestae Palladium extulit et oculos amisit.
|
||||
Romulus de Acrone Caeninensium rege. Cossus Cornelius de Larte Tolumnio Veientium rege. Claudius Marcellus de Viridomaro rege Gallorum.
|
||||
|
||||
Manlius Torquatus, qui Gallo torquem detraxit eumque sibi circumdedit.
|
||||
Valerius Corvinus, qui a Gallo provocatus cum pugnaret, corvus galeam eius insedit et hostem perturbavit.
|
||||
Scipio Aemilianus, cum esset legatus sub Lucullo imperatore, apud Intercatiam Vaccaeorum urbem provocatorem barbarum occidit.
|
||||
Lucius Opimius sub Lutatio Catulo consule in saltu Tridentino provocatorem Cimbrum interfecit.
|
||||
Scipio Africanus, Scipio Numantinus, Scipio Asiaticus, Mummius Achaicus, Servilius Isauricus, Brutus Callaicus, Paulu Macedonicus, Metellus Creticus, Caesar Germanicus, Caesar Dacicus.
|
||||
Scipio magnus Africanus, qui vicit Annibalem. Scipio minor Numantinus, qui Numantiam et Carthaginem diruit. Scipio Asiaticus, qui de Antiocho triumphavit. Scipio Nasica, qui a senatu vir optimus est iudicatus. Scipio ***, qui occiso Pompeio partes restituit et victus se interfecit.
|
||||
|
||||
Secessiones plebis a patribus fuerunt quattuor. Prima secessio propter impotentiam feneratorum, cum in
|
||||
sacrum
|
||||
montem plebs armata secessit.
|
||||
Secunda propter impotentiam decemvirum, cum interfecta filia sua Virginius Appium et totam eius factionem in Aventino monte circumvenit effecitque, ut abdicato magistratu accusati atque damnati variis suppliciis punirentur.
|
||||
Tertia propter matrimonia, plebei ut patriciis nuberent, quam Canuleius concitavit in monte Ianiculo.
|
||||
Quarta secessio in foro propter magistratus, ut plebei consules fierent, quam Sulpicius Stolo concitavit.
|
||||
|
||||
Seditiones in urbe quattuor. Prima seditio Tiberi Gracchi, quem de iudiciariis et agrariis legibus statum civitatis moventem Scipio Nasica facta manu in Capitolio oppressit.
|
||||
Secunda seditio C. Gracchi fratris eius, quem ob similes largitiones novos motus excitantem Opimius consul cum Decimo Bruto Callaico, socero eius, convocatis ad pileum servis in Aventino monte oppressit.
|
||||
Tertia seditio Apulei Saturnini tribuni plebis et Glauciae consulis, quos comitia in campo caedibus perturbantes Marius in Capitolium persecutus obsedit et conficiendos fustibus saxisque curavit.
|
||||
Quarta seditio fuit Livi Drusi et Quinti Caepionis, cum ille senatum, hic equestrem ordinem adsereret. Praecipua tamen ad motus excitandos fuit causa, quod Drusus civitatem omnibus Italicis pollicebatur; sed tum a Philippo consule in domo sua interfectus est.
|
||||
|
||||
Coriolanus ob asperiorem annonam in exilium actus Vulscorum exercitu admoto patriam expugnare voluit, sed Veturiae matris precibus victus, tum ab exercitu suo confossus est.
|
||||
|
||||
Marcus
|
||||
Maelius cum frumentaria largitione
|
||||
affectare regnum
|
||||
videretur, iussu Quinctii Cincinnati dictatoris a magistro equitum in rostris occisus sacrificium.
|
||||
Spurius, cum agrariis legibus factionem et dominationem pararet **.
|
||||
Manlius Capitolinus, cum pecunia complures debitores liberaret, suspectus regni affectati de Tarpeio saxo praecipitatus est.
|
||||
Catilina cum in caedem senatus, incendium urbis, direptionem aerarii coniurasset et in id facinus
|
||||
Allobrogas sollicitasset, ab Cicerone in senatu accusatus, ab Antonio in Apulia debellatus est.
|
||||
|
||||
Populus Romanus sub Romulo pugnavit cum Sabinis prius propter virgines raptas: sub Tullo cum Albanis ***
|
||||
|
||||
Pontius Telesinus, dux Samnitum, qui ad Caudinas furculas Romanos sub iugum misit.
|
||||
|
||||
Pyrrus, rex Epirotarum, qui pro Tarentinis bellum cum Romanis gessit vastataque Campania ad vicesimum ab urbe lapide pervenit, mox a Curio et Fabricio victus in patriam concessit, et cum Achaiam armis sub se redegisset, Macedoniam quoque Antigono regi eripuisset, dum Argos expugnat, occisus est. Omnium Graecorum sapientissimus et militaris disciplinae peritissimus fuit.
|
||||
Annibal, qui novem annorum patrem in Hispaniam secutus, minor annorum
|
||||
XXV
|
||||
imperator factus triennio in Hispania vicit et eversione Sagunti rupto foedere per Pyrenaeum et Alpes in Italiam venit, et Scipionem ad Liternum, Tiberium Claudium apud Trebiam, Flaminium apud Trasimennum, Paulum et Varronem apud Cannas, Gracchum in Lucania, Marcellum in Campania superavit. ***
|
||||
|
||||
Populus Romanus primum sub regibus fuit: deinde post superbiam Tarquinii et inlatum Lucretiae stuprum expulsis regibus tutelam sui consulibus tribunisque commisit.
|
||||
Deinde tribuniciis seditionibus agitatus, abdicatis omnibus magistratibus decemviros legum ferendarum et rei publicae constituendae causa paravit.
|
||||
Horum quoque dominationem et libidinem detestatus rursus ad consules rediit, donec exortis bellis civilibus
|
||||
inter Caesarem et Pompeium et oppressa per vim libertate sub unius Caesaris potestatem redacta sunt omnia. Ex eo perpetua Caesarum dictatura dominatur.
|
||||
|
||||
Cyrus rex Persarum primus imperium Medis ademit: duos filios reliquit Cambysen et Smerden. Horum Cambyses defuncto patre, quod maior esset, Smerden in solio sedentem capite caelum pulsare
|
||||
in somnis videns
|
||||
occidendum
|
||||
eum
|
||||
curavit: ipse deinde revertens ab Aethiopia rebus
|
||||
†
|
||||
perfractis cum in Aegyptum
|
||||
Memphin
|
||||
venisset incolasque eius loci laetantes advertisset,
|
||||
ratus illos adversis suis insultare Apin in femine vulneravit eodemque ictu occidit. Interim magus quidam, Smerdes, Patizithae frater, abutens nomine, ex formae suae similitudine filium se Cyri professus regnum Persicum invaserat. Quod ubi Cambysi nuntiatum est, regredi in patriam maturans oblitus est gladium, quo Apin interfecerat, vaginae reddere: quod cum conaretur efficere, femen suum vulneravit et eam partem, qua Apin vulneraverat. Ex eodem vulnere in paucis diebus obiit.
|
||||
De cuius morte postquam certior nuntius ad Persas venit, Otanes Phaedymam filiam suam, quacum Smerdes consuetudinem habebat, edocuit, ut, cum ille sopitus esset, utrum aures tectas comis haberet periclitaretur; sciebat enim a Cyro Smerdi mago ademptas aures. Illa falsum esse Smerden confirmavit.
|
||||
Tunc septem nobilissimi Persae inter se coniuraverunt; eorum nomina haec sunt: Otanes, Hydarnes, Aspathines, Intaphernes, Megabyzus, Gobries, Darius. Deinde mago Smerde interfecto constituerunt, uti excepto posthac Otane ex
|
||||
†
|
||||
illis regnaret, cuius equus primus in loco quem delegissent hinnisset.
|
||||
Tunc Oebares, agaso Darii, equum domini ad locum praedictum duxit:
|
||||
†
|
||||
ille alio loco abscondet: tunc equus Darii magnum hinnitum dedit. Ita Darius regnum optinuit, a quo Artabazes
|
||||
originem ducit, quem conditorem regni Mithridatis fuisse confirmat Sallustius Crispus.
|
||||
|
||||
Seleucus Alexandri Macedonis amicus. Huius post mortem ab Aridaeo fratre eius iussus Babylonem optinere finitimos sub se redegit, unde Nicator est appellatus, et tres validissimas urbes constituit, Antiochiam, Seleuciam, Laodiciam.
|
||||
Arsaces, forma et virtute praecipuus, cuius posteri Arsacidae cognominati sunt, qui pacem cum Sulla imperatore fecit. Orodes, qui foedus cum Cn. Pompeio percussit,
|
||||
|
||||
et
|
||||
Crassum cum legionibus apud Carras funesta clade delevit.
|
||||
Pacorus, qui filium suum eiusdem nominis misit in Syriam, ut Romanas provincias popularetur, atque ipse a Ventidio legato Iulii Caesaris occisus est.
|
||||
|
||||
Tigranes, qui iam scriptus est; qui
|
||||
tertio Punico bello perdomuit sub Mancino consule et Scipione Aemiliano.
|
||||
|
||||
Bellus, rex Armeniae qui cum impetum in Graeciam fecisset et Pythii Apollinis templum incendisset, tempestate et frigore exercitum amisit.
|
||||
|
||||
Polycrates
|
||||
rex Cappadociae qui somniavit solem et lunam uri
|
||||
qui a praefecto Darii regis occisus est.
|
||||
Epaminondas
|
||||
eius filius rex,
|
||||
qui Thebas Graecorum ** pugnando vicit.
|
||||
Periander rex, qui Corinthi regnavit ** omnia terra et mari Romanis subiugavit.
|
||||
Timoleon, qui Corinthi fratrem suum regnantem interfecit: idem et Dionysium Siciliae regem expulit neque ipse ab offerentibus regnum accepit, sed arcem quoque demolitus est. Hic cum convitia mala audiret, ait: 'tota vita mea id egi ut omnes liberi essemus.'
|
||||
|
||||
|
||||
Eumenes Cardianus Philippi ** Alexandri armiger bellicosissimus, sed parum prospera fortuna usus, adeo tamen terribilis, ut vivente eo nemo ausus sit
|
||||
rex appellari.
|
||||
Antiochus, qui iam scriptus est. Eumenes alius, qui Romanos Macedonico bello iuvit cum milite suo.
|
||||
Attalus, qui pro Romanis saepe pugnavit; idem testamento suo populum Romanum heredem fecit.
|
||||
|
||||
Pharnaces, rex Bithyniae, filius Mithridatis, qui bello civili quod in Pharsalia gestum est, milite patris sui Syriam invasit, et adventu Caesaris, antequam in congressum eius veniret, ipso terrore nominis victus refugit in Pontum.
|
||||
Prusias rex, amicus populi Romani, ad quem Annibal victo Antiocho confugit, et cum a rege exposceretur per legatos veneno se liberavit.
|
||||
Nicomedes, socius et amicus populi Romani, in cuius amicitia prima aetate Caesar fuit, qui moriens testamento et ipse populum Romanum heredem
|
||||
†
|
||||
dimisit.
|
||||
|
||||
Post mortem Alexandri Macedonis regnaverunt Alexandriae
|
||||
†
|
||||
Aegyptum octo Ptolemaei nomine, multi clarissimi viri.
|
||||
Ptolemaeus Euergetes, qui Alexandrum aput Oxydracas obiecto clipeo protexit. Ptolemaeus, eius filius, Philadelphus, litteratissimus, qui plurimos libros Graecos scripsit.
|
||||
Ptolemaeus Soter, qui ingenti classe Rhodios vicit. Ptolemaeus Tryphon, qui seditiosos in theatro sagittis occidit, alios flammis dedit.
|
||||
Huius filius
|
||||
†
|
||||
Cipris pro Romanis multa bella gessit adversus Garamantas et Indos. Ptolemaeus, Pupillus dictus, qui Pompeium tutorem a senatu accepit, donec pubesceret, et postea civili bello a Pothino interfectus est.
|
||||
|
||||
Hanno et Mago, qui
|
||||
primo
|
||||
Punico bello Cornelium consulem apud Liparas ceperunt.
|
||||
Hamilcar, qui
|
||||
Barcas cognominatus est, primo Punico bello magnam partem Hispaniae sub imperium Carthaginiensium redegit relictis filiis quattuor, Asdrubale, Annibale, Hamilcare et Magone.
|
||||
Asdrubal, frater Annibalis, qui secundo Punico bello cum ingentibus copiis ab Hispania veniens, antequam se fratri coniungeret, a Claudio Nerone exspoliatus est.
|
||||
Syphax, quem Scipio Africanus victum in triumphum traxit regnoque eius imposuit Masinissam. Masinissa rex, qui Scipionem adversus Carthaginem et Syphacem equitatu adiuvit: ab eo inter praemia commilitii Numidiae regno donatus est. Iugurtha, qui scriptus est.
|
||||
Iuba rex, qui Curionem legatum Caesaris oppressit; mox occiso Pompeio Catonis et Scipionis partes firmare conatus, cum se in regiam recepisset, post magnificam cenam interficiendum se dedit. Iuba, rex litteratissimus, qui Caesaris Augusti iussu regnavit et magnificentissimam urbem Caesaream condidit.
|
||||
|
||||
Tatius rex Sabinorum, qui occupata arce Tarpeia in ipso foro cum Romulo decertavit et interventu Sabinarum pacem cum Romulo fixit.
|
||||
Mettus Fuffetius, rex Albanorum, qui contra foedus ad Fidenatis descivit et iussu Tulli Hostilii deligatus ad currum et in diversa actis equis laceratus est.
|
||||
Porsenna, rex Etruscorum, qui Romanos ad Ianiculum obsedit propterque Tarquinios ***
|
||||
|
||||
Tiridates, qui a Corbulone consulari viro victus et restitutus est.
|
||||
|
||||
Civilia bella quattuor mota sunt in urbe a Romanis. Civile bellum primum Sulpicius tribunus excitavit, quod susceptam provinciam Mithridaticam Sulla in Marium transferri noluisset.
|
||||
Secundum bellum Lepidus contra Catulum
|
||||
†
|
||||
ob metum Siciliae expoliatae.
|
||||
Tertium bellum Caesar et Pompeius. Belli species magis quam causa fuit negatus a senatu Caesari consulatus, ceterum utriusque aemulatio et cupiditas imperii occupandi. Nam cum secundum mores legemque maiorum dimisso exercitu venire in urbem Caesar deberet et docere senatum de rebus a se gestis atque ita triumphum consequi, simulans se gratiam timere Pompei negavit se missurum exercitum, nisi consularibus comitiis ratio absentis sui habita fuisset. Quam ob rem hostis a senatu iudicatus statuit id bello vindicare; ac sic non consulatum modo ac triumphum, sed totum populi Romani imperium redegit in suam potestatem.
|
||||
Quartum bellum Caesar Augustus adversus complures duces: contra Pompeium iuvenem bona paterna repetentem, mox adversus Cassium et Brutum in ultionem interempti patris, deinceps adversus Antonium et Cleopatram ultro bellum patriae inferentis.
|
||||
Bellorum genera sunt quattuor. Gentile, quod cum externis geritur, ut Romani cum Latinis, Athenienses cum Lacedaemoniis. *** Servile, quod Romani adversus fugitivos gesserunt et contra duces eorum Spartacum, Crixum et Oenomaum. Civile, quo inter se certant cives, ut Marius et Sulla, Caesar et Pompeius, Augustus et Antonius.
|
||||
|
||||
Inexplebilis honoris Marii cupiditas decretam Sullae Ponticam provinciam voluit eripere per rogationem Sulpici tribuni plebis. Sulla indignatus continuo
|
||||
ad exercitum perrexit et eum urbi admovit et in patriam ingressus Capitolium occupavit, quo terrore victus senatus Mario totique factioni eius interdixit.
|
||||
Profecto deinde in Asiam Sulla Marius exul cum profugisset ac primum Minturnis in palude latuisset, tum coniectus in carcerem evasisset, interim Cinna et Octavius in urbe ***, hac occasione data Marius rediit et secum Cinnam adduxit victis Octavianis partibus. Septimum consul creatus saevissimis caedibus totam urbem funestavit.
|
||||
Sulla interim victo Mithridate in urbem reversus prope totam Italiam in armis invenit sub iuvene Mario Mari filio, sed omnes eius copias partim in Etruria ad Sacriportum, partim ad Collinam portam prostravit et reliquias adversariorum
|
||||
eorum
|
||||
, qui se dediderant, in villa publica trucidavit: qui diffugerant, in tabula proposuit iure permisso ut interficerentur.
|
||||
Caesar et Pompeius et Crassus inita societate imperium Romanorum possidebant: Caesar Gallicos, Crassus Syriacos in senatu dominabantur. Post Crassi mortem apud Parthos ***
|
||||
|
||||
†
|
||||
Musus Barbarus Asculanus, Quintus Lutatius Catulus.
|
||||
Populus Romanus cum Macedonibus bellum ter gessit. Sub Flaminino consule regem eorum Philippum vicit, sub Paulo Persen Philippi filium, sub Metello Macedonico Pseudophilippum. Primi belli causa, quod de iniuriis Macedonium Graeci querebantur; secundi, quod foedus cum patre suo percussum ruperit Perses; tertii, quod falso nomen regum Macedonium Pseudophilippus invasit.
|
||||
|
||||
Etrusco bello, cum Porsenna rex Ianiculum obsedit: Gallico bello, cum Galli Senones exercitu apud Aliam deleto, urbe incensa Capitolium obsederunt:
|
||||
Tarentino bello, cum Pyrrus ad vicesimum lapidem totam Campaniam populatus accessit: Punico bello, cum Annibal Cannensi exercitu fuso ad tertium lapidem castra potuit: Cimbrico bello, cum Cimbri Tridentinas Alpes occupaverunt:
|
||||
servili bello, cum Spartacus, Crixus et Oenomaus gladiatores populata prope
|
||||
tota
|
||||
Italia, cum ad incendendam urbem pergerent, in Lucania a Crasso, in Etruria a Pompeio consule opprimuntur.
|
||||
|
||||
Populus Romanus cum Carthaginiensibus ter dimicavit. Primum Punicum bellum navalibus copiis gestum est: causa motus praetendebatur duplex;
|
||||
altera, quod Carthaginienses Tarentinis adfuissent; altera, quod Mamertini adversus Poenos auxilium poscerent: ceterum re vera praemium fuit Siciliae et Sardiniae possessio fertilissimarum insularum.
|
||||
Appius Claudius bellum in Siculo freto commisit; Manlius et Regulus in ipsa Africa profligaverunt; Duillius consul apud Liparas insulas, Lutatius Catulus apud Aegates mersis hostium classibus consummaverunt.
|
||||
Secundum Punicum bellum longe omnium cruentissimum fuit: causa, quod Annibal contra foedus Saguntum evertisset.
|
||||
Prima clades huius belli aput Liternum vulnerato patre Scipione, quem Publius Scipio nondum pubes protexit ac liberavit. Secunda clades apud Trebiam vulnerato Flacco consule; tertia apud Trasimennum vastato Flamini exercitu; quarta aput Cannas deletis duobus exercitibus Pauli consulis morte, Terentii fuga Varronis.
|
||||
Postea vero quattuor duces Punici belli gloriam sibi vindicant: Fabius sive cunctator, qui imminentem urbis excidio Annibalem mora
|
||||
fregit. Marcellus, qui primus Annibali aput Nolam restitit et inclinatam eius aciem penitus trucidavit: Claudius Nero, qui venientem ab Hispania Asdrubalem cum ingentibus copiis, priusquam se Annibali iungeret, excepit et ingenti proelio vicit.
|
||||
Tertium Punicum bellum maioris gloriae quam operis fuit. Nam Manilio consule inchoatum excidium Carthaginis Scipio Aemilianus consummavit, et una
|
||||
cum Tigrane
|
||||
incensa Carthagine totius Africae vires in perpetuum repressit, quod contra foederis pactionem Carthaginienses comparassent classes et arma finitimis intulissent.
|
||||
|
||||
Populus Romanus per Flamininum consulem Macedonas vicit; per Paulum consulem ** sub rege Perse rebellantes;
|
||||
per Scipiones Africanos Carthaginienses; per Scipionem
|
||||
Asiaticum
|
||||
in Syria vicit regem Antiochum; per Scipionem Aemilianum Celtiberos et Numantiam;
|
||||
per eundem Scipionem Lusitaniam et ducem Viriatum; per Decimum Brutum Callaeciam; per Mummium Achaicum
|
||||
et
|
||||
Corinthum et Achaeos; per Fulvium Nobiliorem Aetolos et Ambraciam;
|
||||
per Marium Numidas et Iugurtham; per eundem Marium Cimbros et Teutones;
|
||||
per Sullam Ponticos et Mithridatem: per Lucullum **;
|
||||
per Pompeium
|
||||
item eosdem Ponticos et Mithridatem, item Cilicas piratas et Armenios cum rege Tigrane et plurimas Asiacas gentes; sub hoc enim duce ad Indicum Oceanum et rubrum mare usque pervenit:
|
||||
per Gaium Caesarem Gallias, Germanias et Brittanniam: sub hoc enim duce non tantum vidit sed etiam navigavit Oceanum:
|
||||
per Caesarem Augustum Dalmatas, Pannonios, Illyricos, Aegyptios, Germanos, Cantabros totumque orbem perpacavit exceptis Indis, Parthis, Sarmatis, Scythis, Dacis, quod eos fortuna Traiani principis triumphis reservavit.
|
||||
|
||||
Comitia dicuntur a comitatu et frequentia, quod patres et classes ad suffragia vocantur creandorum magistratuum vel sacerdotum causa.
|
||||
Comitiorum autem triplex ratio est: haec curiata, haec tributa, haec centuriata dicuntur, quia aut per curias, aut per tribus, aut per centurias explicantur.
|
||||
Si translaticium sit et solitum, de quo populus **, curiatis transigitur: si amplius, tributis: si in summo discrimine est, tum miles ad suffragia vocatur et comitia centuriata dicuntur.
|
||||
|
||||
Antiquissima populi Romani distributio triplex est, quam Romulus fecit: in regem, in senatum, in populum, qui populus in tres tribus dividebatur, Titiensem, Lucerensem, Ramnetem.
|
||||
Sequens populi Romani distributio sub Servio Tullio rege, qui eum in tribus, classes, centurias divisit et distribuit ratione census, ut optimus et locupletissimus quisque in suffragiis, id est in re publica plurimum valeret.
|
||||
Tertia divisio est in patronos et clientelas, quia inferiores superiorum se fidei committebant.
|
||||
Rerum publicarum tria genera sunt: regium, optimatum, populare. Aut enim sub regum sunt potestate, ut Seleucia Parthorum: aut senatus, ut Massilia Gallorum: aut se ipsi regunt, ut Athenienses solebant. Est et quartum genus, quod Romani commenti sunt, ut ex his tribus unum efficerent: nam et regiam potestatem consules habent, et penes senatum consilii publici summa est, et plebs habet suffragiorum potestatem.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,56 @@
|
|||
Tabula III.: Africa
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar itineribus iustis confectis nullo die intermisso a. d.
|
||||
XIIII
|
||||
Kal. Ian. Lilybaeum pervenit statimque ostendit sese navis velle conscendere, cum non amplius legionem tironum haberet unam, equites vix
|
||||
DC
|
||||
. Tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret. Hoc eo consilio fecit ne quis sibi morae quicquam fore speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. Incidit per id tempus ut tempestates ad navigandum idoneas non haberet; nihilo tamen minus in navibus remiges militesque continere et nullam praetermittere occasionem profectionis, cum praesertim ab incolis eius provinciae nuntiarentur adversariorum copiae equitatus infinitus, legiones regiae
|
||||
IIII
|
||||
, levis armaturae magna vis, Scipionis legiones
|
||||
X
|
||||
, elephanti
|
||||
CXX
|
||||
classesque esse complures; tamen non deterrebatur animoque et spe confidebat. Interim in dies et naves longae adaugeri et onerariae complures eodem
|
||||
concurrere et legiones tironum convenire
|
||||
IIII
|
||||
,
|
||||
veterana legio quinta, equitum ad
|
||||
II
|
||||
milia.
|
||||
|
||||
|
||||
Legionibus collectis
|
||||
VI
|
||||
et equitum
|
||||
II
|
||||
milibus, ut quaeque prima legio venerat in navis longas imponebatur, equites autem in onerarias. Ita maiorem partem navium antecedere iussit et insulam petere Aponianam, quae abest a Lilybaeo milia passuum
|
||||
X
|
||||
: ipse paucos dies ibi
|
||||
commoratus bona paucorum vendit publice, deinde Alieno praetori, qui Siciliam obtinebat, de omnibus rebus praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo. Datis mandatis ipse navem conscendit a. d.
|
||||
VI
|
||||
. Kal. Ian. et reliquas navis statim est consecutus. Ita vento certo celerique navigio vectus post diem quartum cum longis paucis navibus in conspectum Africae venit; namque onerariae reliquae praeter paucas vento dispersae atque errabundae diversa loca petierunt. Clupeam classe praetervehitur, dein Neapolim; complura praeterea castella et oppida non longe a mari reliquit.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam Hadrumetum accessit, ubi praesidium erat adversariorum cui praeerat C. Considius, et a
|
||||
Clupeis secundam oram maritimam cum equitatu Hadrumetum petens
|
||||
Cn. Piso cum Maurorum circiter tribus milibus apparuit, ibi paulisper Caesar ante portum commoratus, dum reliquae naves convenirent, exponit exercitum, cuius numerus in praesentia fuit peditum
|
||||
III
|
||||
milia, equites
|
||||
CL
|
||||
, castrisque ante oppidum positis sine iniuria cuiusquam consedit cohibetque omnis a praeda. Oppidani interim muros armatis complent, ante portam frequentes considunt ad sese defendendum; quorum numerus duarum legionum instar erat. Caesar circum oppidum vectus natura loci perspecta rediit in castra. Non nemo culpae eius imprudentiaeque assignabat, quod neque circum loca gubernatoribus praefectisque quid peterent praeceperat neque, ut more ipsius consuetudo superioribus temporibus fuerat, tabellas signatas dediderat, ut in tempore his perlectis locum certum peterent universi. quod minime Caesarem fefellerat; nam neque ullum portum terrae Africae quo classes decurrerent pro certo tutum ab hostium praesidio fore suspicabatur, sed fortuito oblatam occasionem egressus aucupabatur.
|
||||
|
||||
|
||||
L. Plancus interim legatus petit a Caesare uti sibi daret potestatem cum Considio agendi, si posset aliqua ratione perduci ad sanitatem. Itaque data facultate litteras conscribit et eas captivo dat perferendas
|
||||
in oppidum ad Considium. Quo simul atque captivus cum pervenisset litterasque, ut erat mandatum, Considio porrigere coepisset, prius quam acciperet ille, 'Unde,' inquit, 'istas?' 'Tum captivus: 'Imperatore a Caesare.' Tum Considius, 'Unus est,' inquit, 'Scipio imperator hoc tempore populi Romani'; deinde in conspectu suo statim captivum interfici iubet litterasque nondum perlectas, sicut erant signatae, dat homini certo ad Scipionem perferendas.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam una nocte et die ad oppidum consumpta neque responsum ullum a Considio dabatur, neque ei reliquae copiae succurrebant neque equitatu abundabat et ad oppidum oppugnandum non satis copiarum habebat et eas tironum neque primo adventu convulnerari exercitum volebat, et oppidi egregia munitio et difficilis ad oppugnandum erat ascensus et nuntiabatur auxilia magna equitatus oppidanis suppetias venire, non est visa ratio ad oppugnandum oppidum commorandi, ne, dum in ea re est Caesar occupatus, circumventus a tergo ab equitatu hostium laboraret.
|
||||
|
||||
|
||||
Itaque castra cum movere vellet, subito ex oppido erupit multitudo atque equitatus subsidio uno tempore eis casu succurrit, qui erat missus a Iuba ad stipendium accipiendum, castraque, unde Caesar egressus iter facere coeperat, occupant et eius agmen
|
||||
extremum insequi coeperunt. Quae res eum animadversa esset, subito legionarii consistunt et equites, quamquam erant pauci, tamen contra tantam multitudinem audacissime concurrunt. Accidit res incredibilis, ut equites minus
|
||||
XXX
|
||||
Galli Maurorum equitum
|
||||
II
|
||||
milia loco pellerent fugarentque in oppidum. Postquam repulsi et coniecti erant intra munitiones, Caesar iter constitutum ire contendit. Quod cum saepius facerent et modo insequerentur, modo rursus ab equitibus in oppidum repellerentur, cohortibus paucis ex veteranis quas secum habebat in extremo agmine collocatis et parte equitatus iter leniter cum reliquis facere coepit. Ita quanto longius ab oppido discedebatur, tanto tardiores ad insequendum erant Numidae. Interim in itinere ex oppidis et castellis legationes venire, polliceri frumentum paratosque esse quae imperasset facere. Itaque eo die castra posuit ad oppidum Ruspinam.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,199 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Kal. Ianuariis
|
||||
inde movit et pervenit ad oppidum Leptim, liberam civitatem et immunem. Legati ex oppido obviam veniunt, libenter se omnia facturos quae vellet pollicentur. Itaque centurionibus ad portas oppidi et custodiis impositis, ne quis miles in oppidum introiret aut iniuriam faceret cuipiam incolae, non longe ab oppido secundum litus facit castra. Eodemque naves onerariae et longae non
|
||||
nullae casu advenerunt; reliquae, ut est ei nuntiatum, incertae locorum Uticam versus petere visa sunt. Interim Caesar a mari non digredi neque mediterranea petere propter navium errorem equitatumque in navibus omnem continere, ut arbitror, ne agri vastarentur; aquam in navis iubet comportari. Remiges interim, qui aquatum e navibus exierant, subito equites Mauri neque opinantibus Caesarianis adorti multos iaculis convulnerarunt, non nullos interfecerunt. Latent enim in insidiis cum equis inter convallis ut subito exsistant,
|
||||
non ut in campo comminus depugnent.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim in Sardiniam nuntios cum litteris et in reliquas provincias finitimas dimisit, ut sibi auxilia, commeatus, frumentum, simul atque litteras legissent, mittenda curarent, exoneratisque partim navibus longis Rabirium Postumum in Siciliam ad secundum commeatum arcessendum mittit. Vatinium
|
||||
cum
|
||||
X
|
||||
navibus longis ad reliquas navis onerarias conquirendas quae deerrassent et simul mare tuendum ab hostibus iubet proficisci. Item C. Sallustium Crispum praetorem ad Cercinam insulam versus, quam adversarii tenebant, cum parte navium ire iubet, quod ibi magnum numerum frumenti esse audiebat. Haec ita imperabat unicuique, ita praecipiebat uti fieri posset necne locum excusatio nullum haberet nec moram tergiversatio. Ipse interea ex perfugis et incolis cognitis condicionibus
|
||||
Scipionis et qui cum eo bellum contra se gerebant, miserari — regium enim equitatum Scipio ex provincia Africa alebat — tanta homines esse dementia ut malint regis esse vectigales quam cum civibus in patria in suis fortunis esse incolumes.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar a. d.
|
||||
IIII
|
||||
Non. Ian. castra movet; Lepti sex cohortium praesidio cum Saserna relicto ipse rursus unde pridie venerat Ruspinam cum reliquis copiis convertit ibique sarcinis exercitus relictis ipse cum expedita manu proficiscitur circum villas frumentatum oppidanisque imperat ut plaustra iumentaque omnia sequantur. Itaque magno numero frumenti invento Ruspinam redit. Huc
|
||||
eum idcirco existimo recepisse, ut maritima oppida post se ne vacua relinqueret praesidioque firmata ad classim receptacula muniret.
|
||||
|
||||
|
||||
Itaque ibi relicto P. Saserna, fratre eius quem Lepti in proximo oppido reliquerat, cum legione, iubet comportari ligna in oppidum quam plurima; ipse cum cohortibus
|
||||
VII
|
||||
, quae ex veteranis legionibus in classe cum Sulpicio et Vatinio rem gesserant, ex oppido Ruspina egressus proficiscitur ad portum, qui abest ab oppido milia passuum duo, ibique classem sub vesperum cum ea copia conscendit.
|
||||
Omnibus in exercitu insciis et requirentibus imperatoris consilium, magno metu ac tristimonia sollicitabantur. Parva enim cum copia et ea tironum, neque omni exposita, in Africa contra magnas copias et insidiosae nationis equitatum innumerabilem se expositos videbant neque quicquam solati in praesentia neque auxili in suorum consilio animum advertebant, nisi in ipsius imperatoris vultu, vigore mirabilique hilaritate; animum enim altum et erectum prae se gerebat. Huic adquiescebant homines et in eius scientia et consilio omnia sibi proclivia omnes fore sperabant.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar una nocte in navibus consumpta iam caelo albente cum proficisci conaretur, subito navium pars de qua timebat ex errore eodem conferebatur. Hac re cognita Caesar celeriter de navibus imperat omnis egredi atque in litore armatos reliquos advenientis milites exspectare. Itaque sine mora navibus eis in portum receptis et advectis militum equitumque copiis rursus ad oppidum Ruspinam redit atque ibi castris constitutis ipse cum cohortibus expeditis
|
||||
XXX
|
||||
frumentatum est profectus. Ex eo est cognitum Caesaris consilium, illum cum classe navibus onerariis quae deerrassent subsidio ire clam hostibus voluisse, ne casu imprudentes suae naves in classem adversariorum inciderent, neque eam rem
|
||||
eos voluisse scire qui in praesidiis relicti sui milites fuissent, ne hi propter suorum paucitatem et hostium multitudinem metu deficerent.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim cum iam Caesar progressus esset a castris circiter milia passuum
|
||||
III
|
||||
, per speculatores et antecessores equites nuntiatur ei copias hostium haud longe ab sese visas. Et hercule cum eo nuntio pulvis ingens conspici coeptus est. Hac re cognita Caesar celeriter iubet equitatum universum, cuius copiam habuit in praesentia non magnum, et sagittarios, quorum parvus numerus, ex castris arcessi atque ordinatim signa se leniter consequi; ipse antecedere cum paucis armatis. Iamque cum procul hostis conspici posset, milites in campo iubet galeari et ad pugnam parari; quorum omnino numerus fuit
|
||||
XXX
|
||||
cohortium cum equitibus
|
||||
CCCC
|
||||
, sagittariis
|
||||
CL
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
Hostes interim, quorum dux erat Labienus et duo Pacidei, aciem derigunt mirabili longitudine non peditum sed equitum confertam, et inter eos levis armatura Numidas et sagittarios pedites interposuerant et ita condensaverant ut procul Caesariani pedestris copias arbitrarentur; dextrum ac sinistrum cornu magnis equitum copiis firmaverant. Interim Caesar aciem derigit simplicem, ut poterat propter paucitatem; sagittarios ante aciem constituit, equites dextro sinistroque cornu opponit et ita
|
||||
praecipit ut providerent ne multitudine equitatus hostium circumvenirentur: existimabat enim se acie instructa cum pedestribus copiis dimicaturum.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum utrimque exspectatio fieret neque Caesar sese moveret et cum suorum paucitate contra magnam vim hostium artificio magis quam viribus decernendum videret, subito adversariorum equitatus sese extendere et in latitudinem promovere collisque complecti et Caesaris equitatum extenuare simulque ad circumeundum comparare se coeperant. Caesariani equites eorum multitudinem aegre sustinebant. Acies interim mediae cum concurrere conarentur, subito ex condensis turmis pedites Numidae levis armaturae cum equitibus procurrunt et inter legionarios pedites iacula coiciunt. Hic cum Caesariani in eos impetum fecissent, illorum equites refugiebant; pedites interim resistebant, dum equites rursus cursu renovato peditibus suis succurrerent.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar novo genere pugnae oblato cum animum adverteret ordines suorum in procurrendo turbari — pedites enim, dum equites longius a signis persequuntur, latere nudato a proximis Numidis iaculis vulnerabantur; equites autem hostium pilum militis cursu facile vitabant — edicit per ordines ne quis
|
||||
miles ab signis
|
||||
IIII
|
||||
pedes longius procederet. Equitatus interim Labieni suorum multitudine confisus Caesaris paucitatem circuire conatur: equites Iuliani pauci multitudine hostium defessi equis convulneratis paulatim cedere; hostes magis magisque instare. Ita puncto temporis omnibus legionariis ab hostium equitatum circumventis Caesarisque copiis in orbem compulsis intra cancellos omnes coniecti pugnare cogebantur.
|
||||
|
||||
|
||||
Labienus in equo capite nudo versari in prima acie; simul suos cohortari, non numquam legionarios Caesaris ita appellare: 'Quid tu,' inquit, 'miles tiro? Tam feroculus es? Vos quoque iste verbis infatuavit? In magnum mehercule vos periculum impulit. Misereor vestri.' Tum miles, 'Non sum,' inquit, 'tiro, Labiene, sed de legione
|
||||
X
|
||||
. veteranus.' Tum Labienus, 'Non agnosco,' inquit, 'signa decumanorum.' Tum ait miles: 'Iam me qui sim intelleges'; simul cassidem de capite deiecit, ut cognosci ab eo posset, atque ita pilum viribus contortum, dum in Labienum mittere contendit, equi graviter adverso pectori adfixit et ait: 'Labiene, decumanum militem qui te petit scito esse.' Omnium tamen animi in terrorem coniecti, et maxime tironum: circumspicere enim Caesarem neque amplius facere nisi hostium iacula vitare.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim consilio hostium cognito iubet aciem in longitudinem quam maximam porrigi et alternis conversis cohortibus, ut una post, altera ante signa tenderet, ita coronam hostium dextro sinistroque cornu mediam dividit et unam partem ab altera exclusam equitibus intrinsecus adortus cum peditatu telis coniectis in fugam vertit neque longius progressus veritus insidias se ad suos recipit; idem altera pars equitum peditumque Caesaris fecit. His rebus gestis ac procul hostibus repulsis convulneratisque ad sua praesidia sese, sicut erat instructus, recipere coepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim M. Petreius et Cn. Piso cum equitibus Numidis
|
||||
MDC
|
||||
electis peditatuque eiusdem generis satis grandi ex itinere recta subsidio suis occurrunt. Atque hostes suis ex terrore firmatis rursusque renovatis animis legionarios conversis equitibus recipientes novissimos adoriri et impedire coeperunt quo minus se in castra reciperent. Hac re animadversa Caesar iubet signa converti et medio campo redintegrari proelium. Cum ab hostibus eodem modo pugnaretur nec comminus ad manus rediretur Caesarisque equites iumenta ex nausea recenti, siti, languore, paucitate, vulneribus defatigata ad insequendum hostem perseverandumque cursum tardiora
|
||||
haberent dieique pars exigua iam reliqua esset, cohortibus equitibusque circumdatis cohortatur ut uno ictu contenderent neque remitterent, donec ultra ultimos collis hostis reppulissent atque eorum essent potiti. Itaque signo dato cum iam hostes languide tela neglegenterque mitterent, subito immittit cohortis turmasque suorum; atque puncto temporis hostibus nullo negotio campo pulsis post collemque deiectis nacti locum atque ibi paulisper commorati, ita uti erant instructi leniter se ad suas recipiunt munitiones. Itemque adversarii male accepti tum demum se ad sua praesidia contulerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim ea re gesta et proelio dirempto ex adversariis perfugere plures ex omni genere hominum, et praeterea intercepti hostium complures equites peditesque. Ex quibus cognitum est consilium hostium, eos hac mente et conatu venisse ut novo atque inusitato genere proeli tirones legionarii paucique perturbati Curionis exemplo ab equitatu circumventi opprimerentur, et ita Labienum dixisse pro contione, tantam se multitudinem auxiliorum adversariis Caesaris sumministraturum ut etiam caedendo in ipsa victoria defatigati vincerentur atque a suis superarentur, quippe qui sine illorum ope sibi
|
||||
confideret,
|
||||
primum quod audierat Romae legiones veteranas dissentire neque in Africam velle transire; deinde quod triennio in Africa suos milites retentos consuetudine fidelis sibi iam effecisset, maxima autem auxilia haberet Numidarum equitum levisque armaturae, praeterea ex fuga proelioque Pompeiano Labienus quos secum a Buthroto
|
||||
transportaverat equites Germanos Gallosque ibique postea ex hibridis, libertinis servisque conscripserat, armaverat equoque uti frenato condocuerat, praeterea regia auxilia, elephantis
|
||||
CXX
|
||||
equitatuque innumerabili,
|
||||
deinde legiones conscriptas ex cuiusquemodi generis amplius
|
||||
XII
|
||||
milibus.
|
||||
Hac spe atque ea audacia inflammatus Labienus cum equitibus Gallis Germanisque
|
||||
MDC
|
||||
, Numidarum sine frenis
|
||||
VIII
|
||||
milibus, praeterea Petreiano auxilio adhibito equitibus
|
||||
MDC
|
||||
, peditum ac levis armaturae quater tanto, sagittariis ac funditoribus hippotoxotisque compluribus: his copiis pridie Non. Ian., post diem
|
||||
VI
|
||||
. quam Africam Caesar
|
||||
attigit, in campis planissimis purissimisque ab hora diei quinta usque ad solis occasum est decertatum. In eo proelio Petreius graviter ictus ex acie recessit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim castra munire diligentius, praesidia firmare copiis maioribus vallumque ab oppido Ruspina usque ad mare ducere et a castris alterum eodem,
|
||||
quo tutius ultro citroque commeare auxiliaque sine periculo sibi succurrere possent, tela tormentaque ex navibus in castra comportare, remigum partem ex classe, Gallorum, Rhodiorum epibatarumque armare et in castra evocare uti, si posset, eadem ratione qua adversarii levis armatura interiecta inter equites suos interponeretur, sagittariisque ex omnibus navibus Ityreis, Syris et cuiusque generis ductis in castra compluribus frequentabat suas copias — audiebat enim Scipionem post diem tertium eius diei quo proelium factum erat appropinquare, copias suas cum Labieno et Petreio coniungere; cuius copiae legionum
|
||||
VIII
|
||||
et equitum
|
||||
III
|
||||
milium esse nuntiabantur — officinas ferrarias instruere, sagittas telaque ut fierent complura curare, glandis fundere, sudis comparare, litteras in Siciliam nuntiosque mittere, ut sibi cratis materiemque congererent ad arietes, cuius inopia in Africa esset, praeterea ferrum, plumbum mitteretur. Etiam animum advertebat frumento se in Africa nisi importaticio uti non posse: priore anno enim propter adversariorum dilectus, quod stipendiarii aratores milites essent facti, messem non esse factam; praeterea ex omni Africa frumentum adversarios in pauca oppida et bene munita comportasse omnemque regionem Africae exinanisse frumento, oppida praeter ea pauca quae
|
||||
ipsi suis praesidiis tueri poterant reliqua dirui ac deseri, et eorum incolas intra sua praesidia coegisse commigrare, agros desertos ac vastatos esse.
|
||||
|
||||
|
||||
Hac necessitate Caesar coactus privatos ambiendo et blande appellando aliquantum numerum frumenti in sua praesidia congesserat et eo parce utebatur. Opera interim ipse cotidie circuire et alteras cohortis in statione habere propter hostium multitudinem. Labienus saucios suos, quorum numerus maximus fuit, iubet in plaustris deligatos Hadrumetum deportari. Naves interim Caesaris onerariae errabundae male vagabantur incertae locorum atque castrorum suorum; quas singulas scaphae adversariorum complures adortae incendebant atque expugnabant. Hac re nuntiata Caesar classis circum insulas portusque disposuit, quo tutius commeatus supportari posset.
|
||||
|
||||
|
||||
M. Cato interim, qui Uticae praeerat, Cn. Pompeium filium multis verbis assidueque obiurgare non desistebat. 'Tuus,' inquit, 'pater istuc aetatis cum esset et animadvertisset rem publicam ab nefariis sceleratisque civibus oppressam bonosque aut interfectos aut exsilio multatos patria civitateque carere, gloria et animi magnitudine elatus privatus atque adulescentulus paterni exercitus reliquiis collectis
|
||||
paene oppressam funditus et deletam Italiam urbemque Romanam in libertatem vindicavit, idemque Siciliam, Africam, Numidiam, Mauretaniamque mirabili celeritate armis recepit. Quibus ex rebus sibi eam dignitatem quae est per gentis clarissima notissimaque conciliavit adulescentulusque atque eques Romanus triumphavit. Atque ille non ita amplis rebus patris gestis neque tam excellenti dignitate maiorum parta neque tantis clientelis nominisque claritate praeditus in rem publicam est ingressus. Tu contra et patris nobilitate et dignitate et per te ipse satis animi magnitudine diligentiaque praeditus nonne eniteris et proficisceris ad paternas clientelas auxilium tibi reique publicae atque optimo cuique efflagitatum?'
|
||||
|
||||
|
||||
His verbis hominis gravissimi incitatus adulescentulus cum naviculis cuiusquemodi generis
|
||||
XXX
|
||||
, inibi paucis rostratis, profectus ab Utica in Mauretaniam regnumque Bogudis est ingressus expeditoque exercitu servorum, liberorum
|
||||
II
|
||||
milium numero, cuius partem inermem, partem habuerat armatam, ad oppidum Ascurum accedere coepit; in quo oppido praesidium fuit regnum. Pompeio adveniente oppidani, usque eo passi propius accedere donec ad ipsas portas ac murum appropinquaret, subito eruptione facta prostratos perterritosque Pompeianos in mare
|
||||
navisque passim compulerunt. Ita re male gesta Cn. Pompeius filius navis inde avertit neque postea litus attigit classemque ad insulas Balearis versus convertit.
|
||||
|
||||
|
||||
Scipio interim cum eis copiis quas paulo ante demonstravimus Uticae grandi praesidio relicto profectus primum Hadrumeti castra ponit, deinde ibi paucos dies commoratus noctu itinere facto cum Labieni et Petrei copiis coniungit, atque unis castris factis
|
||||
III
|
||||
milia passuum longe considunt. Equitatus interim eorum circum Caesaris munitiones vagari atque eos qui pabulandi aut aquandi gratia extra vallum progressi essent excipere: ita omnis adversarios intra munitiones continere. Qua re Caesariani gravi annona sunt conflictati, ideo quod nondum neque ab Sicilia neque ab Sardinia commeatus supportatus erat neque per anni tempus in mari classes sine periculo vagari poterant; neque amplius milia passuum
|
||||
VI
|
||||
terrae Africae quoquo versus tenebant pabulique inopia premebantur. Qua necessitate coacti veterani milites equitesque, qui multa terra marique bella confecissent et periculis inopiaque tali saepe essent conflictati, alga e litore collecta et aqua dulci eluta et ita iumentis esurientibus data vitam eorum producebant.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec ita fierent, rex Iuba cognitis Caesaris difficultatibus copiarumque paucitate — non est visum
|
||||
dari spatium convalescendi augendarumque eius opum: itaque comparatis equitum magnis peditumque copiis subsidio suis egressus e regno ire contendit. P. Sittius interim et rex Bochus coniunctis suis copiis cognito regis Iubae egressu propius eius regnum copias suas admovere, Cirtamque, oppidum opulentissimum eius regni, adortus paucis diebus pugnando capit et praeterea duo oppida Gaetulorum. Quibus cum condicionem ferret, ut oppido excederent idque sibi vacuum traderent, condicionemque repudiassent, postea ab eo capti interfectique sunt omnes. Inde progressus agros oppidaque vexare non destitit. Quibus rebus cognitis Iuba cum iam non longe ab Scipione atque eius ducibus abesset, capit consilium satius esse sibi suoque regno subsidio ire quam, dum alios adiuturus proficisciretur, ipse suo regno expulsus forsitan utraque re expelleretur. Itaque rursus recipere atque auxilia etiam ab Scipione abduxit sibi suisque rebus timens elephantisque
|
||||
XXX
|
||||
relictis suis finibus oppidisque suppetias profectus est.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim, cum de suo adventu dubitatio in provincia esset neque quisquam crederet ipsum sed aliquem legatum in Africam cum copiis venisse, conscriptis litteris circum provinciam omnis civitates facit de suo adventu certiores. Interim nobiles homines ex suis oppidis profugere et in castra
|
||||
Caesaris devenire et de adversariorum eius crudelitate acerbitateque commemorare coeperunt. Quorum lacrimis querelisque Caesar commotus, cum antea constituisset e stativis castris aestate inita cunctis copiis auxiliisque accitis bellum cum suis adversariis gerere, hieme gerere
|
||||
instituit, litteris celeriter in Siciliam ad Alienum et Rabirium Postumum conscriptis et per catascopum missis, ut sine mora ac nulla excusatione hiemis ventorumque quam celerrime exercitus sibi transportaretur: Africam provinciam perire funditusque everti ab suis inimicis; quod nisi celeriter sociis foret subventum, praeter ipsam Africam terram nihil, ne tectum quidem quo se reciperent, ab eorum scelere insidiisque reliquum futurum. Atque ipse erat in tanta festinatione et exspectatione ut postero die quam misisset litteras nuntiumque in Siciliam classem exercitumque morari diceret, dies noctesque oculos mentemque ad mare dispositos directosque haberet. Nec mirum: animadvertebat enim villas exuri, agros vastari, pecus diripi, trucidari, oppida castellaque dirui deserique, principes civitatum aut interfici aut in catenis teneri, liberos eorum obsidum nomine in servitutem abripi; eis se miseris suamque fidem implorantibus auxilio propter copiarum paucitatem esse non posse. Milites
|
||||
interim in opere exercere atque castra munire, turris, castella facere molesque iacere in mare non intermittere.
|
||||
|
||||
|
||||
Scipio interim elephantos hoc modo condocefacere instituit. Duas instruxit acies, unam funditorum contra elephantos, quae quasi adversariorum locum obtineret et contra eorum frontem adversam lapillos minutos mitteret; deinde in ordinem elephantos constituit, post illos autem suam aciem instruxit ut, cum ab adversariis lapides mitti coepissent et elephanti perterriti se ad suos convertissent, rursus ab sua acie lapidibus missis eos converterent adversus hostem. Quod aegre tardeque fiebat; rudes enim elephanti multorum annorum doctrina usuque vetusto vix edocti tamen communi periculo in aciem producuntur.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec ad Ruspinam ab utrisque ducibus administrantur, C. Vergilius praetorius, qui Thapsi oppido maritimo praeerat, cum animum advertisset navis singulas cum exercitu Caesaris incertas locorum atque castrorum suorum vagari, occasionem nactus navem quam ibi habuit actuariam complet militibus et sagittariis et eidem scaphas de navibus adiungit ac singulas navis Caesarianas consectari coepit. Et cum pluris adortus esset pulsus fugatusque inde discessisset
|
||||
nec tamen desisteret periclitari, forte incidit in navem, in qua erant due Titii, Hispani adulescentes, tribuni legionis
|
||||
V
|
||||
., quorum patrem Caesar in senatum legerat, et cum his T. Salienus, centurio legionis eiusdem, qui M. Messallam legatum obsederat Messanae seditiosissima oratione apud eum usus idemque pecuniam et ornamenta triumphi Caesaris retinenda et custodienda curarat et ob has causas sibi timebat. Hic propter conscientiam peccatorum suorum persuasit adulescentibus ne repugnarent seseque Vergilio traderent. Itaque deducti a Vergilio ad Scipionem custodibus traditi et post diem tertium sunt interfecti. Qui cum ducerentur ad necem, petisse dicitur maior Titius a centurionibus uti se priorem quam facerem interficerent, idque ab eis facile impetrasse atque ita esse interfectos.
|
||||
|
||||
|
||||
Turmae interim equitum, quae pro vallo in stationibus esse solebant,
|
||||
cotidie minutis proeliis inter se depugnare non intermittunt; non numquam etiam Germani Gallique Labieniani cum Caesaris equitibus fide data inter se colloquebantur. Labienus interim cum parte equitatus Leptim oppidum, cui praeerat Saserna cum cohortibus
|
||||
VI
|
||||
, oppugnare ac vi irrumpere conabatur; quod ab defensoribus propter egregiam munitionem oppidi et multitudinem tormentorum facile et sine periculo defendebatur.
|
||||
Quod ubi saepius eius equitatus facere non intermittebat, et cum forte ante portam turma densa adstitisset, scorpione accuratius misso atque eorum decurione percusso et ad equum defixo reliqui perterriti fuga se in castra recipiunt. Quo facto postea sunt deterriti oppidum temptare.
|
||||
|
||||
|
||||
Scipio interim fere cotidie non longe a suis castris passibus
|
||||
CCC
|
||||
instruere aciem ac maiore parte diei consumpta rursus in castra se recipere. Quod cum saepius fieret neque ex Caesaris castris quisquam prodiret neque propius eius copias accederet, despecta Caesaris patientia exercitusque eius,
|
||||
universis copiis productis elephantisque turritis
|
||||
XXX
|
||||
ante aciem instructis, quam latissime potuit porrecta equitum peditumque multitudine uno tempore progressus haud ita longe a Caesaris castris constitit in campo.
|
||||
|
||||
|
||||
Quibus rebus cognitis Caesar iubet milites qui extra munitiones processerant pabulandi lignandique aut etiam muniendi gratia quique vallum petierant quaeque ad eam rem opus erant,
|
||||
omnis intra munitiones minutatim modesteque sine tumultu aut terrore se recipere atque in opere consistere. Equitibus autem qui in statione fuerant praecipit ut
|
||||
usque eo locum obtinerent in quo paulo ante constitissent donec ab hoste telum missum ad se perveniret; quod si propius accederetur, quam honestissime se intra munitiones reciperent. Alii quoque equitatui edicit uti suo quisque loco paratus armatusque praesto esset. At haec non ipse per se coram, cum de vallo prospecularetur, sed mirabili peritus scientia bellandi in praetorio sedens per speculatores et nuntios imperabat quae fieri volebat. Animadvertebat enim, quamquam magnis essent copiis adversarii freti, tamen saepe a se fugatis, pulsis perterritisque et concessam vitam et ignota peccata; quibus rebus numquam tanta suppeteret ex ipsorum inertia conscientiaque animi victoriae fiducia ut castra sua adoriri auderent. Praeterea ipsius nomen auctoritasque magna ex parte eorum exercitus minuebat audaciam. Tum egregiae munitiones castrorum atque valli fossarumque altitudo et extra vallum stili caeci mirabilem in modum consiti vel sine defensoribus aditum adversariis prohibebant: scorpionum, catapultarum ceterorumque telorum quae ad defendendum solent parari magnam copiam habebat. Atque haec propter exercitus sui praesentis paucitatem et tirocinium praeparaverat, non
|
||||
hostium vi et metu commotus patientem se timidumque hostium opinioni praebebat. Neque idcirco copias, quamquam erant paucae tironumque, non educebat in aciem qui victoriae suae diffideret, sed referre arbitrabatur, cuiusmodi victoria esset futura; turpe enim sibi existimabat tot rebus gestis tantisque exercitibus devictis, tot tam claris victoriis partis, ab reliquis copiis adversariorum suorum ex fuga collectis se cruentam adeptum existimari victoriam. Itaque constituerat gloriam exsultationemque eorum pati, donec sibi veteranarum legionum pars aliqua in secundo commeatu occurrisset.
|
||||
|
||||
|
||||
Scipio interim paulisper, ut antea dixi, in eo loco commoratus, ut quasi despexisse Caesarem videretur, paulatim reducit suas copias in castra et contione advocata de terrore suo desperationeque exercitus Caesaris facit verba et cohortatus suos victoriam propriam se eis brevi daturum pollicetur. Caesar iubet milites rursus ad opus redire et per causam munitionum tirones in labore defatigare non intermittit. Interim Numidae Gaetulique diffugere cotidie ex castris Scipionis et partim in regnum se conferre, partim, quod ipsi maioresque eorum beneficio C. Mari usi fuissent Caesaremque eius adfinem esse
|
||||
audiebant, in eius castra perfugere catervatim non intermittunt. Quorum ex numero electis hominibus inlustrioribus et litteris ad suos civis datis cohortatus uti manu facta se suosque defenderent, ne suis inimicis adversariisque dicto audientes essent, mittit.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec ad Ruspinam fiunt, legati ex Acylla, civitate libera et immuni,
|
||||
ad Caesarem veniunt seque paratos quaecumque imperasset et libenti animo facturos pollicentur; tantum orare et petere ab eo ut sibi praesidium daret, quo tutius id et sine periculo facere possent; se et frumentum et quaecumque res eis suppeteret communis salutis gratia sumministraturos. Quibus rebus facile a Caesare impetratis praesidioque dato, C. Messium, aedilicia functum potestate, Acyllam iubet proficisci. Quibus rebus cognitis Considius Longus, qui Hadrumeti cum duabus legionibus et equitibus
|
||||
DCC
|
||||
praeerat, celeriter ibi parte praesidi relicta cum
|
||||
VIII
|
||||
cohortibus ad Acyllam ire contendit. Messius celerius itinere confecto prior Acyllam cum cohortibus pervenit. Considius interim cum ad urbem cum copiis accessisset et animadvertisset praesidium Caesaris ibi esse, non ausus periculum suorum facere nulla re gesta pro multitudine hominum rursus se Hadrumetum recepit; deinde, paucis post diebus equestribus
|
||||
copiis a Labieno adductis, rursus Acyllitanos castris positis obsidere coepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Per id tempus C. Sallustius Crispus, quem paucis ante diebus missum a Caesare cum classe demonstravimus, Cercinam pervenit. Cuius adventu C. Decimius quaestorius, qui ibi cum grandi familiae suae praesidio praeerat commeatui, parvulum navigium nactus conscendit ac se fugae commendat. Sallustius interim praetor a Cercinitanis receptus magno numero frumenti invento navis onerarias, quarum ibi satis magna copia fuit, complet atque in castra ad Caesarem mittit. Alienus interim pro consule Lilybaeo in navis onerarias imponit legionem
|
||||
XIII
|
||||
. et
|
||||
XIIII
|
||||
. et equites Gallos
|
||||
DCCC
|
||||
, funditorum sagittariorumque mille ac secundum commeatum in Africam mittit ad Caesarem. Quae naves ventum secundum nactae quarto die in portum ad Ruspinam, ubi Caesar castra habuerat, incolumes pervenerunt. Ita Caesar duplici laetitia ac voluptate uno tempore auctus, frumento auxiliisque, tandem suis hilaritis annonaque levata sollicitudinem deponit, legions equitesque ex navibus egressos iubet ex languore nauseaque reficere, dimissos in castella munitionesque disponit.
|
||||
|
||||
|
||||
Quibus rebus Scipio quique cum eo essent comites mirari et requirere: C. Caesarem, qui ultro consuesset
|
||||
bellum inferre ac lacessere proelio, subito commutatum non sine magno consilio suspicabantur. Itaque ex eius patientia in magnum timorem coniecti ex Gaetulis duos quos arbitrabantur suis rebus amicissimos magnis praemiis pollicitationibusque propositis pro perfugis speculandi gratia in castra Caesaris mittunt. Qui simul ad eum sunt deducti, petierunt ut sibi liceret verba sine periculo proloqui. Potestate facta, 'Saepenumero,' inquiunt, 'imperator, complures Gaetuli, qui sumus clientes C. Mari, et propemodum omnes cives Romani qui sunt in legione
|
||||
IIII
|
||||
. et
|
||||
VI
|
||||
., ad te voluimus in tuaque praesidia confugere; sed custodiis equitum Numidarum quo id sine periculo minus faceremus impediebamur. Nunc data facultate ad te cupidissime venimus, pro speculatoribus missi ab Scipione ut perspiceremus num quae fossae aut insidiae elephantis ante castra portasque valli factae essent, simulque consilia vestra contra easdem bestias comparationemque pugnae cognosceremus atque eis renuntiaremus.' Qui collaudati a Caesare stipendioque donati ad reliquos perfuges deducuntur. Quorum orationem celeriter veritas comprobavit: namque postero die ex legionibus eis quas Gaetuli nominarunt milites legionarii complures ab Scipione in castra Caesaris perfugerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec ad Ruspinam geruntur, M. Cato, qui Uticae praeerat, dilectus cotidie libertinorum,
|
||||
Afrorum, servorum denique et cuiusquemodi generis hominum, qui modo per aetatem arma ferre poterant, habere atque sub manum Scipioni in castra summittere non intermittit. Legati interim ex oppido Thysdrae, in quod tritici modium milia
|
||||
CCC
|
||||
comportata fuerant a negotiatoribus Italicis aratoribusque, ad Caesarem venire, quantaque copia frumenti apud se sit docent simulque orant ut sibi praesidium mittat quo facilius et frumentum et copiae suae conserventur. Quibus Caesar in praesentia gratias egit praesidiumque brevi tempore se missurum dixit cohortatusque ad suos civis iubet proficisci. P. Sittius interim cum copiis Numidiae finis ingressus castellum in montis loco munito locatum, in quod Iuba belli gerendi gratia et frumentum et res ceteras quae ad bellum usui solent esse comportaverat, vi expugnando est potitus.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,223 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Caesar postquam legionibus veteranis duabus, equitatu levique armatura copias suas ex secundo commeatu auxerat, navis exoneratas statim iubet Lilybaeum ad reliquum exercitum transportandum proficisci; ipse
|
||||
VI
|
||||
. Kal. Febr. circiter vigilia prima imperat speculatores apparitoresque omnes ut sibi praesto essent. Itaque omnibus insciis neque suspicantibus vigilia tertia iubet omnis legiones extra castra educi atque se consequi ad oppidum Ruspinam versus, in quo ipse praesidium habuit et
|
||||
quod primum ad amicitiam eius accessit. Inde parvulam proclivitatem degressus sinistra parte campi propter mare legiones ducit. Hic campus mirabili planitie patet milia passuum
|
||||
XII
|
||||
; quem iugum cingens a mari ortum neque ita praealtum velut theatri efficit speciem. In hoc iugo colles sunt excelsi pauci, in quibus singulae turres speculaeque singulae perveteres erant collocatae, quarum apud ultimam praesidium et statio fuit Scipionis.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam Caesar ad iugum de quo docui ascendit atque in unumquemque collem turremque, castella
|
||||
º
|
||||
facere coepit atque ea minus semihora effecit; et postquam non ita longe ab ultimo colle turrique fuit, quae proxima fuit castris adversariorum, in qua docui esse praesidium stationemque Numidarum, Caesar paulisper commoratus perspectaque natura loci equitatu in statione disposito legionibus opus attribuit bracchiumque medio iugo ab eo loco ad quem pervenerat usque ad eum unde egressus erat iubet derigi ac muniri. Quod postquam Scipio Labienusque animadverterant, equitatu omni ex castris educto acieque equestri instructa a suis munitionibus circiter passus mille progrediuntur pedestremque copiam in secunda acie minus passus
|
||||
CCCC
|
||||
a castris suis constituunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar in opere milites adhortari neque adversariorum copiis moveri. Iam cum non amplius passus
|
||||
MD
|
||||
inter hostium aciem suasque munitiones esse animadvertisset intellexissetque ad impediendos milites suos et ab opere depellendos hostem propius accedere necesseque haberet legiones a munitionibus deducere, imperat turmae Hispanorum ut ad proximum collem propere occurrerent praesidiumque inde deturbarent locumque caperent, eodemque iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. Qui missi celeriter Numidas adorti partim vivos capiunt, non nullos equites fugientis convulneraverunt locumque sunt potiti. Postquam id Labienus animadvertit, quo celerius eis auxilium ferret, ex acie instructa equitatus sui prope totum dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire contendit. Quod ubi Caesar conspexit Labienum ab suis copiis longius iam abscessisse, equitatus sui alam sinistram ad intercludendos hostis immisit.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat in eo campo ubi ea res gerebatur villa permagna turribus
|
||||
IIII
|
||||
exstructa; quae Labieni prospectum impediebat, ne posset animum advertere ab equitatu Caesaris se intercludi. Itaque non prius vidit turmas Iulianas quam suos caedi a tergo sentit.
|
||||
Ex qua re subito in terrorem converso equitatu Numidarum recta in castra fugere contendit. Galli Germanique, qui restiterant, ex superiore loco et post tergum circumventi fortiterque restantes conciduntur universi. Quod ubi legiones Scipionis, quae pro castris erant instructae, animum adverterunt, metu ac terrore occaecatae omnibus portis in sua castra fugere coeperunt. Postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque exturbatis atque in castra compulsis cum receptui Caesar cani iussisset equitatumque omnem intra suas munitiones recepisset, campo purgato animadvertit mirifica corpora Gallorum Germanorumque; qui partim eius auctoritatem erant ex Gallia secuti, partim pretio pollicitationibusque adducti ad eum se contulerant, non nulli, qui ex Curionis proelio capti conservatique parem gratiam in fide pariter tuenda
|
||||
praestare voluerant. Horum corpora mirifica specie amplitudineque caesa toto campo ac prostrata diverse iacebant.
|
||||
|
||||
|
||||
His rebus gestis Caesar postero die ex omnibus praesidiis cohortis deduxit atque omnis suas copias in campo instruxit. Scipio suis male acceptis, occisis convulneratisque intra suas continere se munitiones coepit. Caesar instructa acie secundum infimas iugi radices propius munitiones leniter accessit. Iamque
|
||||
minus mille passus ab oppido Uzitta, quod Scipio tenebat, aberant legiones Iulianae, cum Scipio veritus ne oppidum amitteret, unde aquari reliquisque rebus sublevari eius exercitus consuerat, eductis omnibus copiis quadruplici acie instructa ex instituto suo, prima equestri turmatim derecta elephantisque turritis interpositis armatisque, suppetias ire contendit — quod ubi Caesar animadvertit, arbitratus Scipionem ad dimicandum paratum ad se certo animo venire, in eo loco, quo paulo ante commemoravi, ante oppidum constitit — suamque aciem mediam eo oppido texit; dextrum sinistrumque cornu, ubi elephanti erant, in conspectu patenti adversariorum constituit.
|
||||
|
||||
Tabula IV.: Uzitta
|
||||
|
||||
|
||||
Cum iam prope solis occasum Caesar exspectavisset neque ex eo loco quo constiterat Scipionem progredi propius se animadvertisset locoque se magis defendere, si res coegisset, quam in campo comminus consistere audere, non est visa ratio propius accedendi eo die ad oppidum, quoniam ibi praesidium grande Numidarum esse cognoverat, hostisque mediam aciem suam oppido texisse et sibi difficile factu esse intellexit simul et oppidum uno tempore oppugnare et in acie cornu dextro ac sinistro ex iniquiore loco pugnare, praesertim cum milites a mane diei ieiuni
|
||||
sub armis stetissent defatigati. Itaque reductis suis copiis in castra postero die propius eorum aciem instituit exporrigere munitiones.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim Considius, qui Acyllam
|
||||
VIII
|
||||
cohortibus et stipendiariis Numidis Gaetulisque obsidebat, ubi C. Messius cum
|
||||
III
|
||||
cohortibus praeerat,
|
||||
diu multumque expertus magnisque operibus saepe admotis et his ab oppidanis incensis cum proficeret nihil, subito nuntio de equestri proelio allato commotus, frumento cuius in castris copiam habuerat incenso, vino, oleo ceterisque rebus quae ad victum parari solent corruptis, Acyllam, quam obsidebat, deseruit atque itinere per regnum Iubae facto copias cum Scipione partitus Hadrumetum se recepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Interea ex secundo commeatu, quem a Sicilia miserat Alienus, navis una, in qua fuerat Q. Cominius et L. Ticida, eques Romanus, ab residua classe cum erravisset delataque esset vento ad Thapson, a Vergilio scaphis naviculisque actuariis excepta est et adducta. Item altera navis trieris ex eadem classe errabunda ac tempestate delata ad Aegimurum a classe Vari et M. Octavi est capta, in qua milites veterani cum uno centurione et non nulli tirones fuerunt; quos Varus asservatos sine contumelia
|
||||
deducendos curavit ad Scipionem. Qui postquam ad eum pervenerunt et ante suggestum eius constiterunt, 'Non vestra,' inquit, 'sponte vos certo scio, sed illius scelerati vestri imperatoris impulsu et imperio coactos civis et optimum quemque nefarie consectari. Quos quoniam fortuna in nostram detulit potestatem, si, id quod facere debetis, rem publicam cum optimo quoque defendetis, certum est vobis vitam et pecuniam donare. Quapropter quid sentiatis proloquimini.'
|
||||
|
||||
|
||||
Hac habita oratione Scipio cum existimasset pro suo beneficio sine dubio ab his gratias sibi actum iri, potestatem eis dicendi fecit. Ex eis centurio legionis
|
||||
XIIII
|
||||
. 'Pro tuo,' inquit, 'summo beneficio, Scipio, tibi gratias ago — non enim imperatorem te appello — quod mihi vitam incolumitatemque belli iure capto polliceris, et forsan isto uterer beneficio, si non ei summum scelus adiungeretur. Egone contra Caesarem imperatorem meum, apud quem ordinem duxi, eiusque exercitum, pro cuius dignitate victoriaque amplius
|
||||
XXXVI
|
||||
annos depugnavi, adversus armatusque consistam? Neque ego istud facturus sum et te magnopere ut de negotio desistas adhortor. Contra cuius enim copias contendas, si minus antea expertus es, licet nunc cognoscas. Elige ex tuis cohortem unam quam putas esse firmissimam, et
|
||||
constitue contra me; ego autem ex meis commilitonibus quos nunc in tua tenes potestate non amplius
|
||||
X
|
||||
sumam. Tunc ex virtute nostra intelleges quid ex tuis copiis sperare debeas.'
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam haec centurio praesenti animo adversus opinionem eius est locutus, ira percitus Scipio atque animi dolore incensus innuit suis
|
||||
centurionibus quid fieri vellet, atque ante pedes centurionem interfecit reliquosque veteranos a tironibus iubet secerni. 'Abducite istos,' inquit, 'nefario scelere contaminatos et caede civium saginatos.' Sic extra vallum deducti sunt et cruciabiliter interfecti. Tirones autem iubet inter legiones dispertiri et Cominium cum Ticida in conspectum suum prohibet adduci. Qua ex re Caesar commotus eos quos in stationibus cum longis navibus apud Thapsum custodiae causa in salo esse iusserat ut suis onerariis longisque navibus praesidio essent, ob neglegentiam ignominiae causa dimittendos ab exercitu gravissimumque in eos edictum proponendum curavit.
|
||||
|
||||
|
||||
Per id tempus fere Caesaris exercitui res accidit incredibilis auditu. Namque vergiliarum signo confecto circiter vigilia secunda noctis nimbus cum saxea grandine subito est exortus ingens. Ad hoc autem incommodum accesserat quod Caesar non more superiorum temporum
|
||||
in hibernis exercitum
|
||||
continebat, sed in tertio quartoque die procedendo propiusque hostem accedendo castra communibat opereque faciendo milites se circumspiciendi non habebant facultatem. Praeterea ita ex Sicilia exercitum transportabat ut praeter ipsum militem et arma nec vas nec mancipium neque ullam rem quae usui militi esse consuevit in navis imponi pateretur. In Africa autem non modo sibi quicquam non adquisierant aut paraverant sed etiam propter annonae caritatem ante parta consumpserant. Quibus rebus attenuati oppido perquam pauci sub pellibus adquiescebant: reliqui ex vestimentis tentoriolis factis atque harundinibus scopisque contextis permanebant. Itaque subito imbre grandineque consecuta gravatis pondere tentoriis aquarumque vi subrutis disiectisque, nocte intempesta ignibus exstinctis, rebus quae ad victum pertinent omnibus corruptis per castra passim vagabantur scutisque capita contegebant. Eadem nocte
|
||||
V
|
||||
. legionis pilorum cacumina sua sponte arserunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Rex interim Iuba de equestri proelio Scipionis certior factus evocatusque ab eodem litteris praefecto Saburra cum parte exercitus contra Sittium relicto, ut secum ipse aliquid auctoritatis adderet exercitui Scipionis ac terrorem Caesaris, cum tribus legionibus equitibusque frenatis
|
||||
DCCC
|
||||
, Numidis sine frenis peditibusque levis armaturae grandi numero, elephantis
|
||||
XXX
|
||||
egressus e regno ad Scipionem est profectus. Postquam ad eum pervenit, castris regiis seorsum positis cum eis copiis quas commemoravi, haud ita longe ab Scipione consedit. — Erat in castris Caesaris superiore tempore magnus terror, et exspectatione copiarum regiarum exercitus eius magis suspensiore animo ante adventum Iubae commovebatur; postquam vero castra castris contulit, despectis eius copiis omnem timorem deponit. Ita quam antea absens habuerat auctoritatem, eam omnem praesens dimiserat. — Quo facto cuivis facile fuit intellectu Scipioni additum animum fiduciamque regis adventu. Nam postero die universas suas regisque copias cum elephantis
|
||||
LX
|
||||
productas in aciem quam speciosissime potuit instruxit ac paulo longius progressus ab suis munitionibus haud ita diu commoratus se recipit in castra.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar postquam animadvertit Scipioni auxilia fere quae exspectasset omnia convenisse neque moram pugnandi ullam fore, per iugum summum cum copiis progredi coepit et bracchia protinus ducere et castella munire propiusque Scipionem capiendo loca excelsa occupare contendit, ne adversarii magnitudine copiarum confisi proximum collem occuparent
|
||||
atque ita longius sibi progrediendi eriperent facultatem.
|
||||
Eiusdem collis occupandi Labienus consilium ceperat et quo propiore loco fuerat eo celerius occurrerat.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat convallis satis magna latitudine, altitudine praerupta, crebris locis speluncae in modum subrutis, quae erat transgredienda Caesari, ante quam ad eum collem quem capere volebat perveniretur; ultraque eam convallem olivetum vetus crebris arboribus condensum. Hic cum Labienus animadvertisset Caesarem, si vellet eum locum occupare, prius necesse esse convallem olivetumque transgredi, eorum locorum peritus in insidiis cum parte equitatus levique armatura consedit et praeterea post montem collesque
|
||||
equites in occulto collocaverat ut, cum ipse ex improviso legionarios adortus esset, ex colle se equitatus ostenderet, ut re duplici perturbatus Caesar eiusque exercitus neque retro regrediendi neque ultra procedendi oblata facultate circumventus concideretur. Caesar postquam equitatu ante praemisso inscius insidiarum cum ad eum locum venisset, abusi sive obliti praeceptorum Labieni sive veriti ne in fossa ab equitibus opprimerentur rari ac singuli de rupe prodire et summa petere collis. Quos Caesaris equites consecuti partim interfecerunt, partim vivorum sunt potiti; deinde protinus collem petere contenderunt atque eum decusso Labieni praesidio
|
||||
celeriter occupaverunt. Labienus cum parte equitum vix fuga sibi peperit salutem.
|
||||
|
||||
|
||||
Hac re per equites gesta Caesar legionibus opera distribuit atque in eo colle quo erat potitus castra munivit. Deinde ab suis maximis castris per medium campum e regione oppidi Uzittae, quod inter sua castra et Scipionis in planitie positum erat tenebaturque a Scipione, duo bracchia instituit ducere et ita dirigere ut ad angulum dextrum sinistrumque eius oppidi convenirent. Id hac ratione opus instruebat ut, cum propius oppidum copias admovisset oppugnareque coepisset, tecta latera suis munitionibus haberet, ne ab equitatus multitudine circumventus ab oppugnatione deterreretur, praeterea quo facilius colloquia fieri possent et, si qui perfugere vellent, id quod antea saepe accidebat magno cum eorum periculo, tum facile et sine periculo fieret. Voluit etiam experiri, cum propius hostem accessisset, haberetne in animo dimicare. Accedebat etiam ad reliquas causas quod is locus depressus erat puteique ibi non nulli fieri poterant: aquatione enim longa et angusta utebatur. Dum haec opera quae ante dixi fiebant a legione, interim pars acie ante opus instructa sub hoste stabat; equites barbari levisque armatura proeliis minutis comminus dimicabant.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar ab eo opere cum iam sub vesperum copias in castra reduceret, magno incursu cum omni equitatu levique armatura Iuba, Scipio, Labienus in legionarios impetum fecerunt. Equites Caesariani vi universae subitaeque hostium multitudinis pulsi parumper cesserunt. Quae res aliter adversariis cecidit: namque Caesar ex medio itinere copiis reductis equitibus suis auxilium tulit; equites autem adventu legionum animo addito conversis equis in Numidas cupide insequentis dispersosque impetum fecerunt atque eos convulneratos usque in castra regia reppulerunt multosque ex eis interfecerunt. Quod nisi in noctem proelium esset coniectum pulvisque vento elatus omnium prospectui offecisset, Iuba cum Labieno capti in potestatem Caesaris venissent, equitatusque cum levi armatura funditus ad internecionem deletus esset. Interim incredibiliter ex legione
|
||||
IIII
|
||||
. et
|
||||
VI
|
||||
. Scipionis milites diffugere partim in castra Caesaris, partim in quas quisque poterat regiones pervenire; itemque equites Curioniani diffisi Scipioni eiusque copiis complures se eodem conferebant.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec circum Uzittam ab utrisque ducibus administrantur, legiones duae,
|
||||
X
|
||||
. et
|
||||
VIIII
|
||||
., ex Sicilia navibus onerariis profectae, cum iam non longe a portu Ruspinae abessent, conspicati navis
|
||||
Caesarianas quae in statione apud Thapsum stabant, veriti ne in adversariorum ut insidiandi gratia ibi commorantium classem inciderent imprudentes, vela in altum dederunt ac diu multumque iactati tandem multis post diebus siti inopiaque confecti ad Caesarem perveniunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Quibus legionibus expositis memor in Italia pristinae licentiae militaris ac rapinarum certorum hominum parvulam modo causulam nactus Caesar, quod C. Avienus, tribunus militum
|
||||
X
|
||||
. legionis, navem ex commeatu familia sua atque iumentis occupavisset neque militem unum ab Sicilia sustulisset, postero die de suggestu convocatis omnium legionum tribunis centurionibusque, 'Maxime vellem,' inquit, 'homines suae petulantiae nimiaeque libertatis aliquando finem fecissent meaeque lenitatis, modestiae patientiaeque rationem habuissent. Sed quoniam ipsi sibi neque modum neque terminum constituunt, quo ceteri dissimiliter se gerant egomet ipse documentum more militari constituam. C. Aviene, quod in Italia milites populi Romani contra rem publicam instigasti rapinasque per municipia fecisti quodque mihi reique publicae inutilis fuisti et pro militibus tuam familiam iumentamque in navis imposuisti tuaque opera militibus tempore necessario
|
||||
res publica caret, ob eas res ignominiae causa ab exercitu meo te removeo hodieque ex Africa abesse et quantum pote proficisci iubeo. Itemque te, A. Fontei, quod tribunus militum seditiosus malusque civis fuisti, te ab exercitu dimitto. T. Saliene, M. Tiro, C. Clusinas, cum ordines in meo exercitu beneficio non virtute consecuti ita vos gesseritis ut neque bello fortes neque pace boni aut utiles fueritis et magis in seditione concitandisque militibus adversum vestrum imperatorem
|
||||
quam pudoris modestiaeque fueritis studiosiores, indignos vos esse arbitror qui in meo exercitu ordines ducatis, missosque facio et quantum pote abesse ex Africa iubeo.' Itaque tradit eos centurionibus et singulis non amplius singulos additos servos in navem imponendos separatim curavit.
|
||||
|
||||
|
||||
Gaetuli interim perfugae, quos cum litteris mandatisque a Caesare missos supra docuimus, ad suos civis perveniunt. Quorum auctoritate facile adducti Caesarisque nomine persuasi a rege Iuba desciscunt celeriterque cuncti arma capiunt contraque regem facere non dubitant. Quibus rebus cognitis Iuba, distentus triplici bello necessitateque coactus, de suis copiis quas contra Caesarem adduxerat sex cohortis in finis regni sui mittit quae essent praesidio contra Gaetulos.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar bracchiis perfectis promotisque usque eo quo telum ex oppido adigi non posset castra munit, ballistis scorpionibusque crebris ante frontem castrorum contra oppidum collocatis defensores muri deterrere non intermittit eoque quinque legiones ex superioribus castris deducit. Qua facultate oblata inlustriores notissimique conspectum amicorum propinquorumque efflagitabant atque inter se colloquebantur. Quae res quid utilitatis haberet Caesarem non fallebat: namque Gaetuli ex equitatu regio nobiliores equitumque praefecti, quorum patres cum Mario ante meruerant eiusque beneficio agris finibusque donati post Sullae victoriam sub Hiempsalis regis erant dati potestatem, occasione capta nocte iam luminibus accensis cum equis calonibusque suis circiter mille perfugiunt in Caesaris castra quae erant in campo proxime Uzittae locata.
|
||||
|
||||
|
||||
Quod postquam Scipio quique cum eo erant cognoverunt, cum commoti ex tali incommodo essent, fere per id tempus M. Aquinum cum C. Saserna colloquentem viderunt
|
||||
.
|
||||
Scipio mittit ad Aquinum, nihil attinere eum cum adversariis colloqui. Cum nihilo minus eius sermonem nuntius ad Scipionem
|
||||
referret sed restare ut reliqua quae sibi
|
||||
vellet perageret, viator praeterea ab Iuba ad eum est missus qui
|
||||
diceret audiente Saserna: 'Vetat te rex colloqui.' Quo nuntio perterritus discessit et dicto audiens fuit regi. Usu venisse hoc civi Romano et ei qui ab populo Romano honores accepisset, incolumi patria fortunisque omnibus Iubae barbaro potius oboedientem fuisse quam aut Scipionis obtemperasse nuntio aut caesis eiusdem partis civibus incolumem reverti malle! Atque etiam et superbius Iubae factum non in M. Aquinum, hominem novum parvumque senatorem, sed in Scipionem, hominem illa familia, dignitate, honoribus praestantem. Namque cum Scipio sagulo purpureo atque regis adventum uti solitus esset, dicitur Iuba cum eo egisse non oportere illum eodem vestitu atque ipse uteretur. Itaque factum est ut Scipio ad album sese vestitum transferret et Iubae homini superbissimo inertissimoque obtemperaret.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die universas omnium copias de castris omnibus educunt et supercilium quoddam excelsum nacti non longe a Caesaris castris aciem constituunt atque ibi consistunt. Caesar item producit copias celeriterque eis instructis ante suas munitiones quae erant in campo consistit,
|
||||
sine dubio existimans ultro adversarios, cum tam magnis copiis auxiliisque regis essent praediti promptiusque prosiluissent ante, secum concursuros propiusque se accessuros.
|
||||
Equo circumvectus legionesque cohortatus signo dato accessum hostium aucupabatur. Ipse enim a suis munitionibus longius non sine ratione non
|
||||
procedebat, quod in oppido Uzittae, quod Scipio tenebat, hostium erant cohortes armatae; eidem autem oppido ad dextrum latus eius cornu erat oppositum, verebaturque ne, si praetergressus esset, ex oppido eruptione facta ab latere eum adorti conciderent. Praeterea haec quoque eum causa tardavit, quod erat locus quidam perimpeditus ante aciem Scipionis, quem suis impedimento ad ultro occurrendum fore existimabat.
|
||||
|
||||
|
||||
Non arbitror esse praetermittendum, quem ad modum exercitum utriusque fuerint in aciem instructi. Scipio hoc modo aciem derexit. Collocabat in fronte suas et Iubae legiones, post eas autem Numidas in subsidiaria acie ita extenuatos et in longitudinem derectos ut procul simplex esse acies media ab legionariis militibus videretur.
|
||||
Elephantos dextro sinistroque cornu collocaverat aequalibus inter eos intervallis interiectis, post autem elephantos armaturas levis Numidasque auxiliaris substituerat. Equitatum frenatum universum in suo dextro cornu disposuerat: sinistrum enim cornu oppido Uzitta claudebatur neque erat spatium equitatus explicandi. Praeterea Numidas levisque armaturae infinitam multitudinem ad dextram partem suae aciei opposuerat fere interiecto non minus mille passuum spatio et ad collis radices magis appulerat longiusque ab adversariorum suisque copiis promovebat, id hoc consilio ut, cum acies duae inter se concurrissent,
|
||||
initio certaminis paulo longius eius equitatus circumvectus ex improviso clauderet multitudine sua exercitum Caesaris atque perturbatum iaculis configeret. Haec fuit ratio Scipionis eo die proeliandi.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesaris autem acies hoc modo fuit collocata, ut ab sinistro eius cornu ordiar et ad dextrum perveniam. Habuit legionem
|
||||
X
|
||||
. et
|
||||
VIIII
|
||||
. in sinistro cornu,
|
||||
XXV
|
||||
.,
|
||||
XXVIIII
|
||||
.,
|
||||
XIII
|
||||
.,
|
||||
XIV
|
||||
.,
|
||||
XXVIII
|
||||
.,
|
||||
XXVI
|
||||
. in media acie.
|
||||
Ipso autem dextro cornu veteranarum legionum partem
|
||||
cohortium collocaverat, praeterea ex tironum adiecerat paucas. Tertiam autem aciem in sinistrum suum cornu contulerat et usque ad aciei suae mediam legionem porrexerat et ita collocaverat uti sinistrum suum cornu esset triplex. Id eo consilio fecerat quod suum dextrum latus munitionibus adiuvabatur, sinistrum autem equitatus hostium multitudini uti resistere posset laborabat, eodemque suum omnem equitatum contulerat et, quod ei parum confidebat, praesidio his equitibus legionem
|
||||
V
|
||||
. praemiserat levemque armaturam inter equites interposuerat. Sagittarios varie passimque locis certis maximeque in cornibus collocaverat.
|
||||
|
||||
|
||||
Sic utrorumque exercitus instructi non plus passuum
|
||||
CCC
|
||||
interiecto spatio, quod forsitan ante id
|
||||
tempus acciderit numquam quin dimicaretur, a mane usque ad horam
|
||||
X
|
||||
. diei perstiterunt. Iamque Caesar dum exercitum intra munitiones suas reducere coepisset, subito universus equitatus ulterior Numidarum Gaetulorumque sine frenis ad dextram partem
|
||||
se movere propiusque Caesaris castra quae erant in colle se conferre coepit, frenatus autem Labieni eques in loco permanere legionesque distinere: cum subito pars equitatus Caesaris cum levi armatura contra Gaetulos iniussu ac temere longius progressi paludemque transgressi multitudinem hostium pauci sustinere non potuerunt levique armatura deserta pulsi
|
||||
convulneratique uno equite amisso, multis equis sauciis, levis armaturae
|
||||
XXVII
|
||||
occisis ad suos refugerunt. Quo secundo equestri proelio facto Scipio laetus in castra nocte copias reduxit. Quod proprium gaudium bellantibus fortuna tribuere non decrevit: namque postero die Caesar cum partem equitatus sui frumentandi gratia Leptim misisset, in itinere praedatores equites Numidas Gaetulosque ex improviso adorti circiter
|
||||
C
|
||||
partim occiderunt, partim vivorum potiti sunt. Caesar interim cotidie legiones in campum deducere atque opus facere vallumque et fossam per medium campum ducere adversariorumque excursionibus ita officere non
|
||||
intermittit. Scipio item munitiones contra facere et, ne iugo a Caesare excluderetur, approperare. Ita duces utrique et in operibus occupati esse et nihilo minus equestribus proeliis inter se cotidie dimicabant.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim Varus classem, quam antea Uticae hiemis gratia subduxerat, cognito legionis
|
||||
VII
|
||||
.
|
||||
et
|
||||
VIII
|
||||
.
|
||||
ex Sicilia adventu celeriter deducit ibique Gaetulis remigibus epibatisque complet insidiandique gratia ab Utica progressus Hadrumetum cum
|
||||
LV
|
||||
navibus pervenit. Cuius adventus inscius Caesar L. Cispium cum classe
|
||||
XXVII
|
||||
navium ad Thapsum versus in stationem praesidi gratia commeatus sui mittit itemque Q. Aquilam cum
|
||||
XIII
|
||||
navibus longis Hadrumetum eadem de causa praemittit. Cispius quo erat missus celeriter pervenit; Aquila tempestate iactatus promunturium superare non potuit atque angulum quendam tutum a tempestate nactus cum classe se longius a prospectu removit. Reliqua classis in salo ad Leptim egressis remigibus passimque in litore vagantibus, partim in oppidum victus sui mercandi gratia progressis, vacua a defensoribus stabat. Quibus rebus Varus ex perfuga cognitis occasionem nactus vigilia secunda Hadrumeto ex cothone egressus primo mane Leptim cum universa classe vectus navis onerarias, quae longius a portu
|
||||
in salo stabant, vacuas a defensoribus
|
||||
incendit et penteres duas nullo repugnante cepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim celeriter per nuntios in castris, cum opera circumiret, certior factus, quae aberant a portu milia passum
|
||||
VI
|
||||
, equo admisso omissis omnibus rebus celeriter pervenit Leptim ibique hortatur omnes ut se naves consequerentur; ipse parvulum navigiolum conscendit, in cursu Aquilam multitudine navium perterritum atque trepidantem nactus hostium classem sequi coepit. Interim Varus celeritate Caesaris audaciaque commotus cum universa classe conversis navibus Hadrumetum versus fugere contendit. Quem Caesar in milibus passuum
|
||||
IIII
|
||||
consecutus reciperata quinqueremi cum suis omnibus epibatis atque etiam hostium custodibus
|
||||
CXXX
|
||||
in ea nave captis triremem hostium proximam, quae in repugnando erat commorata, onustam remigum epibatarumque cepit. Reliquae naves hostium promunturium superarunt atque Hadrumetum in cothonem se universae contulerunt. Caesar eodem vento promunturium superare non potuit atque in salo in ancoris ea nocte commoratus prima luce Hadrumetum accedit ibique navibus onerariis quae erant extra cothonem incensis omnibusque reliquis ab eis aut subductis aut in cothonem compulsis paulisper
|
||||
commoratus, si forte vellent classe dimicare, rursus se recepit in castra.
|
||||
|
||||
|
||||
In ea nave captus est P. Vestrius, eques Romanus, et P. Ligarius, Afranianus, quem Caesar in Hispania cum reliquis dimiserat, et postea se ad Pompeium contulerat, inde ex proeli effugerat in Africamque ad Varum venerat; quem ob periuri perfidiam Caesar iussit necari. P. Vestrio autem, quod eius frater Romae pecuniam imperatam numeraverat et quod ipse suam causam probaverat Caesari, se a Nasidi classe captum, cum ad necem duceretur, beneficio Vari esse servatum, postea sibi facultatem nullam datam transeundi, ignovit.
|
||||
|
||||
|
||||
Est in Africa consuetudo incolarum ut in agris et in omnibus fere villis sub terra specus frumenti condendi gratia clam habeant atque id propter bella maxime hostiumque subitum adventum praeparent. Qua de re Caesar per indicem certior factus tertia vigilia legiones duas cum equitatu mittit a castris suis milia passuum
|
||||
X
|
||||
atque inde magno numero frumenti onustos recipit in castra. Quibus rebus cognitis Labienus progressus a suis castris milia passuum
|
||||
VII
|
||||
per iugum et collem, per quem Caesar pridie iter fecerat, ibi castra duarum legionum facit atque ipse cotidie existimans Caesarem eadem saepe
|
||||
frumentandi gratia commeaturum cum magno equitatu levique armatura insidiaturus locis idoneis considit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim de insidiis Labieni ex perfugis certior factus paucos dies ibi commoratus, dum hostes cotidiano instituto saepe idem faciendo in neglegentiam adducerentur, subito mane imperat porta decumana legiones se
|
||||
III
|
||||
veteranas cum parte equitatus sequi atque equitibus praemissis neque opinantis insidiatores subito in convallibus latentis ex
|
||||
levi armatura concidit circiter
|
||||
D
|
||||
, reliquos in fugam turpissimam coniecit. Interim Labienus cum universo equitatu fugientibus suis suppetias occurrit. Cuius vim multitudinis cum equites pauci Caesariani iam sustinere non possent, Caesar instructas legiones hostium copiis ostendit. Quo facto perterrito Labieno ac retardato suos equites recepit incolumis. Postero die Iuba Numidas eos qui loco amisso fuga se receperant in castra in cruce omnis suffixit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,99 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Caesar interim, quoniam inopia frumenti premebatur, copias omnis in castra conducit atque praesidio Lepti, Ruspinae, Acyllae relicto, Cispio Aquilaeque classe tradita ut alter Hadrumetum, alter Thapsum mari obsiderent, ipse castris incensis quarta noctis vigilia acie instructa impedimentis in sinistra parte collocatis ex eo loco proficiscitur et pervenit ad oppidum Aggar, quod a Gaetulis saepe
|
||||
antea oppugnatum summaque vi per ipsos oppidanos erat defensum. Ibi in campo castris unis positis ipse frumentatum circum villas cum parte exercitus profectus magno invento hordei, olei, vini, fici numero, pauco tritici, atque recreato exercitu redit in castra. Scipio interim cognito Caesaris discessu cum universis copiis per iugum Caesarem subsequi coepit atque ab eius castris milia passuum
|
||||
VI
|
||||
longe trinis castris dispertitis copiis consedit.
|
||||
|
||||
|
||||
Oppidum erat Zeta, quod aberat a Scipione milia passuum
|
||||
X
|
||||
, ad eius regionem et partem castrorum collocatum, a Caesare autem diversum ac remotum, quod erat ab eo longe milia passuum
|
||||
XIIII
|
||||
.
|
||||
Huc Scipio legiones duas frumentandi gratia misit. Quod postquam Caesar ex perfuga cognovit, castris ex campo in collem ac tutiora loca collatis atque ibi praesidio relicto ipse quarta vigilia egressus praeter hostium castra proficiscitur cum copiis et oppidum potitur. Legiones Scipionis comperit longius in agris frumentari et, cum eo contendere conaretur, animadvertit copias hostium his legionibus occurrere suppetias. Quae res eius impetum retardavit. Itaque capto C. Minucio Regino, equite Romano, Scipionis familiarissimo, qui ei oppido praeerat, et P. Atrio, equite Romano de conventu Uticensi, et camelis
|
||||
XXII
|
||||
regis abductis, praesidio ibi cum Oppio legato relicto ipse se recipere coepit ad castra.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum iam non longe a castris Scipionis abesset, quae eum necesse erat praetergredi, Labienus Afraniusque cum omni equitatu levique armatura ex insidiis adorti agmini eius extremo se offerunt atque ex collibus proximis
|
||||
exsistunt. Quod postquam Caesar animum advertit, equitibus suis hostium vi oppositis sarcinas legionarios in acervum iubet comportare atque celeriter signa hostibus inferre. Quod postquam coeptum est fieri, primo impetu legionum equitatus et levis armatura hostium nullo negotio loco pulsa et deiecta est de colle. Cum iam Caesar existimasset hostis pulsos deterritosque finem lacessendi facturos et iter coeptum pergere coepisset, iterum celeriter ex proximis collibus erumpunt atque eadem ratione qua ante dixi in Caesaris legionarios impetum faciunt Numidae levisque armatura mirabili velocitate praediti, qui inter equites pugnabant et una pariterque cum equitibus accurrere et refugere consueverant. Cum hoc saepius facerent et proficiscentis Iulianos insequerentur, refugerent instantis, propius non accederent et singulari genere pugnae uterentur equosque
|
||||
iaculis convulnerare satis esse existimarent, Caesar intellexit nihil aliud eos conari nisi ut se cogerent castra eo loco ponere ubi omnino aquae nihil esset, ut exercitus ieiunus, qui a quarta vigilia
|
||||
usque ad horam
|
||||
X
|
||||
. diei nihil gustasset, ac iumenta siti perirent.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum iam ad solis occasum esset, et non totos
|
||||
C
|
||||
passus in horis
|
||||
IIII
|
||||
esset progressus, equitatu suo propter equorum interitum extremo agmine remoto legiones in vicem ad extremum agmen evocabat. Ita vim hostium placide leniterque procedens per legionarium militem commodius sustinebat. Interim equitum Numidarum copiae dextra sinistraque per collis praecurrere coronaeque in modum cingere multitudine sua Caesaris copias, pars agmen extremum insequi. Caesaris interim non amplius
|
||||
III
|
||||
aut
|
||||
IIII
|
||||
milites veterani si se convertissent et pila viribus contorta in Numidas infestos coniecissent, amplius duum milium numero ad unum terga vertebant ac rursus ad aciem passim conversis equis se colligebant atque in spatio consequebantur et iacula in legionarios coiciebant. Ita Caesar modo procedendo modo resistendo tardius itinere confecto noctis hora prima omnis suos ad unum in castra incolumis sauciis
|
||||
X
|
||||
factis reduxit. Labienus circiter
|
||||
CCC
|
||||
amissis, multis vulneratis ac defessis instando omnibus ad suos se recepit. Scipio interim legiones productas cum elephantis, quos ante castra in acie
|
||||
terroris gratia in conspectu Caesaris collocaverat, reducit in castra.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar contra eiusmodi hostium genera copias suas non ut imperator exercitum veteranum victoremque maximis rebus gestis, sed ut lanista tirones gladiatores condocefacere; quot pedes se reciperent ab hoste et quem ad modum obversi adversariis et in quantulo spatio resisterent, modo procurrerent modo recederent comminarenturque impetum, ac prope quo loco et quem ad modum tela mitterent, praecipere. Mirifice enim hostium levis armatura anxium exercitum nostrum atque sollicitum habebat, quia et equites deterrebat proelium inire propter equorum interitum, quod eos iaculis interficiebat, et legionarium militem defatigabat propter velocitatem: gravis enim armaturae miles simul atque ab eis insectatus constiterat in eosque impetum fecerat, illi veloci cursu periculum facile vitabant.
|
||||
|
||||
|
||||
Quibus ex rebus Caesar vehementer commovebatur quod, quotienscunque proelium
|
||||
erat commissum, equitatu suo sine legionario milite hostium equitatui levique armaturae eorum nullo modo par esse poterat. Sollicitabatur autem his rebus, quod nondum legiones hostium cognoverat, et quonam modo sustinere se posset ab eorum equitatu levique
|
||||
armatura, quae erat mirifica, si legiones quoque accessissent. Accedebat etiam haec causa, quod elephantorum magnitudo multitudoque animos militum detinebat in terrore. Cui uni rei tamen invenerat remedium: namque elephantos ex Italia transportari iusserat, quos et miles nosset speciemque et virtutem bestiae cognosceret et cui parti corporis eius telum facile adigi posset, ornatusque ac loricatus cum esset elephas, quae pars corporis eius sine tegmine nuda relinqueretur, ut eo tela coicerentur; praeterea ut iumenta bestiarum odorem, stridorem, spiritum consuetudine capta non reformidarent. Quibus ex rebus largiter erat consecutus: nam et milites bestia manibus pertrectabant earumque tarditatem cognoscebant, equitesque in eos pila praepilata coiciebant, atque in consuetudinem equos patientia bestiarum adduxerat.
|
||||
|
||||
|
||||
Ob has causas quas supra commemoravi sollicitabatur Caesar tardiorque et consideratior erat factus et ex pristina bellandi consuetudine celeritateque excesserat. Neque mirum: copias enim habebat in Gallia bellare consuetas locis campestribus et contra Gallos, homines apertos minimeque insidiosos, qui per virtutem, non per dolum dimicare consuerunt; tum autem erat ei laborandum ut consuefaceret milites hostium dolos, insidias, artificia cognoscere et quid sequi, quid vitare conveniret. Itaque, quo haec
|
||||
celerius conciperent, dabat operam ut legiones non in uno loco contineret sed per causam frumentandi huc atque illuc rapsaret, ideo quod hostium copias ab se suoque vestigio non discessuras existimabat. Atque post diem tertium productis accuratius suis copiis
|
||||
sicut instruxerat, propter hostium castra praetergressus aequo loco invitat ad dimicandum. Postquam eos abhorrere videt, reducit sub vesperum legiones in castra.
|
||||
|
||||
|
||||
Legati interim ex oppido Vaga, quod finitimum fuit Zetae, cuius Caesarem potitum esse demonstravimus, veniunt; petunt, obsecrant, ut sibi praesidium mittat; se res compluris quae utiles bello sint sumministraturos. Per id tempus deorum voluntate studioque erga Caesarem transfuga suos civis facit certiores
|
||||
Iubam regem celeriter cum copiis suis, antequam Caesaris praesidium eo perveniret, ad oppidum accucurrisse atque advenientem multitudine circumdata eo potitum omnibusque eius oppidi incolis ad unum interfectis dedisse oppidum diripiendum delendumque militibus.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim lustrato exercitum a. d.
|
||||
XII
|
||||
. Kal. April. postero die productis universis copiis progressus ab suis castris milia passuum
|
||||
V
|
||||
, a Scipionis circiter duum milium interiecto spatio, in acie constitit. Postquam satis diuque adversarios ab se ad dimicandum invitatos supersedere pugnae animadvertit, reducit copias posteroque die castra movet atque iter ad oppidum Sarsuram, ubi Scipio Numidarum
|
||||
habuerat praesidium frumentumque comportaverat, ire contendit. Quod ubi Labienus animadvertit, cum equitatu levique armatura agmen eius extremum carpere coepit atque ita lixarum mercatorumque qui plaustris merces portabant interceptis sarcinis addito animo propius audaciusque accedit ad legiones, quod existimabat milites sub onere ac sub sarcinis defatigatos pugnare non posse. Quae res Caesarem non fefellerat: namque expeditos ex singulis legionibus trecenos milites esse iusserat. Itaque eos in equitatum Labieni immissos turmis suorum suppetias mittit. Tum Labienus conversis equis signorum conspectu perterritus turpissime fugere contendit. Multis eius occisis, compluribus vulneratis milites legionarii ad sua se recipiunt signa atque iter inceptum ire coeperunt. Labienus per iugum summum collis dextrorsus procul subsequi non destitit.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam Caesar ad oppidum Sarsuram venit, inspectantibus adversariis interfecto praesidio Scipionis, cum suis auxilium ferre non auderent, fortiter repugnante P. Cornelio, evocato Scipionis, qui ibi praeerat, atque a multitudine circumvento interfectoque oppidum potitur atque ibi frumento exercitui dato postero die ad oppidum Thysdram pervenit; in quo Considius per id tempus fuerat cum grandi praesidio cohorteque sua gladiatorum. Caesar oppidi
|
||||
natura perspecta aquae inopia ab oppugnatione eius deterritus protinus profectus circiter milia passuum
|
||||
IIII
|
||||
ad aquam facit castra atque inde quarta vigilia egressus redit rursus ad ea castra quae ad Aggar habuerat. Idem facit Scipio atque in antique castra copias reducit.
|
||||
|
||||
|
||||
Thabenenses interim, qui sub dicione et potestate Iubae esse consuesserent in extrema eius regni regione maritima locati, interfecto regio praesidio legatos ad Caesarem mittunt, rem a se gestam docent, petunt orantque ut suis fortunis populus Romanus, quod bene meriti essent, auxilium ferret. Caesar eorum consilio probato Marcium Crispum tribus cum cohortibus et sagittariis tormentisque compluribus praesidio Thabenam mittit. Eodem tempore ex legionibus omnibus milites qui aut morbo impediti aut commeatu dato cum signis non potuerant ante transire in Africam ad milia
|
||||
IIII
|
||||
, equites
|
||||
CCCC
|
||||
, funditores sagittariique mille uno commeatu Caesari occurrerunt. Itaque cum his copiis et omnibus legionibus eductis, sicut erat instructus,
|
||||
V
|
||||
milibus passuum ab suis castris, ab Scipionis vero
|
||||
II
|
||||
milibus passuum longe constitit in campo.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat oppidum infra castra Scipionis nomine Tegea, ubi praesidium equestre circiter
|
||||
II
|
||||
milium numero habere consuerat. Eo equitatu dextra sinistra derecto ab oppidi lateribus ipse legiones ex castris
|
||||
eductas atque in iugo inferiore instructas non longius fere mille passus ab suis munitionibus progressus in acie constituit. Postquam diutius in uno loco Scipio commorabatur et tempus diei in otio consumebatur, Caesar equitum turmas suorum iubet in hostium equitatum qui ad oppidum in statione erant facere impressionem levemque armaturam, sagittarios funditoresque eodem summittit. Quod ubi coeptum est fieri et equis concitatis Iuliani impetum fecissent, Pacideius suos equites exporrigere coepit in longitudinem, ut haberent facultatem turmas Iulianas circumfundi et nihilo minus fortissime acerrimeque pugnare. Quod ubi Caesar animadvertit,
|
||||
CCC
|
||||
, quos ex legionibus habere expeditos consuerat, ex legione quae proxima ei proelio in acie constiterat iubet equitatui succurrere. Labienus interim suis equitibus auxilia equestria summittere sauciisque ac defatigatis integros recentioribusque viribus equites sumministrare. Postquam equites Iuliani
|
||||
CCCC
|
||||
vim hostium ad
|
||||
IIII
|
||||
milia numero sustinere non poterant et ab levi armatura Numidarum vulnerabantur minutatimque cedebant, Caesar alteram alam mittit qui satagentibus celeriter occurrerent. Quo facto sui sublati
|
||||
universi in hostis impressione facta in fugam adversarios dederunt; multis occisis, compluribus vulneratis insecuti per
|
||||
III
|
||||
milia passuum usque ad collem hostibus adactis se ad suos recipiunt. Caesar in horam
|
||||
X
|
||||
. commoratus, sicut erat instructus, se ad sua castra recepit omnibus incolumibus. In quo proelio Pacideius graviter pilo per cassidem caput ictus compluresque duces ac fortissimus quisque interfecti vulneratique sunt.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,69 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Postquam nulla condicione cogere adversarios poterat ut in aequum locum descenderent legionumque periculum facerent, neque ipse propius hostem castra ponere propter aquae penuriam se posse animadvertebat, adversarios non virtute eorum confidere sed aquarum inopia fretos despicere se intellexit,
|
||||
II
|
||||
Non. Apr. tertia vigilia egressus ab Aggar
|
||||
XVI
|
||||
milia nocte progressus ad Thapsum, ubi Vergilius cum grandi praesidio praeerat, castra ponit oppidumque eo die circummunire coepit locaque idonea opportunaque complura praesidiis occupare, hostes ne intrare ad se ac loca interiora capere possent. Scipio interim cognitis Caesaris consiliis ad necessitatem adductus dimicandi, ne per summum dedecus fidissimos suis rebus Thapsitanos et Vergilium amitteret, confestim Caesarem per superiora loca consecutus milia passuum
|
||||
VIII
|
||||
a Thapso binis castris consedit.
|
||||
Tabula V.: Thapsus
|
||||
|
||||
|
||||
Erat stagnum salinarum, inter quod et mare angustiae quaedam non amplius mille et
|
||||
D
|
||||
passus intererant; quas Scipio intrare et Thapsitanis auxilium ferre conabatur. Quod futurum Caesarem non fefellerat. Namque pridie in eo loco castello munito ibique
|
||||
III
|
||||
cohortium
|
||||
praesidio relicto ipse cum reliquis copiis lunatis castris Thapsum operibus circummunivit. Scipio interim exclusus ab incepto, itinere supra stagnum postero die et nocte confecto, caelo albente non longe a castris praesidioque quod supra commemoravi
|
||||
MD
|
||||
passibus ad mare versus consedit et castra munire coepit. Quod postquam Caesari nuntiatum est, milite ab opere deducto, castris praesidio Asprenate pro consule cum legionibus duabus relicto ipse cum expedita copia in eum locum citatim contendit, classisque parte ad Thapsum relicta reliquas navis iubet post hostium tergum quam
|
||||
maxime ad litus appelli signumque observare, quo signo dato subito clamore facto ex improviso hostibus aversis incuterent terrorem, ut perturbati ac perterriti respicere post terga cogerentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Quo postquam Caesar pervenit et animadvertit aciem pro vallo Scipionis constitutam
|
||||
elephantis dextro sinistroque cornu collocatis, et nihilo minus partem militum castra non ignaviter munire, ipse acie triplici collocata, legione
|
||||
X
|
||||
.
|
||||
VII
|
||||
.que
|
||||
dextro cornu,
|
||||
VIII
|
||||
. et
|
||||
VIIII
|
||||
. sinistro oppositis, quintae legionis
|
||||
in quarta acie ad ipsa cornua quinis cohortibus contra bestias collocatis, sagittariis, funditoribus in utrisque cornibus dispositis levique armatura inter equites interiecta, ipse pedibus circum milites concursans virtutesque veteranorum proeliaque superiora commemorans blandeque appellans animos eorum excitabat. Tirones autem, qui numquam in acie dimicassent, hortabatur ut veteranorum virtutem aemularentur eorumque famam, locum, nomen victoria parta cuperent possidere.
|
||||
|
||||
|
||||
Itaque in circumeundo exercitu animadvertit hostis circa vallum trepidare atque ultro citroque pavidos concursare et modo se intra portas recipere, modo inconstanter immoderateque prodire. Cum idem a pluribus animadverti coeptum esset, subito legati
|
||||
evocatique obsecrare Caesarem ne dubitaret signum dare: victoriam sibi propriam a dis immortalibus portendi. Dubitante Caesare atque eorum studio cupiditatique resistente sibique eruptione pugnari non placere clamitante, etiam atque etiam aciem sustentante, subito dextro cornu iniussu Caesaris tubicen a militibus coactus canere coepit. Quo facto ab universis cohortibus signa in hostem coepere inferri, cum centuriones pectore adverso resisterent vique continerent milites, ne iniussu imperatoris concurrerent, nec quicquam proficerent.
|
||||
|
||||
|
||||
Quod postquam Caesar intellexit incitatis militum animis resisti nullo modo posse, signo Felicitatis dato equo admisso in hostem contra principes ire contendit. A dextro interim cornu funditores sagittariique concita tela in elephantos frequentes iniciunt. Quo facto bestiae stridore fundarum, lapidum plumbique iactatu
|
||||
perterritae sese convertere et suos post se frequentis stipatosque proterere et in portas valli semifactas ruere contendunt. Item Mauri equites, qui in eodem cornu elephantis erant, praesidio deserti principes fugiunt. Ita celeriter bestiis circumitis legiones vallo hostium
|
||||
sunt potitae, et paucis acriter repugnantibus interfectisque reliqui concitati in castra unde pridie erant egressi confugiunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Non videtur esse praetermittendum de virtute militis veterani
|
||||
V
|
||||
. legionis. Nam cum in sinistro cornu elephas vulnere ictus et dolore concitatus in lixam inermem impetum fecisset eumque sub pede subditum dein genu innixus pondere suo proboscide erecta vibrantique stridore maximo premeret atque enecaret, miles hic non potuit pati quin se armatus bestiae offerret. Quem postquam elephas ad se telo infesto venire animadvertit, reliquo cadavere militem proboscide circumdat atque in sublime extollit. Armatus, qui in eiusmodi periculo constanter agendum sibi videret, gladio proboscidem qua erat circumdatus caedere quantum viribus poterat non destitit. Quo dolore adductus elephas milite abiecto maximo cum stridore cursuque conversus ad reliquas bestias se recepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim Thapso qui erant praesidio ex oppido eruptionem porta maritima faciunt et, sive ut suis subsidio occurrerent, sive ut oppido deserto fuga salutem sibi parerent, egrediuntur atque ita per mare umbilici fine ingressi terram petebant. Qui a servitiis puerisque qui in castris erant lapidibus pilisque prohibiti terram attingere rursus se in oppidum receperunt. Interim Scipionis copiis prostratis
|
||||
passimque toto campo fugientibus confestim Caesaris legiones consequi spatiumque se non dare colligendi. Qui postquam ad ea castra quae petebant perfugerunt, ut refecti
|
||||
castris rursus sese defenderent ducemque aliquem requirerent, quem respicerent, cuius auctoritate imperioque rem gererent: — qui postquam animadverterunt neminem ibi esse praesidio, protinus armis abiectis in regia castra fugere contendunt. Quo postquam pervenerunt, ea quoque ab Iulianis teneri vident. Desperata salute in quodam colle consistunt atque armis demissis salutationem more militari faciunt. Quibus miseris ea res parvo praesidio fuit. Namque milites veterani ira et dolore incensi non modo ut parcerent hosti non poterant adduci sed etiam ex suo exercitu inlustris urbanos, quos auctores appellabant, compluris aut vulnerarunt aut interfecerunt; in quo numero fuit Tullius Rufus quaestorius, qui pilo traiectus consulto a milite interiit; item Pompeius Rufus bracchium gladio percussus, nisi celeriter ad Caesarem accuccurrisset, interfectus esset. Quo facto complures equites Romani senatoresque perterriti ex proelio se receperunt, ne a militibus, qui ex tanta victoria licentiam sibi assumpsissent immoderate
|
||||
peccandi impunitatis spe propter maximas res gestas, ipsi quoque interficerentur. Itaque ei omnes Scipionis milites cum fidem Caesaris implorarent
|
||||
,
|
||||
inspectante ipso Caesare et a militibus deprecante eis uti parcerent, ad unum sunt interfecti.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar trinis castris potitus occisisque hostium
|
||||
X
|
||||
milibus fugatisque compluribus se recepit
|
||||
L
|
||||
militibus amissis, paucis sauciis in castra ac statim ex itinere ante oppidum Thapsum constitit elephantosque
|
||||
LXIIII
|
||||
ornatos armatosque cum turribus ornamentisque capit, captos ante oppidum instructos constituit, id hoc consilio, si posset Vergilius quique cum eo obsidebantur rei male gestae suorum indicio a pertinacia deduci. Deinde ipse Vergilium appellavit invitavitque ad deditionem suamque lenitatem et clementiam commemoravit. Quem postquam animadvertit responsum sibi non dare, ab oppido discessit. Postero die divina re facta contione advocata in conspectu oppidanorum milites collaudat totumque exercitum veteranorum donavit, praemia fortissimo cuique ac bene merenti pro suggestu tribuit, ac statim inde digressus Rebilo pro consule cum
|
||||
III
|
||||
ad Thapsum legionibus et Cn. Domitio cum duabus Thysdrae, ubi Considius praeerat, ad obsidendum
|
||||
relictis, M. Messalla Uticam ante praemisso cum equitatu ipse eodem iter facere contendit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,79 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Equites interim Scipionis qui ex proelio fugerant, cum Uticam versus iter facerent, perveniunt ad oppidum Paradae. Ubi cum ab incolis non reciperentur, ideo quod fama de victoria Caesaris praecucurrisset, vi oppido potiti in medio foro lignis coacervatis omnibusque rebus eorum congestis ignem subiciunt atque eius oppidi incolas cuiusque generis aetatisque vivos constrictosque in flammam coiciunt atque ita acerbissimo adficiunt supplicio; deinde protinus Uticam perveniunt. Superiore tempore M. Cato, quod in Uticensibus propter beneficium legis Iuliae parum suis partibus praesidi esse existimaverat, plebem inermem oppido eiecerat et ante portam bellicam castris fossaque parvula dumtaxat muniverat ibique custodiis circumdatis habitare coegerat; senatum autem oppidi custodia coeperunt, ideo quod eos Caesaris partibus favisse sciebant, ut eis interfectis eorum pernicie dolorem suum ulciscerentur. Uticenses animo addito ex Caesaris victoria lapidibus fustibusque equites reppulerunt. Itaque posita quam castra non potuerant potiri,
|
||||
Uticam se in oppidum coniecerunt atque ibi multos Uticensis interfecerunt domosque eorum expugnaverunt ac diripuerunt. Quibus cum Cato persuadere nulla ratione quiret ut secum oppidum defenderent et caede rapinisque desisterent et quid sibi vellent sciret, sedandae eorum importunitatis gratia singulis
|
||||
C
|
||||
divisit. Idem Sulla Faustus fecit ac de sua pecunia largitus est unaque cum his ab Utica proficiscitur atque in regnum ire intendit.
|
||||
|
||||
|
||||
Complures interim ex fuga Uticam perveniunt. Quos omnis Cato convocatos una cum
|
||||
CCC
|
||||
, qui pecuniam Scipioni ad bellum faciendum contulerant, hortatur uti servitia manumitterent oppidumque defenderent. Quorum cum partem assentire, partem animum mentemque perterritam atque in fugam destinatam habere intellexisset, amplius de ea re agere destitit navisque his attribuit, ut in quas quisque partis vellet proficisceretur. Ipse omnibus rebus diligentissime constitutis, liberis suis L. Caesari, qui tum ei pro quaestore faciebat, commendatis, et sine suspicione, vultu atque sermone quo superiore tempore usus faciebat, cum dormitum isset, ferrum intro clam in cubiculum tulit atque ita se traiecit. Qui dum anima nondum exspirata concidisset, et impetu facto in cubiculum ex suspicione medicus familiaresque continere atque vulnus obligare coepissent,
|
||||
ipse suis manibus vulnus crudelissime divellit atque animo praesenti se interemit. Quem Uticenses quamquam oderant partium gratia, tamen propter eius singularem integritatem, et quod dissimillimus reliquorum ducum fuerat quodque Uticam mirificis operibus muniverat turrisque auxerat, sepultura adficiunt. Quo interfecto L. Caesar ut aliquid sibi ex ea re auxili pararet convocato populo contione habita cohortatur omnis ut portae aperirentur: se in C. Caesaris clementia magnam spem habere. Itaque portis patefactis Utica egressus Caesari imperatori obviam proficiscitur. Messalla, ut erat imperatum, Uticam pervenit omnibusque portis custodias ponit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim ab Thapso progressus Ussetam
|
||||
pervenit, ubi Scipio magnum frumenti numerum, armorum, telorum ceterarumque rerum cum parvo praesidio habuerat. Id adveniens potitur, deinde Hadrumetum pervenit. Quo cum sine mora introisset, armis, frumento pecuniaque considerata Q. Ligario, C. Considio filio, qui tum ibi fuerant, vitam concessit. Deinde eodem die Hadrumeto egressus Livineio Regulo cum legione ibi relicto Uticam ire contendit. Cui in itinere fit obvius L. Caesar et subito se ad genua proiecit vitamque sibi neque amplius quicquam deprecatur. Cui Caesar facile et pro natura sua et pro instituto concessit, item
|
||||
Caecinae, C. Ateio, P. Atrio, L. Cellae patri et filio, M. Eppio, M. Aquino, Catonis filio Damasippique liberis ex sua consuetudine tribuit circiterque luminibus accensis Uticam pervenit atque extra oppidum ea nocte mansit.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die mane in oppidum introiit contioneque advocata Uticensis incolas cohortatus gratias pro eorum erga se studio egit, civis autem Romanos negotiatores et eos qui inter
|
||||
CCC
|
||||
pecunias contulerant Varo et Scipioni multis verbis accusat
|
||||
et de eorum sceleribus longiore habita oratione ad extremum ut sine metu prodirent edicit: se eis dumtaxat vitam concessurum; bona quidem eorum se venditurum, ita tamen, qui eorum ipse sua bona redemisset, se bonorum venditionem inducturum et pecuniam multae nomine relaturum, ut incolumitatem retinere posset. Quibus metu exsanguibus de vitaque ex suo promerito desperantibus subito oblata salute libentes cupidique condicionem acceperunt petieruntque a Caesare ut universis
|
||||
CCC
|
||||
uno nomine pecuniam imperaret. Itaque bis milies sestertio
|
||||
his imposito, ut per triennium sex pensionibus populo Romano solverent, nullo eorum recusante ac se eo
|
||||
demum die natos praedicantes laeti gratias agunt Caesari.
|
||||
|
||||
|
||||
Rex interim Iuba, ut ex proelio fugerat, una cum Petreio interdiu in villis latitando tandem nocturnis itineribus confectis in regnum pervenit atque ad oppidum Zamam, ubi ipse domicilium, coniuges liberos habebat, quo ex cuncto regno omnem pecuniam carissimasque res comportaverat quodque inito bello operibus maximis muniverat, accedit. Quem antea oppidani rumore exoptato de Caesaris victoria audito ob has causas oppido prohibuerunt, quod bello contra populum Romanum suscepto in oppido Zamae lignis congestis maximam in medio foro pyram construxerat ut, si forte bello foret superatus, omnibus rebus eo coacervatis, dein civibus cunctis interfectis eodemque proiectis igne subiecto tum demum se ipse insuper interficeret atque una cum liberis, coniugibus, civibus cunctaque gaza regia cremaretur. Postquam Iuba ante portas diu multumque primo minis pro imperio egisset cum Zamensibus, dein cum se parum proficere intellexisset precibus orasset uti se ad suos deos penates admitterent, ubi eos perstare in sententia animadvertit nec minis nec precibus suis moveri quo magis se reciperent, tertio petit ab eis ut sibi coniuges liberosque redderent
|
||||
ut secum eos asportaret. Postquam sibi nihil omnino oppidanos responsi reddere animadvertit, nulla re ab his impetrata ab Zama discedit atque ad villam suam se cum M. Petreio paucisque equitibus confert.
|
||||
|
||||
|
||||
Zamenses interim legatos de his rebus ad Caesarem Uticam mittunt petuntque ab eo uti antequam rex manum colligeret seseque oppugnaret sibi auxilium mitteret: se tamen paratos esse, sibi quoad vita suppeteret, oppidum seque ei reservare. Legatos collaudatos Caesar domum iubet antecedere ac suum adventum praenuntiare. Ipse postero die Utica egressus cum equitatu in regnum ire contendit. Interim in itinere ex regiis copiis duces complures ad Caesarem veniunt orantque ut sibi ignoscat. Quibus supplicibus venia data Zamam pervenit. Rumore interim perlato de eius lenitate clementiaque propemodum omnes regni equites Zamam perveniunt ad Caesarem ab eoque sunt metu periculoque liberati.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec utrobique geruntur, Considius, qui Thysdrae cum familia sua, gladiatoria manu Gaetulisque praeerat, cognita caede suorum Domitique et legionum adventu perterritus desperata salute oppidum deserit seque clam cum paucis barbaris
|
||||
pecunia onustus subducit atque in regnum fugere contendit. Quem Gaetuli, sui comites, in itinere praedae cupidi concidunt seque in quascumque potuere partis conferunt. C. interim Vergilius, postquam terra marique clausus se nihil proficere intellexit suosque interfectos aut fugatos, M. Catonem Uticae sibi ipsum manus attulisse, regem vagum ab suisque desertum ab omnibus aspernari. Saburram eiusque copias ab Sittio esse deletas, Uticae Caesarem sine mora receptum, de tanto exercitu reliquias esse nullas, ipse sibi suisque liberis a Caninio pro consule, qui eum obsidebat, fide accepta seque et sua omnia et oppidum proconsuli tradit.
|
||||
|
||||
|
||||
Rex interim ab omnibus civitatibus exclusus, desperata salute, cum iam cenatus
|
||||
esset cum Petreio, ut per virtutem interfecti esse viderentur, ferro inter se depugnant atque firmiorem imbecilliorem Iuba Petreium
|
||||
facile ferro consumpsit. Deinde ipse sibi cum conaretur gladio traicere pectus nec posset, precibus a servo suo impetravit ut se interficeret idque obtinuit.
|
||||
|
||||
|
||||
P. Sittius interim pulso exercitu Saburrae, praefecti Iubae, ipsoque interfecto cum iter cum paucis per Mauretaniam
|
||||
ad Caesarem faceret, forte incidit
|
||||
in Faustum Afraniumque, qui eam manum habebant qua Uticam diripuerant iterque in Hispaniam intendebant et erant numero circiter mille. Itaque celeriter nocturno tempore insidiis dispositis cum prima luce adortus praeter paucos equites, qui ex primo agmine fugerant, reliquos aut interfecit aut in deditionem accepit, Afranium et Faustum cum coniuge et liberis vivos capit. Paucis post diebus dissensione in exercitu orta Faustus et Afranius interficiuntur; Pompeiae cum Fausti liberis Caesar incolumitatem suaque omnia concessit.
|
||||
|
||||
|
||||
Scipio interim cum Damasippo et Torquato et Plaetorio Rustiano navibus longis diu multumque iactati, cum Hispaniam peterent, ad Hipponem regium deferuntur, ubi classis P. Sitti id temporis erat. A qua pauciora ab amplioribus circumventa navigia deprimuntur, ibique Scipio cum illis quos
|
||||
paulo ante nominavi interiit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar interim Zamae auctione regia facta bonisque eorum venditis qui cives Romani contra populum Romanum arma tulerant praemiisque Zamensibus, qui de rege excludendo consilium ceperant, tributis vectigalibusque regiis locatis
|
||||
ex regnoque provincia facta atque ibi C. Sallustio pro consule cum imperio relicto ipse Zama egressus Uticam se recepit. Ibi bonis venditis eorum qui sub Iuba Petreioque
|
||||
ordines duxerant, Thapsitanis HS
|
||||
|
|
||||
XX
|
||||
, conventui eorum HS
|
||||
|
|
||||
XXX
|
||||
, itemque
|
||||
Hadrumetinis HS
|
||||
|
|
||||
XXX
|
||||
, conventui eorum HS
|
||||
|
|
||||
L
|
||||
multae nomine imponit; civitates bonaque eorum ab omni iniuria rapinisque defendit. Leptitanos, quorum superioribus annis bona Iuba diripuerat, et ad senatum questi per legatos atque arbitris a senatu datis sua receperant,
|
||||
XXX
|
||||
centenis milibus pondo olei in annos singulos multat, ideo quod initio per dissensionem principum societatem cum Iuba inierant eumque armis, militibus, pecunia iuverant. Thysdritanos propter humilitatem civitatis certo numero frumenti multat.
|
||||
|
||||
|
||||
His rebus gestis Idibus Iun. Uticae classem conscendit et post diem tertium Caralis in Sardiniam pervenit. Ibi Sulcitanos, quod Nasidium eiusque classem receperant copiisque iuverant, HS
|
||||
C
|
||||
multat et pro decumis octavas pendere iubet bonaque paucorum vendit et ante diem
|
||||
IIII
|
||||
Kal. Quint. navis conscendit et a Caralibus secundum terram provectus duodetricesimo die, ideo quod tempestatibus in portibus cohibebatur, ad urbem Romam venit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,178 @@
|
|||
Forma Alexandriae
|
||||
Thayer's Note: The map is from the end of the volume, where it is titled "Map 1". The topography is so changed today that adding a Google map would not have been useful.
|
||||
|
||||
|
||||
Bello Alexandrino conflato Caesar Rhodo atque ex Syria Ciliciaque omnem classem arcessit; Creta sagittarios, equites ab rege Nabataeorum Malcho evocat; tormenta undique conquiri et frumentum mitti, auxilia adduci iubet. Interim munitiones cotidie operibus augentur atque omnes oppidi partes, quae minus esse firmae videntur, testudinibus ac musculis aptantur;
|
||||
ex aedificiis autem per foramina in proxima aedificia arietes immittuntur, quantumque aut ruinis deicitur aut per vim recipitur loci, in tantum munitiones proferuntur. Nam incendio fere tuta est Alexandrea, quod sine contignatione ac materia sunt aedificia et structuris ac fornicibus continentur tectaque sunt rudere aut pavimentis. Caesar maxime studebat ut, quam angustissimam partem oppidi palus a meridie interiecta efficiebat, hanc operibus vineisque agendis ab reliqua parte urbis excluderet, illud spectans primum ut, cum in duas partis esset urbis divisa acies, uno consilio atque imperio administraretur, deinde ut laborantibus succurri atque ex altera oppidi parte
|
||||
auxilium ferri posset, in primis vero ut aqua pabuloque abundaret, quarum alterius rei copiam exiguam, alterius nullam omnino facultatem habebat; quod utrumque large palus praebere poterat.
|
||||
|
||||
|
||||
Neque vero Alexandrinis in gerendis negotiis cunctatio ulla aut mora inferebatur. Nam in omnis partis, per quas fines Aegypti regnumque pertinet, legatos conquisitoresque dilectus habendi causa miserant magnumque numerum in oppidum telorum atque tormentorum convexerant et innumerabilem multitudinem adduxerant. Nec minus in urbe maximae armorum erant institutae officinae. Servos praeterea puberes armaverant; quibus domini locupletiores victum cotidianum stipendiumque praebebant. Hac multitudine disposita munitiones semotarum partium tuebantur; veteranas cohortis vacuas in celeberrimis urbis locis habebant, ut quacumque regione pugnaretur integris viribus ad auxilium ferendum opponi possent. Omnibus viis atque angiportis triplicem vallum obduxerant — erat autem quadrato exstructus saxo neque minus
|
||||
XL
|
||||
pedes altitudinis habebat — quaeque partes urbis inferiores erant, has altissimis turribus denorum tabulatorum munierant. Praeterea alias ambulatorias totidem tabulatorum confixerant subiectisque eas rotis funibus iumentisque obiectis derectis plateis in quamcumque erat visum partem movebant.
|
||||
|
||||
|
||||
Urbs fertilissima et copiosissima omnium rerum apparatus suggerebat. Ipsi homines atque acutissimi quae a nobis fieri viderant ea sollertia efficiebant ut nostri illorum opera imitati viderentur, et sua sponte multa reperiebant unoque tempore et nostras munitiones infestabant et suas defendebant. Atque haec principes in consiliis contionibusque agitabant: populum Romanum paulatim in consuetudinem eius regni occupandi venire. Paucis annis ante A. Gabinium cum exercitu fuisse in Aegypto; Pompeium se ex fuga eodem recepisse; Caesarem venisse cum copiis, neque morte Pompei quicquam profectum quo minus apud se Caesar commoraretur. Quem si non expulissent, futuram ex regno provinciam; idque agendum mature: namque eum interclusum tempestatibus propter anni tempus recipere transmarina auxilia non posse.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim dissensione orta inter Achillan, qui veterano exercitui praeerat, et Arsinoen, regis Ptolomaei minorem filiam, ut supra demonstratum est, cum uterque utrique insidiaretur et summam imperi ipse obtinere vellet, praeoccupat Arsinoe per Ganymeden eunuchum, nutricium suum, atque Achillan interficit. Hoc occiso sine ullo socio et custode ipsa omne imperium obtinebat; exercitus Ganymedi traditur. Is suscepto officio largitionem
|
||||
in militem auget; reliqua pari diligentia administrat.
|
||||
|
||||
|
||||
Alexandrea est fere tota suffossa specusque habet a Nilo pertinentis, quibus aqua in privatas domos inducitur, quae paulatim spatio temporis liquescit ac subsidit. Hac uti domini aedificiorum atque eorum familiae consuerunt: nam quae flumine Nilo fertur adeo est limosa ac turbida ut multos variosque morbos efficiat; sed ea plebes ac multitudo contenta est necessario, quod fons urbe tota nullus est. Hoc tamen flumen in ea parte erat urbis quae ab Alexandrinis tenebatur. Quo facto est admonitus Ganymedes posse nostros aqua intercludi; qui distributi munitionum tuendarum causa vicatim ex privatis aedificiis specubus ac puteis extracta aqua utebantur.
|
||||
|
||||
|
||||
Hoc probato consilio magnum ac difficile opus aggreditur. Intersaeptis enim specubus atque omnibus urbis partibus exclusis quae ab ipso tenebantur, aquae magnum vim ex mari rotis ac machinationibus exprimere contendit: hanc locis superioribus fundere in partem Caesaris non intermittebat. Quam ob causam salsior paulo praeter consuetudinem aqua trahebatur ex proximis aedificiis magnamque hominibus admirationem praebebat, quam ob rem id accidisset; nec satis sibi ipsi credebant, cum se inferiores eiusdem generis ac saporis aqua dicerent
|
||||
uti atque ante consuessent, vulgoque inter se conferebant et degustando quantum inter se differrent aquae cognoscebant. Parvo vero temporis spatio haec propior bibi omnino non poterat, illa inferior corruptior iam salsiorque reperiebatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Quo facto dubitatione sublata tantus incessit timor ut ad extremum periculi omnes deducti viderentur atque alii morari Caesarem dicerent quin navis conscendere iuberet,
|
||||
alii multo gravius extimescerent, quod neque celari Alexandrini possent in apparanda fuga, cum tam parvo spatio distarent ab ipsis, neque illis imminentibus atque insequentibus ullus in navis receptus daretur. Erat autem magna multitudo oppidanorum in parte Caesaris, quam domiciliis ipsorum non moverat, quod ea se fidelem palam nostris esse simulabat et descivisse a suis videbatur: at mihi si
|
||||
defendendi essent Alexandrini neque fallaces esse
|
||||
neque temerarii, multa oratio frustra absumeretur; cum vero uno tempore et natio eorum et natura cognoscatur, aptissimum esse hoc genus ad proditionem dubitare nemo potest.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar suorum timorem consolatione et ratione minuebat. Nam puteis fossis aquam dulcem reperiri posse adfirmabat: omnia enim litora naturaliter aquae dulcis venas habere. Quod si alia esset
|
||||
litoris Aegypti natura atque omnium reliquorum, tamen, quoniam mare libere tenerent, neque hostes classem haberent, prohiberi sese non posse quo minus cotidie navibus aquam peterent vel a sinistra parte a Paratonio vel a dextra ab insula, quae diversae navigationes numquam uno tempore adversis ventis praecluderentur. Fugae vero nullum esse consilium non solum eis quidem qui nihil praeterquam de vita cogitarent. Magno negotio impetus hostium adversos ex munitionibus sustinere; quibus relictis nec loco nec numero pares esse posse. Magnam autem moram et difficultatem ascensum in navis habere, praesertim ex scaphis; summam esse contra in Alexandrinis velocitatem locorumque et aedificiorum notitiam. Hos praecipue in victoria insolentis praecursuros et loca excelsiora atque aedificia occupaturos: ita fuga navibusque nostros prohibituros. Proinde eius consili obliviscerentur atque omni ratione esse vincendum cogitarent.
|
||||
|
||||
|
||||
Hac oratione apud suos habita atque omnium mentibus excitatis dat centurionibus negotium ut reliquis operibus intermissis ad fodiendos puteos animum conferant neve quam partem nocturni temporis intermittant. Quo suscepto negotio atque omnium animis ad laborem incitatis magna una
|
||||
nocte vis aquae dulcis inventa est. Ita operosa Alexandrinorum machinationibus maximisque conatibus non longi temporis labore occursum est. Eo biduo legio
|
||||
XXXVII
|
||||
. ex dediticiis Pompeianis militibus cum frumento, armis, telis, tormentis imposita in navis a Domitio Calvino ad litora Africae paulo supra Alexandream delata est. Hae naves Euro, qui multos dies continenter flabat, portum capere prohibebantur; sed loca sunt egregia omni illa regione ad tenendas ancoras. Hi cum diu retinerentur atque aquae inopia premerentur, navigio actuario Caesarem faciunt certiorem.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar, ut per se consilium caperet quid faciendum videretur, navem conscendit atque omnem classem se sequi iussit nullis nostris militibus impositis, quod, cum longius paulo discederet, munitiones nudare nolebat. Cumque ad eum locum accessissent, qui appellatur Chersonensus,
|
||||
º
|
||||
aquandique causa remiges in terram exposuissent, non nulli ex eo numero, cum longius a navibus praedatum processissent, ab equitibus hostium sunt excepti. Ex his cognoverunt Caesarem ipsum in classe venisse nec ullos milites in navibus habere. Qua re comperta magnam sibi facultatem fortunam obtulisse bene gerendae rei crediderunt. Itaque navis omnis quas paratas habuerant ad navigandum propugnatoribus instruxerunt Caesarique redeunti cum classe occurrerunt. Qui duabus de causis eo die dimicare
|
||||
nolebat, quod et nullos milites in navibus habebat et post horam
|
||||
X
|
||||
. diei res agebatur, nox autem allatura videbatur maiorem fiduciam illis, qui locorum notitia confidebant; sibi etiam hortandi suos auxilium defuturum, quod nulla satis idonea esset hortatio que neque virtutem posset notare neque inertiam. Quibus de causis navis quas potuit Caesar ad terram detrahit, quem in locum illos successuros non existimabat.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat una navis Rhodia in dextro Caesaris cornu longe ab reliquis collocata. Hanc conspicati hostes non tenuerunt sese, magnoque impetu
|
||||
IIII
|
||||
ad eam constratae naves et complures apertae contenderunt. Cui coactus est Caesar ferre subsidium, ne turpem in conspectu hostium contumeliam acciperet, quamquam, si quid gravius illis accidisset, merito casurum iudicabat. Proelium commissum est magna contentione Rhodiorum; qui cum in omnibus dimicationibus et scientia et virtute praestitissent, tum maxime illo tempore totum onus sustinere non recusabant, ne quod suorum culpa detrimentum acceptum videretur. Ita proelium secundissimum est factum. Capta est una hostium quadriremis, depressa est altera, duae omnibus epibatis nudatae; magna praeterea multitudo in reliquis navibus propugnatorum est interfecta. Quod nisi nox proelium diremisset, tota classe hostium Caesar potitus esset. Hac calamitate perterritis hostibus adverso vento
|
||||
leniter flante navis onerarias Caesar remulco victricibus suis navibus Alexandream deducit.
|
||||
|
||||
|
||||
Eo detrimento adeo sunt fracti Alexandrini, cum iam non virtute propugnatorum, sed scientia classiariorum se victos viderent, ut vix ex aedificiis defendi posse se confiderent, quibus et superioribus locis sublevabantur,
|
||||
et materiam cunctam obicerent, quod nostrae classis oppugnationem etiam ad terram verebantur. Idem, postea quam Ganymedes in concilio confirmavit sese et eas quae essent amissae restituturum et numerum adaucturum, magna spe et fiducia veteres reficere naves accuratiusque huic rei studere atque inservire instituerunt. Ac tametsi amplius
|
||||
CX
|
||||
navibus longis in portu navalibusque amiserant, non tamen reparandae classis cogitationem deposuerunt. Videbant enim non auxilia Caesari, non commeatus supportari posse, si classe ipsi valerent; praeterea nautici homines urbis et regionis maritimae cotidianoque usu a pueris exercitati ad naturale ac domesticum bonum refugere cupiebant et quantum parvulis navigiis profecissent sentiebant; itaque omni studio ad parandam classem incubuerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Erant omnibus ostiis Nili custodiae exigendi portorii causa dispositae; naves veteres erant in occultis regiae navalibus, quibus multis annis ad navigandum non erant usi: has reficiebant, illas Alexandream revocabant. Deerant remi: porticus, gymnasia, publica aedificia detegebant, asseres remorum usum obtinebant; aliud naturalis sollertia, aliud urbis copia sumministrabat. Postremo non longam navigationem parabant, sed praesentis temporis necessitati serviebant et in ipso portu confligendum videbant. Itaque paucis diebus contra omnium opinionem quadriremis
|
||||
XXII
|
||||
, quinqueremis
|
||||
V
|
||||
confecerunt; ad has minores apertasque compluris adiecerunt et in portu periclitati remigio quid quaeque earum efficere posset idoneos milites imposuerunt seque ad confligendum omnibus rebus paraverunt. Caesar Rhodias navis
|
||||
VIIII
|
||||
habebat — nam decem missis una in cursu litore Aegyptio defecerat —, Ponticas
|
||||
VIII
|
||||
, Lycias
|
||||
|
||||
V
|
||||
, ex Asia
|
||||
XII
|
||||
. Ex his erant quinqueremes et quadriremes decem, reliquae infra hanc magnitudinem et pleraeque apertae. Tamen virtute militum confisus cognitis hostium copiis se ad dimicandum parabat.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam eo ventum est ut sibi uterque eorum confideret, Caesar Pharon classe circumvehitur
|
||||
adversasque navis hostibus constituit: in dextro cornu Rhodias collocat, in sinistro Ponticas. Inter has spatium
|
||||
CCCC
|
||||
passuum relinquit, quod satis esse ad explicandas navis videbatur. Post hunc ordinem reliquas navis subsidio distribuit; quae quamque earum sequatur et cui subveniat constituit atque imperat. Non dubitanter Alexandrini classem producunt atque instruunt: in fronte collocant
|
||||
XXII
|
||||
, reliquas subsidiarias in secundo ordine constituunt. Magnum praeterea numerum minorum navigiorum et scapharum producunt cum malleolis ignibusque, si quid ipsa multitudo et clamor et flamma nostris terroris adferre possent. Erant inter duas classis vada transitu angusto, quae pertinent ad regionem Africae — sic enim praedicant, partem esse Alexandreae dimidiam Africae — satisque diu inter ipsos est exspectatum ab utris transeundi fieret initium, propterea quod ei qui intrassent et ad explicandam classem et ad receptum, si durior accidisset casus, impeditiores fore videbantur.
|
||||
|
||||
|
||||
Rhodiis navibus praeerat Euphranor, animi magnitudine ac virtute magis cum nostris hominibus quam cum Graecis comparandus. Hic ob notissimam scientiam atque animi magnitudinem delectus est ab Rhodiis qui imperium classis obtineret. Qui ubi cessare
|
||||
Caesarem animum advertit, 'Videris mihi,' inquit, 'Caesar, vereri, si haec vada primis navibus
|
||||
intraris, ne prius dimicare cogaris quam reliquam classem potueris explicare. Nobis rem committe: nos proelium sustinebimus — neque tuum iudicium fallemus — dum reliqui subsequantur. Hos quidem diutius in nostro conspectu gloriari magno nobis et dedecori et dolori est.' Caesar illum adhortatus atque omnibus laudibus prosecutus dat signum pugnae. Progressas ultra vadum
|
||||
IIII
|
||||
Rhodias navis circumsistunt Alexandrini atque in eas impetum faciunt. Sustinent illi atque arte sollertiaque se explicant; ac tantum doctrina potuit ut in dispari numero nulla transversa hosti obiceretur, nullius remi detergerentur, sed semper venientibus adversae occurrerent. Interim sunt reliquae subsecutae. Tum necessario discessum ab arte est propter angustias loci, atque omne certamen in virtute constitit. Neque vero Alexandreae fuit quisquam aut nostrorum aut oppidanorum, qui aut in opere aut in pugna occupatum animum haberent, quin altissima tecta peteret atque ex omni prospectu locum spectaculo caperet precibusque et votis victoriam suis ab dis immortalibus exposceret.
|
||||
|
||||
|
||||
Minime autem par erat proeli certamen. Nostris enim pulsis neque terra neque mari effugium dabatur victis, omniaque victoribus erant futura in incerto; cum illi, si superassent navibus, omnia tenerent, si inferiores fuissent, reliquam tamen fortunam periclitarentur.
|
||||
Simul illud grave ac miserum videbatur, perpaucos de summa rerum ac de salute omnium decertare; quorum si qui aut animo aut virtute cessisset, reliquis etiam esset cavendum, quibus pro se pugnandi facultas non fuisset. Haec superioribus diebus saepenumero Caesar suis exposuerat, ut hoc maiore animo contenderent, quod omnium salutem sibi commendatam viderent. Eadem suum quisque contubernalem, amicum, notum prosequens erat obtestatus, ne suam atque omnium falleret opinionem, quorum iudicio delectus ad pugnam proficisceretur. Itaque hoc animo est decertatum, ut neque maritimis nauticisque sollertia atque ars praesidium ferret, neque numero navium praestantibus multitudo prodesset, neque electi ad virtutem e tanta multitudine viri virtuti nostrorum possent adaequare. Capitur hoc proelio quinqueremis una et biremis cum defensoribus remigibusque, et deprimuntur tres, nostris incolumibus omnibus. Reliquae propinquam fugam ad oppidum capiunt; quas protexerunt ex molibus atque aedificiis imminentibus et nostros adire propius prohibuerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Hoc ne sibi saepius accidere posset, omni ratione Caesar contendendum existimavit ut insulam molemque
|
||||
ad insulam pertinentem in suam redigeret potestatem. Perfectis enim magna ex parte munitionibus in oppido et insulam et urbem uno tempore temptari posse confidebat. Quo capto consilio cohortis
|
||||
X
|
||||
et levis armaturae electos, quosque idoneos ex equitibus Gallis arbitrabatur, in navigia minora scaphasque imponit; alteram insulae partem distinendae manus causa constratis navibus aggreditur, praemiis magnis propositis qui primus insulam cepisset. Ac primo impetum nostrorum pariter sustinuerunt: uno enim tempore et ex tectis aedificiorum propugnabant et litora armati defendebant, quo propter asperitatem loci non facilis nostris aditus dabatur, et scaphis navibusque longis quinque mobiliter et scienter angustias loci tuebantur. Sed ubi primum locis cognitis vadisque pertemptatis pauci nostri in litore constiterunt atque hos sunt alii subsecuti constanterque in eos qui in litore aequo institerant impetum fecerunt, omnes Pharitae terga verterunt. His pulsis custodia portus relicta navis ad litora et vicum applicarunt seque ex navibus ad tuenda aedificia eiecerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Neque vero diutius eaos munitione se continere potuerunt, etsi erat non dissimile atque Alexandreae genus aedificiorum, ut minora maioribus conferantur, turresque editae et coniunctae muri locum obtinebant, neque nostri aut scalis aut cratibus aut reliquis
|
||||
rebus parati venerant ad oppugnandum. Sed terror hominibus mentem consiliumque eripit et membra debilitat; ut tum accidit. Qui se in aequo loco ac plano pares esse confidebant, idem perterriti fuga suorum et caede paucorum
|
||||
XXX
|
||||
pedum altitudine in aedificiis consistere ausi non sunt seque per molem in mare praecipitaverunt et
|
||||
DCCC
|
||||
passuum intervallum ad oppidum enataverunt. Multi tamen ex his capti interfectique sunt; sed numerus captivorum omnino fuit sex milium.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar praeda militibus concessa aedificia diripi iussit castellumque ad pontem, qui propior erat Pharo, communivit atque ibi praesidium posuit. Hunc fuga Pharitae reliquerant; artiorem
|
||||
illum propioremque oppido Alexandrini tuebantur. Sed eum postero die simili ratione aggreditur, quod his obtentis duobus omnem navigiorum excursum et repentina latrocinia sublatum iri videbatur. Iamque eos qui praesidio eum locum tenebant tormentis ex navibus sagittisque depulerat atque in oppidum redegerat et cohortium trium instar in terram exposuerat — non enim pluris consistere angustiae loci patiebantur —; reliquae copiae in navibus stationem obtinebant. Quo facto imperat pontem adversus hostem praevallari et, qua exitus navibus erat fornice exstructo, quo pons sustinebatur, lapidibus oppleri
|
||||
atque obstrui. Quorum altero opere effecto, ut nulla omnino scapha egredi posset, altero instituto omnes Alexandrinorum copiae ex oppido se eiecerunt et contra munitiones pontis latiore loco constiterunt, eodemque tempore quae consueverant navigia per pontis ad incendia onerariarum emittere ad molem constituerunt. Pugnabatur a nobis ex ponte, ex mole; ab illis ex arca, quae erat adversus pontem, et ex navibus contra molem.
|
||||
|
||||
|
||||
In his rebus occupato Caesare militesque hortante remigum magnus numerus et classiariorum ex longis navibus nostris in molem se eiecit. Pars eorum studio spectandi ferebatur, pars etiam cupiditate pugnandi. Hi primum navigia hostium lapidibus ac fundis a mole repellebant ac multum proficere multitudine telorum videbantur. Sed postquam ultra eum locum ab latere eorum aperto ausi sunt egredi ex navibus Alexandrini pauci, ut sine signis certisque ordinibus, sine ratione prodierant, sic temere in navis refugere coeperunt. Quorum fuga incitati Alexandrini plures ex navibus egrediebantur nostrosque acrius perturbatos insequebantur. Simul qui in navibus longis remanserant scalas rapere navisque a terra repellere properabant, ne hostes navibus potirentur. Quibus omnibus rebus perturbati milites nostri cohortium trium quae in ponte
|
||||
ac prima mole constiterant, cum post se clamorem exaudirent, fugam suorum viderent, magnam vim telorum adversi sustinerent, veriti ne ab tergo circumvenirentur et discessu navium omnino reditu intercluderentur munitionem in ponte institutam reliquerunt et magno cursu incitati ad navis contenderunt. Quorum pars proximas nacta navis multitudine hominum atque onere depressa est, pars resistens et dubitans quid esset capiendum consili ab Alexandrinis interfecta est; non nulli feliciore exitu expeditas ad ancoram navis consecuti incolumes discesserunt, pauci allevatis scutis et animo ad conandum nisi ad proxima navigia adnatarunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar quoad potuit cohortando suos ad pontem ac munitiones continere, eodem in periculo versatus est; postquam universos cedere animadvertit, in suum navigium se recepit. Quo multitudo hominum insecuta cum irrumperet neque administrandi neque repellendi a terra facultas daretur, fore quod accidit suspicatus sese ex navigio eicit atque ad eas quae longius constiterant navis adnatavit. Hinc suis laborantibus subsidio scaphas mittens non nullos conservavit. Navigium quidem eius multitudine depressum militum una cum hominibus interiit. Hoc proelio desiderati sunt ex numero legionariorum militum circiter
|
||||
CCCC
|
||||
et paulo ultra eum numerum classiarii et remiges. Alexandrini eo loco castellum magnis munitionibus multisque tormentis confirmarunt
|
||||
atque egestis ex mari lapidibus libere sunt usi postea ad mittenda navigia.
|
||||
|
||||
|
||||
Hoc detrimento milites nostri tantum afuerunt ut perturbarentur, ut incensi atque incitati magnas accessiones fecerint in operibus hostium expugnandis. In proeliis cotidianis, quandocumque fors obtulerat, procurrentibus et erumpentibus Alexandrinis, manum conserendi potestate facta multum proficiebat Caesar voluntate optima
|
||||
et ardentibus studiis militum; nec divulgata Caesaris hortatio subsequi legionum aut laborem aut pugnandi poterat cupiditatem, ut magis deterrendi et continendi a periculosissimis essent dimicationibus quam incitandi ad pugnandum.
|
||||
|
||||
|
||||
Alexandrini cum Romanos et secundis rebus confirmari et adversis incitari viderent neque ullum belli tertium casum nossent quo possent esse firmiores, ut coniectura consequi possumus, aut admoniti a regis amicis qui in Caesaris erant praesidiis, aut suo priore consilio per occultos nuntios regi probato legatos ad Caesarem miserunt, ut dimitteret regem transireque ad suos pateretur: paratam enim omnem multitudinem esse, confectam taedio puellae, fiduciario regno, dominatione crudelissima Ganymedis, facere id quod rex imperasset; quo si auctore in Caesaris fidem amicitiamque venturi essent, nullius periculi timorem multitudini fore impedimento quo minus se dederent.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar etsi fallacem gentem semperque alia cogitantem, alia simulantem bene cognitam habebat, tamen petentibus dare veniam utile esse statuit, quod, si quo pacto sentirent ea quae postularent, mansurum in fide dimissum regem credebat, sin, id, quod magis illorum naturae conveniebat, ducem ad bellum gerendum regem habere vellent, splendidius atque honestius se contra regem quam contra convenarum ac fugitivorum manum bellum esse gesturum. Itaque regem cohortatus ut consuleret regno paterno, parceret praeclarissimae patriae, quae turpibus incendiis et ruinis esset deformata, civis suos primum ad sanitatem revocaret, deinde conservaret, fidem populo Romano sibique praestaret, cum ipse tantum ei crederet ut ad hostis armatos eum mitteret, dextra dextram tenens dimittere coepit adulta iam aetate puerum. At regius animus disciplinis fallacissimis eruditus, ne a gentis suae moribus degeneraret, flens orare contra Caesarem coepit ne se dimitteret: non enim sibi regnum ipsum conspectu Caesaris esse iucundius. Compressis pueri lacrimis Caesar ipse commotus celeriter, si illa sentiret, fore eum secum adfirmans ad suos dimisit. Ille, ut ex carceribus in liberum cursum emissus, adeo contra Caesarem acriter bellum gerere coepit ut
|
||||
lacrimas quas in colloquio proiecerat gaudio videretur profudisse. Accidisse hoc complures Caesaris legati, amici, centuriones militesque laetabantur, quod nimia bonitas eius fallaciis pueri elusa esset. Quasi vero id Caesar bonitate tantum adductus ac non prudentissimo consilio fecisset.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum due assumpto Alexandrini nihilo se firmiores factos aut languidiores Romanos animadverterent eludentibusque militibus regis aetatem atque infirmitatem magnum dolorem acciperent neque se quicquam proficere viderent, rumoresque exsisterent magna Caesari praesidia terrestri itinere ex Syria Ciliciaque adduci, quod nondum auditum Caesari erat, commeatum, qui mari nostris supportabatur, intercipere statuerunt. Itaque expeditis navigiis locis idoneis ad Canopum in statione dispositis navibus insidiabantur nostris commeatuque. Quod ubi Caesari nuntiatum est, universam classem iubet expediri atque instrui. Praeficit huic Tiberium Neronem. Proficiscuntur in ea classe Rhodiae naves atque in his Euphranor, sine quo nulla umquam dimicatio maritima, nulla etiam parum feliciter confecta erat. At fortuna, quae plerumque eos quos plurimis beneficiis ornavit ad duriorem casum reservat, superiorum temporum dissimilis Euphranorem prosequebatur. Nam cum ad Canopum
|
||||
ventum esset instructaque utrimque classis conflixisset et sua consuetudine Euphranor primus proelium commisisset et quadriremem hostium perforasset ac demersisset, proximam longius insecutus parum celeriter insequentibus reliquis circumventus est ab Alexandrinis. Cui subsidium nemo tulit, sive quod in ipso satis praesidi pro virtute ac felicitate eius putarent esse, sive quod ipsi sibi timebant. Ita, qui unus ex omnibus eo proelio bene rem gessit, solus cum sua quadriremi victrice perit.
|
||||
|
||||
|
||||
Sub idem tempus Mithridates Pergamenus, magnae nobilitatis domi scientiaeque in bello et virtutis, fidei dignitatisque in amicitia Caesaris, missus in Syriam Ciliciamque initio belli Alexandrini ad auxilia arcessenda, cum magnis copiis, quas celeriter et propensissima civitatium voluntate et sua diligentia confecerat, itinere pedestri, quo coniungitur Aegyptus Syriae, Pelusium adducit:
|
||||
idque oppidum firmo praesidio occupatum Achillae propter opportunitatem loci — namque tota Aegyptus maritimo accessu Pharo, pedestri Pelusio velut claustris munita existimatur —, repente magnis circumdatum copiis multiplici praesidio pertinaciter propugnantibus et copiarum magnitudine, quas integras
|
||||
vulneratis defessisque subiciebat, et perseverantia constantiaque oppugnandi quo die est aggressus in suam redegit potestatem praesidiumque ibi suum collocavit. Inde re bene gesta Alexandream ad Caesarem contendit omnisque eas regiones per quas iter faciebat auctoritate ea quae plerumque adest victori pacarat atque in amicitiam Caesaris redegerat.
|
||||
|
||||
|
||||
Locus est fere regionum illarum nobilissimus non ita longe ab Alexandrea, qui nominatur Delta; quod nomen a similitudine litterae cepit: nam pars quaedam fluminis Nili derivata
|
||||
duobus itineribus paulatim medium inter se spatium relinquens diversissimo ad litus intervallo mari coniungitur. Cui loco cum appropinquare Mithridaten rex cognovisset et transeundum ei flumen sciret, magnas adversus eum copias misit, quibus vel superari delerique Mithridaten vel sine dubio retineri posse credebat. Quem ad modum autem optabat eum vinci, sic satis habebat interclusum a Caesare a se retineri. Quae primae copiae flumen a Delta transire et Mithridati occurrere potuerunt, proelium commiserunt festinantes praeripere subsequentibus victoriae societatem. Quorum impetum Mithridates magna cum prudentia
|
||||
consuetudine nostra castris vallatis sustinuit; cum vero incaute atque insolenter succedere
|
||||
eos munitionibus videret, eruptione undique facta magnum numerum eorum interfecit. Quod nisi locorum notitia reliqui se texissent partimque in navis quibus flumen transierant recepissent, funditus deleti essent. Qui ut paulum ab illo timore se recrearunt, adiuncti eis qui subsequebantur rursus oppugnare Mithridaten coeperunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Mittitur a Mithridate nuntius Caesari qui rem gestam perferret. Cognoscit ex suis eadem haec accidisse rex. Ita paene sub idem tempus et rex ad opprimendum Mithridaten proficiscitur et Caesar ad recipiendum. Celeriore fluminis Nili navigatione rex est usus, in quo magnam et paratam classem habebat. Caesar eodem itinere uti noluit, ne navibus in flumine dimicaret, sed circumvectus est eo mari, quod Africae pars esse dicitur, sicuti supra demonstravimus; prius tamen regis copiis occurrit, quam is Mithridaten aggredi posset, eumque ad se victorem incolumi exercitu recepit. Consederat cum copiis rex loco natura munito, quod erat ipse excelsior planitie ex omnibus partibus subiecta; tribus autem ex lateribus variis genere munitionibus tegebatur: unum latus erat adiectum flumini Nilo, alterum editissimo loco ductum, ut partem castrorum obtineret, tertium palude cingebatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Inter castra et Caesaris iter flumen intercedebat angustum altissimis rupis, quod in Nilum influebat, aberat autem ab regis castris milia passuum circiter
|
||||
VII
|
||||
. Rex cum hoc itinere venire Caesarem comperisset, equitatum omnem expeditosque delectos pedites ad id flumen misit qui transitu Caesarem prohiberent et eminus ex ripis proelium impar inirent: nullum enim processum virtus habebat aut periculum ignavia subibat. Quae res incendit dolore milites equitesque nostros, quod tam diu pari proeli cum Alexandrinis certaretur. Itaque eodem tempore equites Germani dispersi vada fluminis quaerentes partim demissioribus ripis flumen tranarunt, et legionarii magnis arboribus excisis, quae longitudine utramque ripam contingerent, proiectis eis
|
||||
repentinoque aggere iniecto flumen transierunt. Quorum impetum adeo pertimuerunt hostes ut in fuga spem salutis collocarent; sed id frustra: namque ex ea fuga pauci ad regem refugerunt paene omni reliqua multitudine interfecta.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar re praeclarissime gesta, cum subitum adventum suum iudicaret magnum terrorem Alexandrinis iniecturum, protinus victor ad castra regis pertendit. Haec cum et opere magno vallata et loci natura munita animadverteret confertamque armatorum multitudinem collocatam in vallo videret, lassos itinere ac proeliando milites ad oppugnanda
|
||||
castra succedere noluit. Itaque non magno intervallo relicto ab hoste castra posuit. Postero die castellum, quod rex in proximo vico non longe a suis castris munierat bracchiisque cum opere castrorum coniunxerat vici obtinendi causa, Caesar aggressus omnibus copiis expugnat, non quo id minore numero militum consequi difficile factu putaret, sed ut ab ea victoria perterritis Alexandrinis protinus castra regis oppugnaret. Itaque eo cursu, quo refugientis Alexandrinos ex castello in castra sunt milites insecuti, munitionibus successerunt acerrimeque eminus proeliari coeperunt. Duabus ex partibus aditus oppugnationibus nostris dabatur: una, quam liberum accessum habere demonstravi, altera, quae mediocre intervallum inter castra et flumen Nilum habebat. Maxima et electissima multitudo Alexandrinorum defendebat eam partem, quae facillimum aditum habebat; plurimum proficiebant in repellendis vulnerandisque nostris, qui regione fluminis Nili propugnabant: diversis enim telis nostri figebantur, adversi ex vallo castrorum, aversi ex flumine, in quo multae naves instructae funditoribus et sagittariis nostros impugnabant.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar cum videret milites acrius proeliari non posse nec tamen multum profici propter locorum difficultatem, cumque animum adverteret excelsissimum
|
||||
locum castrorum relictum esse ab Alexandrinis, quod et per se munitus esset et studio partim pugnandi partim spectandi decucurrissent in eum locum in quo pugnabantur, cohortis illo circumire castra et summum locum aggredi iussit eisque Carfulenum praefecit, et animi magnitudine et rei militaris scientia virum praestantem. Quo ut ventum est, paucis defendentibus munitionem, nostris contra militibus acerrime pugnantibus, diverso clamore et proelio perterriti Alexandrini trepidantes in omnis partis castrorum discurrere coeperunt. Quorum perturbatione nostrorum animi adeo sunt incitati ut paene eodem tempore ex omnibus partibus, primi tamen editissimum castrorum locum caperent; ex quo decurrentes magnam multitudinem hostium in castris interfecerunt. Quod periculum plerique Alexandrini fugientes acervatim se de vallo praecipitarunt in eam partem quae flumini erat adiuncta. Horum primis in ipsa fossa munitionis magna ruina oppressis ceteri faciliorem fugam habuerunt. Constat fugisse ex castris regem ipsum receptumque in navem multitudine eorum qui ad proximas navis adnatabant demerso navigio perisse.
|
||||
|
||||
|
||||
Re felicissime celerrimeque gesta Caesar magnae victoriae fiducia proximo terrestri itinere Alexandream
|
||||
cum equitibus contendit atque ea parte oppidi victor introiit quae praesidio hostium tenebatur. Neque eum consilium suum fefellit quin hostes eo proelio audito nihil iam de bello essent cogitaturi. Dignum adveniens fructum virtutis et animi magnitudinis tulit: omnis enim multitudo oppidanorum armis proiectis munitionibusque suis relictis, veste ea sumpta qua supplices dominantis deprecari consuerunt, sacrisque omnibus prolatis quorum religione precari offensos iratosque animos regum erant soliti, advenienti Caesari occurrerunt seque ei dediderunt. Caesar in fidem receptos consolatus per hostium munitiones in suam partem oppidi magna gratulatione venit suorum, qui non tantum bellum ipsum se dimicationem sed etiam talem adventum eius felicem fuisse laetabantur.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar Aegypto atque Alexandrea potitus reges constituit quos Ptolomaeus testamento scripserat atque obtestatus erat populum Romanum ne mutarentur. Nam maiore ex duobus pueris, rege, amisso minori tradidit regnum maiorique ex duabus filiis, Cleopatrae, quae manserat in fide praesidiisque eius; minorem, Arsinoen, cuius nomine diu regnasse impotenter Ganymeden docuimus, deducere ex regno
|
||||
statuit, ne qua rursus nova dissensio, prius quam diuturnitate confirmarentur regibus imperia, per homines seditiosos nasceretur. Legiones ibi veterana sexta secum reducta ceteras reliquit, quo firmius esset eorum regum imperium, qui neque amorem suorum habere poterant, quod fideliter permanserant in Caesaris amicitia, neque vetustatis auctoritatem, paucis diebus reges constituti. Simul ad imperi nostri dignitatem utilitatemque publicam pertinere existimabat, si permanerent in fide reges, praesidiis eos nostris esse tutos; si essent ingrati, posse isdem praesidiis coerceri. Sic rebus omnibus confectis et collocatis ipse
|
||||
profectus est in Syriam.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,56 @@
|
|||
Forma
|
||||
II
|
||||
.: Asia parsque orientalis Maris Romani
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec in Aegypto geruntur, rex Deiotarus ad Domitium Calvinum, cui Caesar Asiam finitimasque provincias administrandas tradiderat, venit oratum ne Armeniam minorem, regnum suum, neve Cappadociam, regnum Ariobarzanis, possideri vastarique pateretur a Pharnace; quo malo nisi liberarentur, imperata se facere pecuniamque promissam Caesari non posse persolvere. Domitius, non tantum ad explicandos sumptus rei militaris cum pecuniam necessariam esse iudicaret, sed etiam turpe populo Romano et C. Caesari victori sibique infame esse statueret regna sociorum atque amicorum ab externo rege occupari, nuntios confestim ad Pharnacem misit,
|
||||
Armenia Cappadociaque decederet neve occupatione belli civilis populi Romani ius maiestatemque temptaret. Hanc denuntiationem cum maiorem vim habituram existimaret, si propius eas regiones cum exercitu accessisset, ad legiones profectus unam ex tribus,
|
||||
XXXVI
|
||||
., secum ducit, duas in Aegyptum ad Caesarem mittit litteris eius evocatas; quarum altera bello Alexandrino non occurrit, quod itinere terrestri per Syriam erat missa. Adiungit Cn. Domitius legioni
|
||||
XXXVI
|
||||
. duas ab Deiotaro, quas ille disciplina atque armatura nostra compluris annos constitutas habebat, equitesque
|
||||
C
|
||||
, totidemque ab Ariobarzane sumit. Mittit P. Sestium ad C. Plaetorium quaestorem, ut legionem adduceret quae ex tumultuariis militibus in Ponto confecta erat, Quintumque Patisium in Ciliciam ad auxilia arcessenda. Quae copiae celeriter omnes iussu Domiti Comana convenerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim legati a Pharnace responsa referunt: Cappadocia se decessisse, Armeniam minorem recepisse, quam paterno nomine iure obtinere deberet. Denique eius regni causa integral Caesari servaretur: paratum enim se facere quod is statuisset. Cn. Domitius cum animadverteret eum Cappadocia quod facilius Armeniam defendere posset subiectam suo regno quam Cappadociam longius remotam, quodque omnis tris legiones adducturum Domitium
|
||||
putasset, ex quibus cum duas ad Caesarem missas audisset, audacius in Armenia substitisse, perseverare coepit, ut eo quoque regno decederet; neque enim aliud ius esse Cappadociae atque Armeniae, nec iuste eum postulare utilitarian Caesaris adventum res integra differretur; id enim esse integrum quod ita esset ut fuisset. His responsis datis cum eis copiis quas supra scripsi profectus est in Armeniam locisque superioribus iter facere instituit: nam ex Ponto a Comanis iugum editum Silvestre est, pertinens in Armeniam minorem, quo Cappadocia finitur ab Armenia; cuius itineris has esse certas opportunitates vidit,
|
||||
quod in locis superioribus nullus impetus repentinus accidere hostium poterat, et quod Cappadocia his iugis subiecta magnam commeatus copiam erat sumministratura.
|
||||
|
||||
|
||||
Compluris interim legationes Pharnaces ad Domitium mittit quae de pace agerent regiaque munera Domitio ferrent. Ea constanter omnia aspernabatur nec sibi quicquam fore antiquius quam dignitatem populi Romani et regna sociorum reciperare legatis respondebat. Magnis et continuis itineribus confectis cum adventaret ad Nicopolim, quod oppidum positum in Armenia minore est plano ipso loco, montibus tamen altis ab duobus lateribus obiectis satis magno intervallo ab oppido remotis, castra
|
||||
posuit longe a Nicopolis circiter milia passuum
|
||||
VII
|
||||
. Quibus ex castris cum locus angustus atque impeditus esset transeundus, Pharnaces in insidiis delectos pedites omnisque paene disposuit equites, magnam autem multitudinem pecoris intra eas fauces dissipari iussit paganosque et oppidanos in his locis obversari, ut sive amicus Domitius eas angustias transiret, nihil de insidiis suspicaretur, cum in agris et pecora et homines animum adverteret versari tamquam amicorum adventu, sive inimicus ut in hostium finis veniret, praeda diripienda milites dissiparentur dispersique caederentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Haec cum administraret, numquam tamen intermittebat legatos de pace atque amicitia mittere ad Domitium, cum hoc ipso crederet facilius eum decipi posse. At contra spes pacis Domitio in isdem castris morandi attulit causam. Ita Pharnaces, amissa proximi temporis occasione cum vereretur ne cognoscerentur insidiae, suos in castra revocavit. Domitius postero die propius Nicopolim accessit castraque oppido contulit. Quae cum muniunt nostri, Pharnaces aciem instruxit suo more atque instituto. and fronte enim simplici derecta acie cornua trinis firmabantur subsidiis; eadem ratione haec media collocabantur acie duobus dextra
|
||||
sinistraque intervallis simplicibus ordinibus instructis. Perfecit inceptum castrorum opus Domitius parte copiarum pro vallo constituta.
|
||||
|
||||
|
||||
Proxima nocte Pharnaces interceptis tabellariis, qui de Alexandrinis rebus litteras ad Domitium ferebant, cognoscit Caesarem magno in periculo versari flagitarique ab Domitio ut quam primum Caesari subsidia mitteret propiusque ipse Alexandream per Syriam accederet. Qua cognita re Pharnaces victoriae loco ducebat, si trahere tempus posset, cum discedendum Domitio celeriter putaret. Itaque ab oppido, qua facillimum accessum et aequissimum ad dimicandum nostris videbat, fossas duas derectas non ita magno medio intervallo relicto
|
||||
IIII
|
||||
pedum altitudinis in eum locum deduxit quo longius constituerat suam non producere aciem. Inter has fossas aciem semper instruebat, equitatum autem omnem ab lateribus extra fossam collocabat; qui neque aliter utilis esse poterat et multum numero anteibat nostrum equitatum.
|
||||
|
||||
|
||||
Domitius autem, cum Caesaris magis periculo quam suo commoveretur neque se tuto discessurum arbitraretur, si condiciones quas reicerat rursus appeteret aut sine causa
|
||||
discederet, ex propinquis castris in aciem exercitum eduxit;
|
||||
XXXVI
|
||||
. legionem in dextro cornu collocavit, Ponticam in sinistro, Deiotari legiones in mediam aciem contulit, quibus
|
||||
tamen angustissimum intervallum frontis reliquit reliquis cohortibus in subsidiis collocatis. sic utrimque acie instructa processum est ad dimicandum.
|
||||
|
||||
|
||||
Signo sub idem tempus ab utroque dato concurritur: acriter varieque pugnatur. Nam
|
||||
XXXVI
|
||||
. legio, cum extra fossam in equites regis impetum fecisset, adeo secundum proelium fecit ut moenibus oppidi succederet fossamque transiret aversosque hostis aggrederetur. At Pontica ex altera parte legio, cum paulum aversa hostibus cessisset, fossam autem circumire ac transcendere
|
||||
conata esset, ut aperto latere aggrederetur hostem, in ipso transitu fossae confixa et oppressa est. Deiotari vero legiones vix impetum sustinuerunt. Ita victrices regiae copiae cornu suou dextro mediaque acie converterunt se ad
|
||||
XXXVI
|
||||
. legionem. Quae tamen fortiter vincentium impetum sustinuit, magnis copiis hostium circumdata praesentissimo animo pugnans in orbem se recepit ad radices montium; quo Pharnaces insequi propter iniquitatem loci noluit. Ita Pontica legione paene tota amissa, magna parte Deiotari militum interfecta
|
||||
XXXVI
|
||||
. legio in loca se superiora contulit non amplius
|
||||
CCL
|
||||
desideratis. Ceciderunt eo proelio splendidi atque inlustres viri non nulli, equites Romani. Quo tamen incommodo Domitius accepto reliquias exercitus dissipati collegit
|
||||
itineribusque tutis per Cappadociam se in Asiam recepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Pharnaces rebus secundis elatus, cum de Caesare ea quae optabat speraret, Pontum omnibus copiis occupavit ibique et victor et crudelissimus rex, cum sibi fortunam paternam feliciore eventu destinaret, multa oppida expugnavit, bona civium Romanorum Ponticorumque diripuit, supplicia constituit in eos qui aliquam formae atque aetatis commendationem habebant ea quae morte essent miseriora, Pontumque nullo defendente paternum regnum glorians se recepisse obtinebat.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,31 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Sub idem tempus in Illyrico est incommodum acceptum, quae provincia superioribus mensibus retenta non tantum sine ignominia sed etiam cum laude erat. Namque eo missus aestate cum duabus legionibus Q. Cornificius, Caesaris quaestor, pro praetore, quamquam erat provincia minime copiosa ad exercitus alendos et finitimo bello ac dissensionibus confecta et vastata, tamen prudentia ac diligentia sua, quod magnam curam suscipiebat ne quo temere progrederetur, et recepit et defendit. Namque et castella complura locis editis posita, quorum opportunitas castellanos impellebat ad decursiones faciendas et bellum inferendum, expugnavit
|
||||
eaque praeda milites donavit, quae etsi erat tenuis, tamen in tanta provinciae desperatione erat grata, praesertim virtute parta, et cum Octavius ex fuga Pharsalici proeli magna classe in illum se sinum contulisset, paucis navibus Iadertinorum, quorum semper in rem publicam singulare constiterat officium, dispersis Octavianis navibus erat potitus, ut vel classe dimicare posset adiunctis captivis navibus sociorum. Cum diversissima parte orbis terrarum Cn. Pompeium Caesar victor sequeretur complurisque adversarios in Illyricum propter Macedoniae propinquitatem se reliquiis ex fuga collectis contulisse audiret, litteras ad Gabinium mittit, uti cum legionibus tironum, quae nuper erant conscriptae, proficisceretur in Illyricum coniunctisque copiis cum Q. Cornificio, si quod periculum provinciae inferretur, depelleret; sin ea non magnis copiis tuta esse posset, in Macedoniam legiones adduceret. Omnem enim illam partem regionemque vivo Cn. Pompeio bellum instauraturam esse credebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Gabinius ut in Illyricum venit hiberno tempore anni ac difficili sive copiosiorem provinciam existimans sive multum fortunae victoris Caesaris tribuens sive virtute et scientia sua confisus, qua saepe in bellis
|
||||
periclitatus magnas res et secundas ductu ausuque suo gesserat, neque provinciae facultatibus sublevabatur, quae partim erat exinanita partim infidelis, neque navibus intercluso mari tempestatibus commeatus supportari poterat; magnisque difficultatibus coactus non ut volebat sed ut necesse erat bellum gerebat. Ita cum durissimis tempestatibus propter inopiam castella aut oppida expugnare cogeretur, crebro incommoda accipiebat adeoque est a barbaris contemptus ut Salonam se recipiens in oppidum maritimum, quod cives Romani fortissimi fidelissimi incolebant, in agmine dimicare sit coactus. Quo proelio duobus milibus militum amplius amissis, centurionibus
|
||||
XXXVIII
|
||||
, tribunis
|
||||
IIII
|
||||
, cum reliquis copiis Salonam se recepit summaque ibi difficultate rerum omnium pressus paucis mensibus morbo periit. Cuius et infelicitas vivi et subita mors in magnam spem Octavium adduxit provinciae potiendae; quem tamen diutius in rebus secundis et fortuna, quae plurimum in bellis potest, diligentiaque Cornifici et virtus Vatini versari passa non est.
|
||||
|
||||
|
||||
Vatinius Brundisi cum esset, cognitis rebus quae gestae erant in Illyrico, cum crebris litteris Cornifici ad auxilium provinciae ferendum evocaretur et M. Octavium audiret cum barbaris foedera percussisse compluribusque locis nostrorum militum oppugnare praesidia partim classe per se partim pedestribus
|
||||
copiis per barbaros, etsi gravi valetudine adfectus vix corporis viribus animum sequebatur, tamen virtute vicit incommodum naturae difficultatesque et hiemis et subitae praeparationis. Nam cum ipse paucas in portu navis longas haberet, litteras in Achaiam ad Q. Calenum misit, uti sibi classem mitteret. Quod cum tardius fieret quam periculum nostrorum flagitabat, qui sustinere impetum Octavi non poterant, navibus actuariis, quarum numerus erat satis magnus, magnitudo nequaquam satis iusta ad proeliandum, rostra imposuit. His adiunctis navibus longis et numero classis aucto militibus veteranis impositis, quorum magnam copiam habebat ex omnibus legionibus, qui numero aegrorum relicti erant Brundisi, cum exercitus in Graeciam transportaretur, profectus est in Illyricum maritimasque non nullas civitates, quae defecerant Octavioque se tradiderant, partim recipiebat, partim remanentis in suo consilio praetervehebatur nec sibi ullius rei moram necessitatemque iniungebat quin quam celerrime posset ipsum Octavium persequeretur. Hunc oppugnantem Epidaurum terra marique, ubi nostrum erat praesidium, adventu suo discedere ab oppugnatione coegit praesidiumque nostrum recepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Octavius cum Vatinium classem magna ex parte confectam ex naviculis actuariis habere cognosset, confisus sua classe substitit ad insulam Tauridem;
|
||||
qua regione Vatinius insequens navigabat, non quo Octavium ibi restitisse sciret, sed quod eum longius progressum insequi decreverat. Cum propius Tauridem accessisset distensis suis navibus, quod et tempestas erat turbulenta et nulla suspicio hostis, repente adversam ad se venientem navem antemnis ad medium malum demissis instructam propugnatoribus animum advertit. Quod ubi conspexit, celeriter vela subduci demittique antemnas iubet et milites armari et vexillo sublato, quo pugnandi dabat signum, quae primae naves subsequebantur idem ut facerent significabat. Parabant se Vatiniani repente oppressi; parati deinceps Octaviani ex portu procedebant. Instruitur utrimque acies, ordine disposita magis Octaviana, paratior militum animis Vatiniana.
|
||||
|
||||
|
||||
Vatinius cum animum adverteret neque navium se magnitudine neque numero parem esse fortuitae dimicationi, fortunae rem committere maluit. Itaque primus sua quinqueremi in quadriremem ipsius Octavi impetum fecit. Celerrime fortissimeque contra illo remigante naves adversae rostris concurrerunt adeo vehementer ut navis Octaviana rostro discusso ligno contineretur. Committitur acriter reliquis locis proelium concurriturque ad duces maxime: nam cum suo quisque auxilium ferret, magnum comminus in angusto mari proelium factum
|
||||
est. Quantoque coniunctis magis navibus confligendi potestas dabatur, tanto superiores erant Vatiniani; qui admiranda virtute ex suis navibus in hostium navis transilire non dubitabant et dimicatione aequata longe superiores virtute rem feliciter gerebant. Deprimitur ipsius Octavi quadriremis, multae praeterea capiuntur aut rostris perforatae merguntur; propugnatores Octaviani partim in navibus iugulantur, partim in mare praecipitantur. Ipse Octavius se in scapham confert; in quam plures cum confugerent, depressa scapha vulneratus tamen adnatat ad suum myoparonem. Eo receptus, cum proelium nox dirimeret, tempestate magna velis profugit. Sequuntur hunc suae naves non nullae, quas casus ab illo periculo vindicarat.
|
||||
|
||||
|
||||
At Vatinius re bene gesta receptui cecinit suisque omnibus incolumibus in eum se portum victor recepit, quo ex portu classis Octavi ad dimicandum processerat. Capit ex eo proelio penterem unam, triremis duas, dicrotas
|
||||
VIII
|
||||
complurisque remiges Octavianos posteroque ibi die, dum suas captivasque navis reficeret, consumpto post diem tertium contendit in insulam Issam, quod eo se recepisse ex fuga credebat Octavium. Erat in ea
|
||||
nobilissimum regionum earum oppidum coniunctissimumque Octavio. Quo ut venit, oppidani supplices se Vatinio
|
||||
dediderunt, comperitque ipsum Octavium parvis paucisque navigiis vento secundo regionem Graeciae petisse, inde ut Siciliam, deinde Africam caperet. Ita brevi spatio re praeclarissime gesta, provincia recepta et Cornificio reddita, classe adversariorum ex illo toto sinu expulsa victor se Brundisium incolumi exercitu et classe recepit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,112 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Eis autem temporibus quibus Caesar ad Dyrrachium Pompeium obsidebat et Palaepharsali rem feliciter gerebat Alexandreaeque cum periculo magno tum etiam maiore periculi fama dimicabat, Q. Cassius Longinus, in Hispania pro praetore provinciae ulterioris obtinendae causa relictus, sive consuetudine naturae suae sive odio quod in illam provinciam susceperat quaestor ex insidiis ibi vulneratus, magnas odi sui fecerat accessiones, quod vel ex conscientia sua, cum de se mutuo sentire provinciam crederet, vel multis signis et testimoniis eorum qui difficulter odia dissimulabant animum advertere poterat, et compensare offensionem provinciae exercitus amore cupiebat. Itaque, cum primum in unum locum exercitum conduxit, sestertios centenos militibus est pollicitus, nec multo post, cum in Lusitania Medobregam oppidum montemque Herminium expugnasset, quo Medobregenses confugerant,
|
||||
ibique imperator esset appellatus, sestertiis centenis milites donavit. Multa praeterea et magna praemia singulis concedebat; quae speciosum reddebant praesentem exercitus amorem, paulatim tamen et occulte militarem disciplinam severitatemque minuebant.
|
||||
|
||||
|
||||
Cassius legionibus in hiberna dispositis ad ius dicendum Cordubam se recepit contractumque in ea aes alienum gravissimis oneribus provinciae constituit exsolvere; et ut largitionis postulat consuetudo, per causam liberalitatis speciosam plura largitori quaerebantur. Pecuniae locupletibus imperabantur, quas Longinus sib expensas ferri non tantum patiebatur sed etiam cogebat, in gregem locupletium simultatium causa tenues coiciebantur, neque ullum genus quaestus aut magni et evidentis aut minimi et sordidi praetermittebatur quo domus et tribunal imperatoris vacaret. Nemo erat, qui modo aliquam iacturam facere posset, quin aut vadimonio teneretur aut in reos referretur. Ita magna etiam sollicitudo periculorum ad iacturas et detrimenta rei familiaris adiungebatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Quibus de causis accidit ut, cum Longinus imperator eadem faceret quae fecerat quaestor, similia rursus de morte eius provinciales consilia inirent. Horum odium confirmabant non nulli familiares eius qui, cum in illa societate versarentur rapinarum,
|
||||
nihilo minus oderant eum cuius nomine peccabant, sibique quod rapuerant acceptum referebant, quod interciderat aut erat interpellatum Cassio assignabant. Quintam legionem novam conscribit. Augetur odium et ex ipso dilectu et sumptu additae legionis. Complentur equitum
|
||||
III
|
||||
milia maximisque ornantur impensis: nec provinciae datur ulla requies.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim litteras accepit a Caesare, ut in Africam exercitum traiceret perque Mauretaniam ad finis Numidiae perveniret, quod magna Cn. Pompeio Iuba miserat auxilia maioraque missurus existimabatur. Quibus litteris acceptis insolenti voluptate efferebatur, quod sibi novarum provinciarum et fertilissimi regni tanta oblata esset facultas. Itaque ipse in Lusitaniam proficiscitur ad legiones arcessendas auxiliaque adducenda; certis hominibus dat negotium ut frumentum navesque
|
||||
C
|
||||
praepararentur pecuniaeque describerentur atque imperarentur, ne qua res cum redisset moraretur. Reditus eius fuit celerior omnium opinione: non enim labor aut vigilantia cupienti praesertim aliquid Cassio deerat.
|
||||
|
||||
|
||||
Exercitu coacto in unum locum castris ad Cordubam positis pro contione militibus exponit quas res Caesaris iussu gerere deberet, polliceturque eis, cum in Mauretaniam traiecisset, sestertios centenos
|
||||
se daturum; quintam fore in Hispania legionem. Ex
|
||||
contione se Cordubam recepit eoque ipso die tempore postmeridiano, cum in basilicam iret, quidam Minucius Silo cliens L. Racili libellum, quasi aliquid ab eo postularet, ut miles ei tradit, deinde post Racilium — nam is latus Cassi tegebat —, quasi responsum peteret, celeriter dato loco cum se insinuasset, sinistra corripit aversum dextraque bis ferit pugione. Clamore sublato fit a coniuratis impetus universis. Munatius Flaccus proximum gladio traicit lictorem; hoc interfecto Q. Cassium legatum vulnerat. Ibi T. Vasius et L. Mercello simili confidentia Flaccum, municipem suum, adiuvant: erant enim omnes Italicenses. Ad ipsum Longinum L. Licinius Squillus involat iacentemque levibus sauciat plagis.
|
||||
|
||||
|
||||
Concurritur ad Cassium defendendum: semper enim Berones complurisque evocatos cum telis secum habere consuerat. A quibus ceteri intercluduntur qui ad caedem faciendam subsequebantur; quo in numero fuit Calpurnius Salvianus et Manilius Tusculus. Minucius inter saxa quae iacebant in itinere fugiens opprimitur et relato domum Cassio ad eum deducitur. Racilius in proximam se domum familiaris sui confert, dum certum cognosceret confectusne Cassius esset. L. Laterensis, cum id non
|
||||
dubitaret, accurrit laetus in castra militibusque vernaculis et secundae legionis, quibus odio sciebat praecipue Cassium esse, gratulatur; tollitur a multitudine in tribunal, praetor appellatur. Nemo enim aut in provincia natus, ut vernaculae legionis milites, aut diuturnitate iam factus provincialis, quo in numero erat secunda legio, non cum omni provincia consenserat in odio Cassi: nam legionem
|
||||
XXX
|
||||
. et
|
||||
XXI
|
||||
. paucis mensibus in Italia scriptas Caesar attribuerat Longino, quinta legio nuper ibi erat confecta.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim nuntiatur Laterensi vivere Cassium. Quo nuntio dolore magis permotus quam animo perturbatus reficit se celeriter et ad Cassium visendum proficiscitur. Re cognita
|
||||
XXX
|
||||
. legio signa Cordubam infert ad auxilium ferendum imperatori suo. Facit hoc idem
|
||||
XXI
|
||||
. Subsequitur has
|
||||
V
|
||||
. Cum duae legiones reliquae essent in castris, secundani, veriti ne soli relinquerentur atque ex eo quid sensissent iudicaretur, secuti sunt factum superiorum. Permansit in sententia legio vernacula nec ullo timore de gradu deiecta est.
|
||||
|
||||
|
||||
Cassius eos qui nominati erant conscii caedis iubet comprehendi; legiones in castra remittit quinque cohortibus tricesimae retentis.
|
||||
Indicio
|
||||
Minuci cognoscit L. Racilium et L. Laterensem et Annium Scapulam, maximae dignitatis et gratiae provincialem hominem sibique tam familiarem quam Laterensem et Racilium, in eadem fuisse coniuratione, nec diu moratur dolorem suum quin eos interfici iubeat. Minucium libertis tradit excruciandum, item Calpurnium Salvianum, qui profitetur indicium coniuratorumque numerum auget, vere, ut quidam existimant, ut non nulli queruntur, coactus. Isdem cruciatibus adfectus L. Mercello.
|
||||
. . . Squillus nominat pluris; quos Cassius interfici iubet exceptis eis qui se pecunia redemerunt. Nam palam HIS
|
||||
LX
|
||||
cum Calpurnio paciscitur et cum Q. Sestio
|
||||
L
|
||||
. Qui si maxime nocentes sunt multati, tamen periculum vitae dolorque vulnerum pecuniae remissus crudelitatem cum avaritia certasse significabat.
|
||||
|
||||
|
||||
Aliquot post diebus litteras a Caesare missas accipit, quibus cognoscit Pompeium in acie victum amissis copiis fugisse. Qua re cognita mixtam dolore voluptatem capiebat: victoriae nuntius laetitiam exprimebat, confectum bellum licentiam temporum intercludebat. Sic erat dubius animus utrum nihil timere an omnia licere mallet. Sanatis vulneribus arcessit omnis qui sibi pecunias expensas tulerant, acceptasque eas iubet referri; quibus
|
||||
parum videbatur imposuisse oneris, ampliorem pecuniam imperat. Equitum autem Romanorum dilectum instituit; quos ex omnibus conventibus coloniisque conscriptos transmarina militia perterritos ad sacramenti redemptionem vocabat. Magnum hoc fuit vectigal, maius tamen creabat odium. His rebus confectis totum exercitum lustrat; legiones quas in Africam ducturus erat et auxilia mittit ad traiectum. Ipse classem quam parabat ut inspiceret, Hispalim accedit ibique moratur, propterea quod edictum tota provincia proposuerat, quibus pecunias imperasset neque contulissent, se adirent. Quae evocatio vehementer omnis turbavit.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim L. Titius, qui eo tempore tribunus militum in legione vernacula fuerat, nuntiat eam a legione
|
||||
XXX
|
||||
., quam Q. Cassius legatus simul ducebat, cum ad oppidum Ilipam castra haberet, seditione facta centurionibus aliquot occisis qui signa tolli non patiebantur, discessisse et ad secundam legionem contendisse, quae ad fretum alio itinere ducebatur. Cognita re noctu cum
|
||||
V
|
||||
cohortibus unetvicesimanorum egreditur, mane pervenit Naevam.
|
||||
Ibi
|
||||
eum diem, ut quid ageretur perspiceret, moratus Carmonem contendit. Hic, cum legio
|
||||
XXX
|
||||
. et
|
||||
XXI
|
||||
. et cohortes
|
||||
IIII
|
||||
ex
|
||||
V
|
||||
. legione totusque convenisset equitatus, audit
|
||||
IIII
|
||||
cohortis a vernaculis oppressas ad Obuculam cum his ad secundam pervenisse legionem omnisque ibi se coniunxisse et T. Thorium Italicensem ducem delegisse. Celeriter habito consilio M. Marcellum quaestorem Cordubam, ut eam in potestate retineret, Q. Cassium legatum Hispalim mittit. Paucis ei diebus affertur conventum Cordubensem ab eo defecisse Marcellumque aut voluntate aut necessitate adductum — namque id varie nuntiabatur — consentire cum Cordubensibus; duas cohortis legionis
|
||||
V
|
||||
., quae fuerant Cordubae in praesidio, idem facere. Cassius his rebus incensus movet castra et postero die Segoviam ad flumen Singiliense venit. Ibi habita contione militum temptat animos; quos cognoscit non sua sed Caesaris absentis causa sibi fidissimos esse nullumque periculum deprecaturos, dum per eos Caesari provincia restitueretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim Thorius ad Cordubam veteres legiones adducit ac, ne dissensionis initium natum seditiosa militum suaque natura videretur, simul ut contra Q.
|
||||
Cassium, qui Caesaris nomine maioribus viribus uti videbatur, aeque potentem opponeret dignitatem, Cn. Pompeio se provinciam reciperare velle palam dictitabat. Et forsitan etiam hoc fecerit odio Caesaris et amore Pompei, cuius nomen multum poterat apud eas legiones quas M. Varro obtinuerat. Sed id qua mente, communis erat coniectura: certe hoc prae se Thorius ferebat; milites adeo fatebantur, ut Cn. Pompei nomen in scutis inscriptum haberent. Frequens legionibus conventus obviam prodit, neque tantum virorum sed etiam matrum familias ac praetextatorum, deprecaturque ne hostili adventu Cordubam diriperent: nam se contra Cassium consentire cum omnibus; contra Caesarem ne facere cogerentur orare.
|
||||
|
||||
|
||||
Tantae multitudinis precibus et lacrimis exercitus commotus cum videret ad Cassium persequendum nihil opus esse Cn. Pompei nomine et memoria tamque omnibus Caesarianis quam Pompeianis Longinum esse in odio neque se conventum neque M. Marcellum contra Caesaris causam posse perducere, nomen Pompei ex scutis detraxerunt, Marcellum, qui se Caesaris causam defensurum profitebatur, ducem asciverunt praetoremque appellarunt et conventum sibi adiunxerunt castraque ad Cordubam posuerunt. Cassius eo biduo circiter
|
||||
IIII
|
||||
milia passuum a Corduba citra flumen Baetim in oppidi
|
||||
conspectu loco excelso facit castra; litteras ad regem Bogudem in Mauretaniam et ad M. Lepidum proconsulem in Hispaniam citeriorem mittit, subsidio sibi provinciaeque Caesaris causa quam primum veniret. Ipse hostili modo Cordubensium agros vastat, aedificia incendit.
|
||||
|
||||
|
||||
Cuius rei deformitate atque indignitate legiones quae Marcellum sibi ducem ceperant ad eum concurrerunt, ut in aciem educerentur orant, priusque confligendi sibi potestas fieret quam cum tanta contumelia nobilissimae carissimaeque possessiones Cordubensium in conspectu suo rapinis, ferro flammaque consumerentur. Marcellus cum confligere miserrimum putaret, quod et victoris et victi detrimentum ad eundem Caesarem esset redundaturum neque suae potestatis esset, legiones Baetim traducit aciemque instruit. Cum Cassium contra pro suis castris aciem instruxisse loco superiore videret, causa interposita, quod is in aequum non descenderet, Marcellus militibus persuadet ut se recipiant in castra. Itaque copias reducere coepit. Cassius, quo bono valebat Marcellumque infirmum esse sciebat, aggressus equitatu legionarios se recipientis compluris novissimos in fluminis ripis interfecit. Cum hoc detrimento quid transitus fluminis viti difficultatisque haberet cognitum esset, Marcellus castra Baetim transfert, crebroque uterque legiones
|
||||
in aciem educit; neque tamen confligitur propter locorum difficultates.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat copiis pedestribus multo firmior Marcellus; habebat enim veteranas multisque proeliis expertas legiones. Cassius fidei magis quam virtuti legionum confidebat. Itaque, cum castra castris collata essent et Marcellus locum idoneum castello cepisset quo prohibere aqua Cassianos posset, Longinus, veritus ne genere quodam obsidionis clauderetur in regionibus alienis sibique infestis, noctu silentio ex castris proficiscitur celerique itinere Uliam contendit, quod sibi fidele esse oppidum credebat. Ibi adeo coniuncta ponit moenibus castra ut et loci natura — namque Ulia in edito monte posita est — et ipsa munitione urbis undique ab oppugnatione tutus esset. Hunc Marcellus insequitur et quam proxime potest Uliam castra castris confert locorumque cognita natura, quo maxime rem deducere volebat, necessitate est deductus ut neque confligeret — cuius se rei facultas esset, resistere incitatis militibus non poterat — neque vagari Cassium latius pateretur, ne plures civitates ea paterentur quae passi erant Cordubenses. Castellis idoneis locis collocatis operibusque in circuitu oppidi continuatis Uliam Cassiumque munitionibus clausit. Quae prius quam perficerentur,
|
||||
Longinus omnem suum equitatum emisit; quem magno sibi usu fore credebat, si pabulari frumentarique Marcellum non pateretur, magno autem fore impedimento, si clausus obsidione et inutilis necessarium consumeret frumentum.
|
||||
|
||||
|
||||
Paucis diebus Q. Cassi litteris acceptis rex Bogus
|
||||
º
|
||||
cum copiis venit adiungitque et legioni quam secum adduxerat compluris cohortis auxiliarias Hispanorum. Namque ut in civilibus dissensionibus accidere consuevit, ita temporibus illis in Hispania non nullae civitates rebus Cassi studebant, plures Marcellum fovebant. Accedit cum copiis Bogus
|
||||
º
|
||||
ad exteriores Marcelli munitiones. Pugnatur utrimque acriter, crebroque id accidit fortuna saepe ad utrumque victoriam transferente; nec tamen umquam ab operibus depellitur Marcellus.
|
||||
|
||||
|
||||
Interim Lepidus ex citeriore provincia cum cohortibus legionariis
|
||||
XXXV
|
||||
magnoque numero equitum et reliquorum auxiliorum venit ea mente Uliam, ut sine ullo studio contentiones Cassi Marcellique componeret. Huic venienti sine dubitatione Marcellus se credit atque offert; Cassius contra suis se tenet praesidiis, sive eo quod plus sibi iuris deberi quam Marcello existimabat, sive eo quod ne praeoccupatus animus Lepidi esset obsequio adversarii verebatur. Ponit ad Uliam castra Lepidus neque habet a Marcello quicquam divisi. Ne pugnetur interdicit; ad exeundum Cassium invitat
|
||||
fidemque suam in re omni interponit. Cum diu dubitasset Cassius quid sibi faciendum quidve Lepido esset credendum, neque ullum exitum consili sui reperiret si permaneret in sententia, postulat uti munitiones disicerentur sibique liber exitus daretur. Non tantum indutiis factis sed prope iam pace
|
||||
constituta opera cum
|
||||
complanarent custodiaeque munitionum essent deductae, auxilia regis in id castellum Marcelli quod proximum erat regis castris, neque opinantibus omnibus — si tamen in omnibus fuit Cassius: nam de huius conscientia dubitabatur —, impetum fecerunt complurisque ibi milites oppresserunt. Quod nisi celeriter indignatione et auxilio Lepidi proelium esset diremptum, maior calamitas esset accepta.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum iter Cassio patefactum esset, castra Marcellus cum Lepido coniungit. Lepidus eodem tempore Marcellusque Cordubam cum suis, Cassius proficiscitur Carmonem. Sub idem tempus Trebonius proconsul ad provinciam obtinendam venit. De cuius adventu ut cognovit Cassius, legiones quas secum habuerat equitatumque in hiberna distribuit; ipse omnibus suis rebus celeriter correptis Malacam contendit ibique adverso tempore navigandi navis conscendit, ut ipse praedicabat, ne se Lepido et Trebonio et Marcello committeret, ut amici eius dictitabant, ne per eam provinciam minore cum
|
||||
dignitate iter faceret cuius magna pars ab eo defecerat, ut ceteri existimabant, ne pecunia illa ex infinitis rapinis confecta in potestatem cuiusquam veniret. Progressus secunda ut hiberna tempestate cum in Hiberum flumen noctis vitandae causa se contulisset, inde paulo vehementiore tempestate, nihilo periculosius se navigaturum credens, profectus, adversis fluctibus occurrentibus ostio fluminis, in ipsis faucibus, cum neque flectere navem propter vim fluminis neque directam tantis fluctibus tenere posset, demersa nave periit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,63 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Cum in Syriam Caesar ex Aegypto venisset atque ab eis qui Roma venerant ad eum cognosceret litterisque urbanis animadverteret multa Romae male et inutiliter administrari neque ullam partem rei publicae satis commode geri, quod et contentionibus tribuniciis perniciosae seditiones orirentur et ambitione atque indulgentia tribunorum militum et qui legionibus praeerant multa contra morem consuetudinemque militarem fierent, quae dissolvendae disciplinae severitatisque essent, eaque omnia flagitare adventum suum videret, tamen praeferendum existimabat, quas in provincias regionesque venisset, eas ita relinquere constitutas ut domesticis dissensionibus liberarentur, iura legesque acciperent, externorum hostium metum deponerent. Haec in
|
||||
Syria, Cilicia, Asia celeriter se confecturum sperabat, quod hae provinciae nullo bello premebantur; in Bithynia ac Ponto plus oneris videbat sibi impendere. Non excessisse enim Ponto Pharnacen audiebat neque excessurum putabat, cum secundo proelio vehementer esset inflatus quod contra Domitium Calvinum fecerat. Commoratus fere in omnibus civitatibus quae maiore sunt dignitate, praemia bene meritis et viritim et publice tribuit, de controversiis veteribus cognoscit ac statuit; reges, tyrannos, dynastas provinciae finitimos, qui omnes ad eum concurrerant, receptos in fidem condicionibus impositis provinciae tuendae ac defendendae dimittit et sibi et populo Romano amicissimos.
|
||||
|
||||
|
||||
Paucis diebus in ea provincia consumptis Sextum Caesarem, amicum et necessarium suum, legionibus Syriaeque praeficit; ipse eadem classe qua venerat proficiscitur in Ciliciam. Cuius provinciae civitates omnis evocat Tarsum, quod oppidum fere totius Ciliciae nobilissimum fortissimumque est. Ibi rebus omnibus provinciae et finitimarum civitatium constitutis cupiditate proficiscendi ad bellum gerendum non diutius moratur, magnisque itineribus per Cappadociam confectis biduum Mazacae commoratus Comana venit,
|
||||
vetustissimum et sanctissimum in Cappadocia Bellonae templum, quod tanta religione
|
||||
colitur ut sacerdos eius deae maiestate, imperio, potentia secundus a rege consensu gentis illius habeatur. Id homini nobilissimo Lycomedi Bithyno adiudicavit, qui regio Cappadocum genere ortus iure minime dubio, vetustate tamen propter adversam fortunam maiorum suorum mutationemque generis intermisso sacerdotium id repetebat. Fratri autem Ariobarzanis Ariarathi, cum bene meritus uterque eorum de re publica esset, ne aut regni hereditas Ariarathen sollicitaret aut heres regni terreret Ariobarzanen, partem Armeniae minoris concessit, cumque Ariobarzani attribuit qui sub eius imperio ac dicione esset.
|
||||
Ipse iter inceptum simili velocitate conficere coepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum propius Pontum finisque Gallograeciae accessisset, Deiotarus, tetrarches Gallograeciae tum quidem paene totius, quod ei neque legibus neque moribus concessum esse ceteri tetrarchae contendebant, sine dubio autem rex Armeniae minoris ab senatu appellatus, depositis regiis insignibus neque tantum privato vestitu sed etiam reorum habitu supplex ad Caesarem venit oratum ut sibi ignosceret, quod in ea parte positus terrarum quae nulla praesidia Caesaris habuisset exercitibus imperiisque coactus
|
||||
|
||||
in Cn. Pompei castris fuisset: neque enim se debuisse iudicem esse controversiarum populi Romani, sed parere praesentibus imperiis.
|
||||
|
||||
|
||||
Contra quem Caesar, cum plurima sua commemorasset officia quae consul ei decretis publicis tribuisset, cumque defensionem eius nullam posse excusationem eius imprudentiae recipere coarguisset, quod homo tantae prudentiae ac diligentiae scire potuisset quis urbem Italiamque teneret, ubi senatus populusque Romanus, ubi res publica esset, quis denique post L. Lentulum, C. Marcellum consul esset, tamen se concedere id factum superioribus suis beneficiis, veter hospitio atque amicitiae, dignitati aetatique hominis, precibus eorum qui frequentes concurrissent hospites atque amici Deiotari ad deprecandum, de controversiis tetrarcharum postea se cogniturum esse dixit, regium vestitum ei restituit. Legionem autem eam quam ex genere civium suorum Deiotarus armatura disciplinaque nostra constitutam habebat equitatumque omnem ad bellum gerendum adducere iussit.
|
||||
|
||||
|
||||
Cum in Pontum venisset copiasque omnis in unum locum coegisset, quae numero atque exercitatione bellorum mediocres erant — excepta enim legione sexta, quam secum abduxerat Alexandrea veteranam
|
||||
multis laboribus periculisque functam multisque militibus partim difficultate itinerum ac navigationum partim crebritate bellorum adeo deminutam, ut minus mille hominibus in ea esset, reliquae erant tres legiones, una Deiotari, duae quae in eo proelio quod Cn. Domitium fecisse cum Pharnace scripsimus fuerant —, legati a Pharnace missi Caesarem adeunt atque imprimis deprecantur ne eius adventus hostilis esset: facturum enim omnia Pharnacen quae imperata essent. Maximeque commemorabant nulla Pharnacen auxilia contra Caesarem Pompeio dare voluisse, cum Deiotarus, qui dedisset, tamen ei satisfecisset.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar respondit se fore aequissimum Pharnaci, si quae polliceretur repraesentaturus esset. Monuit autem, ut solebat, mitibus verbis legatos, ne aut Deiotarum sibi obicerent aut nimis eo gloriarentur beneficio, quod auxilia Pompeio non misissent. Nam se neque libentius facere quicquam quam supplicibus ignoscere neque provinciarum publicas iniurias condonare eis posse qui fuissent in se officiosi. Quin
|
||||
id ipsum quod commemorant officium fuisse utilius Pharnaci, qui providisset ne vinceretur, quam sibi cui di immortales victoriam tribuissent. Itaque se
|
||||
magnas et gravis iniurias civium Romanorum qui in Ponto negotiati essent, quoniam in integrum restituere non posset, concedere Pharnaci. Nam neque interfectis amissam vitam neque exsectis virilitatem restituere posse; quod quidem supplicium gravius morte cives Romani subissent. Ponto vero decederet confestim familiasque publicanorum remitteret ceteraque restitueret sociis civibusque Romanis quae penes eum essent. Si fecisset, iam tunc sibi mitteret munera ac dona quae bene rebus gestis imperatores ab amicis accipere consuessent. Miserat enim Pharnaces coronam auream. His responsis datis legatos remisit.
|
||||
|
||||
|
||||
At Pharnaces liberaliter omnia pollicitus, cum festinantem ac praecurrentem Caesarem speraret libentius etiam crediturum suis promissis quam res pateretur, quo celerius honestiusque ad res magis necessarias proficisceretur — nemini etiam erat ignotum plurimis de causis ad urbem Caesarem revocari —, lentius agere, decedendi diem postulare longiorem, pactiones interponere, in summa frustrari coepit. Caesar cognita calliditate hominis, quod aliis temporibus natura facere consueverat tunc necessitate fecit adductus, ut celerius omnium opinione manum consereret.
|
||||
|
||||
|
||||
Zela est oppidum in Ponto positum, ipsum ut in plano loco satis munitum: tumulus enim naturalis,
|
||||
velut manu factus, excelsiore undique fastigio sustinet murum. Circumpositi sunt huic oppido magni multique intercisi vallibus colles; quorum editissimus unus, qui propter victoriam Mithridatis et infelicitatem Triari detrimentumque exercitus nostri magnam in illis partibus habet nobilitatem, superioribus locis atque itineribus paene coniunctus est
|
||||
oppido nec multo longius milibus passuum
|
||||
III
|
||||
abest ab Zela. Hunc locum Pharnaces veteribus paternorum felicium castrorum refectis operibus copiis suis omnibus occupavit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar cum ab hoste milia passuum
|
||||
V
|
||||
castra posuisset videretque eas vallis quibus regia castra munirentur eodem intervallo sua castra munituras, si modo ea loca hostes priores non cepissent, quae multo erant propiora regis castris, aggerem comportari iubet intra munitiones. Quo celeriter collato proxima nocte vigilia quarta legionibus omnibus expeditis impedimentisque in castris relictis prima luce neque opinantibus hostibus eum ipsum locum cepit, in quo Mithridates secundum proelium adversus Triarium fecerat. Huc omnem comportatum
|
||||
aggerem ex castris per servitia aggeri
|
||||
iussit, ne quis ab opere miles discederet, cum spatio non amplius passuum mille intercisa vallis castra hostium divideret ab opere incepto Caesaris castrorum.
|
||||
|
||||
|
||||
Pharnaces, cum id repente prima luce animadvertisset, copias suas omnis pro castris instruxit. Quas interposita tanta locorum iniquitate consuetudine magis pervulgata militari credebat instrui Caesar vel ad opus suum tardandum, quo plures in armis tenerentur, vel ad ostentationem regiae fiduciae, ne munitione magis quam manu defendere locum Pharnaces videretur. Itaque deterritus non est quo minus prima acie pro vallo instructa reliqua pars exercitus opus faceret. At Pharnaces impulsus sive loci felicitate sive auspiciis et religionibus inductus, quibus obtemperasse eum postea audiebamus, sive paucitate nostrorum qui in armis erant comperta, cum more operis cotidiani magnam illam servorum multitudinem quae aggerem portabat militum esse credidisset, sive etiam fiducia veterani exercitus sui,
|
||||
quem bis et vicies in acie conflixisse et vicisse legati eius gloriabantur, simul contemptu exercitus nostri, quem pulsum a se Domitio duce sciebat, inito consilio dimicandi descendere praerupta valle coepit. Cuius aliquamdiu Caesar irridebat inanem ostentationem et eo loco militum coartationem, quem in locum nemo sanus hostis subiturus esset: cum interim Pharnaces eodem gradu quo in praeruptam descenderat vallem ascendere adversus arduum collem instructis copiis coepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar incredibili eius vel temeritate vel fiducia commotus neque opinans imparatusque oppressus eodem tempore milites ab opere revocat, arma capere iubet, legiones opponit aciemque instruit; cuius rei subita trepidatio magnum terrorem attulit nostris. Nondum ordinibus instructis falcatae regiae quadrigae permixtos milites perturbant; quae tamen celeriter multitudine telorum opprimuntur. Insequitur has acies hostium, et clamore sublato confligitur multum adiuvante natura loci, plurimum deorum immortalium benignitate; qui cum omnibus casibus bellicis intersunt, tum praecipue eis quibus nihil ratione potuit administrari.
|
||||
|
||||
|
||||
Magno atque acri proelio comminus facto, dextro cornu, quo veterana legio sexta erat collocata,
|
||||
initium victoriae natum est. Ab ea parte cum in proclive detruderentur hostes, multo tardius, sed tamen isdem dis adiuvantibus sinistro cornu mediaque acie totae profligantur copiae regis. Quae quam facile subierant iniquum locum, tam celeriter gradu pulsae premebantur loci iniquitate. Itaque multis militibus partim interfectis partim suorum ruina oppressis, qui velocitate effugere poterant, armis tamen proiectis vallem transgressi nihil ex loco superiore inermi proficere poterant. At nostri victoria elati subire iniquum locum munitionesque aggredi non dubitarunt. Defendentibus autem eis cohortibus castra quas Pharnaces praesidio reliquerat, celeriter castris hostium sunt potiti. Interfecta multitudine omni suorum aut capta Pharnaces cum paucis equitibus profugit; cui nisi castrorum oppugnatio facultatem attulisset liberius profugiendi, vivus in Caesaris potestatem adductus esset.
|
||||
|
||||
|
||||
Tali victoria totiens victor Caesar incredibili est laetitia adfectus, quod maximum bellum tanta celeritate confecerat, quodque subiti periculi recordatione laetior victoria facilis ex difficillimis rebus
|
||||
acciderat. Ponto recepto praeda omni regia militibus condonata postero die cum expeditis equitibus ipse proficiscitur, legionem sextam decedere ad praemia atque honores accipiendos in Italiam iubet, auxilia Deiotari domum remittit, duas legiones cum Caelio Viniciano in Ponto relinquit.
|
||||
|
||||
|
||||
Ita per Gallograeciam Bithyniamque in Asiam iter facit omniumque earum provinciarum de controversiis cognoscit et statuit; iura in tetrarchas, reges, civitates distribuit. Mithridaten Pergamenum, a quo rem feliciter celeriterque gestam in Aegypto supra scripsimus, regio genere ortum, disciplinis etiam regiis educatum — nam eum Mithridates, rex Asiae totius, propter nobilitatem Pergamo parvulum secum asportaverat in castra multosque retinuerat annos — regem Bosphori constituit, qui
|
||||
sub imperio Pharnacis fuerat, provinciasque populi Romani a barbaris atque inimicis regibus interposito amicissimo rege munivit. Eidem tetrarchian Gallograecorum iure gentis et cognationis adiudicavit occupatam et possessam paucis ante annis a Deiotaro. Neque tamen usquam diutius moratus est quam necessitas urbanarum seditionum pati videbatur. Rebus felicissime celerrimeque confectis in Italiam celerius omnium opinione venit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,388 @@
|
|||
Thayer's Note: The map — a larger, fully readable version (836K) opens
|
||||
in a separate window
|
||||
— is from the end of the volume, where it is titled "Map 6".
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Pharnace superato, Africa recepta, qui ex his proeliis cum adulescente Cn. Pompeio profugissent, cum . . . et ulterioris Hispaniae potitus esset, dum Caesar muneribus dandis in Italia detinetur, . . . quo facilius praesidia contra compararet, Pompeius in fidem uniuscuiusque civitatis confugere coepit.
|
||||
Ita partim precibus partim vi bene magna comparata manu provinciam vastare. Quibus in rebus non nullae civitates sua sponte auxilia mittebant, item non nullae portas contra cludebant. Ex quibus si qua oppida vi ceperat, cum aliquis ex ea civitate optime de Cn. Pompeio meritus civis esset, propter pecuniae magnitudinem alia qua ei inferebatur causa, ut eo de medio sublato ex eius pecunia latronum largitio fieret. Ita pacis commoda hoste
|
||||
orta: eo
|
||||
maiores augebantur copiae. Hoc crebrius
|
||||
nuntiis in Italiam missis civitates contrariae Pompeio auxilia sibi depostulabant.
|
||||
|
||||
|
||||
C. Caesar dictator tertio, designatus dictator quarto multis ante iter rebus confectis
|
||||
cum celeri festinatione ad bellum conficiendum in Hispaniam cum venisset, legatique Cordubenses, qui a Cn. Pompeio discessissent, Caesari obviam venissent, a quibus nuntiabatur nocturno tempore oppidum Cordubam capi posse, quod nec opinantibus adversariis eius provinciae potitus esset, simulque quod tabellariis, qui a Cn. Pompeio dispositi omnibus locis essent, qui certiorem Cn. Pompeium de Caesaris adventu facerent, ipse suum eius adventus metum significasset,
|
||||
multa praeterea veri similia proponebant. Quibus rebus adductus quos legatos ante exercitui praefecerat Q. Pedium et Q. Fabium Maximum de suo adventu facit certiores, utque sibi equitatus qui ex provincia fuisset praesidio esset. Ad quos celerius quam ipsi opinati sunt appropinquavit neque, ut ipse voluit, equitatum sibi praesidio habuit.
|
||||
|
||||
|
||||
Erat idem temporis Sex. Pompeius frater qui cum praesidio Cordubam tenebat, quod eius provinciae caput esse existimabatur; ipse autem Cn. Pompeius adulescens Uliam
|
||||
oppidum oppugnabat et fere iam aliquot mensibus ibi detinebatur. Quo ex oppido
|
||||
cognito Caesaris adventu legati clam praesidia Cn. Pompei Caesarem cum adissent, petere coeperunt uti sibi primo quoque tempore subsidium mitteret. Caesar — eam civitatem omni tempore optime de populo Romano meritam esse — celeriter sex cohortis secunda vigilia iubet proficisci, pari equites numero. Quibus praefecit hominem eius provinciae notum et non parum scientem, L. Vibium
|
||||
Paciaecum. Qui cum ad Cn. Pompei praesidia venisset, incidit idem temporis ut tempestate adversa vehementique vento adflictaretur; aditusque vis tempestatis ita obscurabat ut vix proximum agnoscere possent. Cuius incommodum summam utilitatem ipsis praebebat. Ita cum ad eum locum venerunt, iubet binos equites conscendere, et recta per adversariorum praesidia ad oppidum contendunt. Mediisque eorum praesidiis cum essent, cum quaereretur qui essent, unus ex nostris respondit, ut sileat verbum facere: nam id temporis conari ad murum accedere, ut oppidum capiant; et partim tempestate impediti vigiles non poterant diligentiam praestare, partim illo responso deterrebantur. Cum ad portam appropinquassent, signo dato ab oppidanis sunt recepti, et pedites
|
||||
dispositi
|
||||
partim ibi remanserunt, equites clamore facto eruptionem in adversariorum castra fecerunt. Sic in illo facto, cum inscientibus accidisset, existimabant prope magna pars hominum qui in his castris fuissent se prope captos esse.
|
||||
|
||||
|
||||
Hoc misso ad Uliam praesidio Caesar, ut Pompeium ab ea oppugnatione deduceret, ad Cordubam contendit, ex quo itinere loricatos viros fortis cum equitatu ante praemisit. Qui simul in conspectum oppidi se dederunt, cum equis recipiuntur, hoc a Cordubensibus nequaquam poterat animadverti. Appropinquantibus ex oppido bene magna multitudo ad equitatum concidendum cum exissent, loricati, ut supra scripsimus, ex equis descenderunt et magnum proelium fecerunt, sic uti ex infinita hominum multitudine pauci in oppidum se reciperent. Hoc timore adductus Sex. Pompeius litteras fratri misit ut celeriter sibi subsidio veniret, ne prius Caesar Cordubam caperet quam ipse illo venisset. Itaque Cn. Pompeius Ulia prope capta litteris fratris excitus cum copiis ad Cordubam iter facere coepit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar, cum ad flumen Baetim venisset neque propter altitudinem fluminis transire posset, lapidibus corbis plenos demisit: insuper ponit trabes; ita ponte facto copias ad castra tripertito traduxit. Tendebat adversum oppidum e regione pontis, ut
|
||||
supra scripsimus, tripertito.
|
||||
Huc cum Pompeius cum suis copiis venisset, ex adverso pari ratione castra ponit. Caesar, ut eum ab oppido commeatuque excluderet, bracchium ad pontem ducere coepit: pari idem condicione Pompeius facit. Hic inter duces duos fit contentio uter prius pontem occuparet; ex qua contentione cotidiana minuta proelia fiebant, ut modo hi, non numquam illi superiores discederent. Quae res cum ad maiorem contentionem venisset, ab utrisque comminus pugna inita, dum cupidius locum student tenere, propter pontem coagulabantur,
|
||||
fluminis ripas appropinquantes coangustati praecipitabantur. Hic alternis
|
||||
non solum morti mortem exaggerabant, sed tumulos tumulis exaequabant. Ita diebus compluribus consumptis cupiebat Caesar, si qua condicione posset, adversarios in aequum locum deducere et primo quoque tempore de bello decernere.
|
||||
|
||||
|
||||
Id cum animadverteret adversarios minime velle, quo eos quomodo ab Ulia
|
||||
retraxerat in aequum
|
||||
deduceret, copiis flumine traductis noctu iubet ignis fieri magnos: ita firmissimum eius praesidium Ateguam proficiscitur. Id cum Pompeius ex perfugis rescisset, qua die facultatem nactus est, relinquens montis
|
||||
et angustias, carra complura multosque onustos
|
||||
retraxit et ad Cordubam se recepit. Caesar munitionibus Ateguam
|
||||
oppugnare et bracchia circumducere coepit. Cui de Pompeio cum nuntius esset allatus eo die proficisci,
|
||||
cuius in adventum praesidi causa Caesar complura castella occupasset, partim ubi equitatus, partim ubi pedestres copiae in statione et in excubitu
|
||||
castris praesidio esse possent, hic in adventu Pompei incidit ut matutino tempore nebula esset crassissima. Ita illa obscuratione cum aliquot cohortibus et equitum turmis circumcludunt Caesaris equites et concidunt, sic ut vix in ea caede pauci effugerent.
|
||||
|
||||
|
||||
Insequenti nocte castra sua incendit Pompeius et trans flumen Salsum per convallis castra inter duo oppida Ateguam et Ucubim in monte constituit. Caesar interim munitionibus ceterisque quae ad oppugnandum opus fuerunt perfectis aggerem vineasque agere instituit.
|
||||
Haec loca sunt montuosa et natura impedita
|
||||
ad rem militarem; quae planitie
|
||||
dividuntur, Salso flumine, proxime tamen Ateguam ut flumen sit circiter passus duo milia. Ex ea regione oppidi in montibus castra habuit posita Pompeius in conspectu utrorumque oppidorum, neque suis ausus est subsidio venire. Aquilas et signa habuit
|
||||
XIII
|
||||
legionum; sed ex quibus aliquid firmamenti se existimabat habere duae fuerunt vernaculae, quae a Trebonio transfugerant; una facta ex colonis qui fuerunt in his regionibus; quarta fuit Afraniana ex Africa quam secum adduxerat; reliquae ex fugitivis auxiliariisve
|
||||
consistebant: nam de levi armatura et equitatu longe et virtute et numero nostri erant superiores.
|
||||
|
||||
|
||||
Accedebat hoc ut longius duceret bellum Pompeius, quod loca sunt edita et ad castrorum munitiones non parum idonea. Nam fere totius ulterioris Hispaniae regio propter terrae fecundidatem et non minus copiosam aquationem
|
||||
inopem difficilemque
|
||||
habet oppugnationem. Hic etiam propter barbarorum crebras excursiones omnia loca quae sunt ab oppidis remota turribus et munitionibus retinentur, sicut in Africa, rudere, non tegulis teguntur; simulque in his habent speculas et propter altitudinem late longeque prospiciunt. Item oppidorum magna pars eius provinciae montibus fere munita et natura excellentibus locis est constituta, ut simul aditus ascensusque habeat difficiles. Ita ab oppugnationibus natura loci distinentur, ut civitates Hispaniae non facile ab hoste capiantur; id quod in hoc contigit bello. Nam cum inter Ateguam et Ucubim, quae oppida supra sunt scripta, Pompeius habuit castra constituta in conspectu duorum oppidorum, ab suis castris circiter milia passuum
|
||||
IIII
|
||||
grumus est excellens natura, qui appellatur Castra Postumiana: ibi praesidi causa castellum Caesar habuit constitutum.
|
||||
|
||||
|
||||
Quod Pompeius, quod eodem iugo tegebatur loci natura et remotum erat a castris Caesaris, animadvertebat,
|
||||
et, quia flumine Salso intercludebatur, non esse commissurum Caesarem ut in tanta loci difficultate ad subsidium mittendum se committeret.
|
||||
Ita fretus opinione tertia vigilia profectus castellum oppugnare coepit. Cum appropinquassent, clamore repentino telorumque multitudine iactus facere coeperunt, uti magnam partem hominum vulneribus
|
||||
adficerent. Quo peracto, cum ex castello repugnare coepissent maioribusque castris Caesari nuntius esset allatus, cum
|
||||
III
|
||||
legionibus est profectus, ut laborantibus succurreret nostris;
|
||||
et cum ad eos appropinquasset, fuga perterriti multi sunt interfecti, complures capti, in quibus duo centuriones:
|
||||
multi praeterea armis exuti fugerunt, quorum scuta sunt relata
|
||||
LXXX
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
Insequenti luce Arguetius ex Italia cum equitatu venit. Is signa Saguntinorum rettulit quinque, quae ab oppidanis cepit. Suo loco praeteritum est
|
||||
quod equites ex Italia cum Asprenate ad Caesarem venissent. Ea nocte Pompeius castra sua incendit et ad Cordubam versus iter facere coepit. Rex nomine Indo, qui cum equitatu suas copias adduxerat, dum cupidius agmen adversariorum insequitur, a vernaculis legionariis exceptus est et interfectus.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die equites nostri longius ad Cordubam versus prosecuti sunt eos qui commeatus ad castra Pompei ex oppido portabant. Ex his capti
|
||||
L
|
||||
cum iumentis ad nostra adducti sunt castra. Eo die Q. Marcius, tribunus militum qui fuit Pompei, ad nos transfugit; et noctis tertia vigilia in oppido acerrime
|
||||
pugnatum est, ignemque multum miserunt.
|
||||
Hoc praeterito tempore C. Fundanius, eques Romanus, ex castris adversariorum ad nos transfugit.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die ex legione vernacula milites sunt capti ab equitibus nostris duo, qui dixerunt se servos esse. Cum venirent, cogniti sunt a militibus qui antea cum Fabio
|
||||
et Pedio fuerant . . . et a
|
||||
Trebonio transfugerant. Eis ad ignoscendum nulla facultas est data et a militibus nostris interfecti sunt. Idem temporis capti tabellarii, qui a Corduba ad Pompeium missi erant perperamque ad nostra castra pervenerant, praecisis manibus missi sunt facti. Pari consuetudine vigilia secunda ex oppido ignem multum telorumque multitudinem iactando bene magnum tempus consumpserunt complurisque vulneribus adfecerunt. Praeterito noctis tempore eruptionem ad legionem
|
||||
VI
|
||||
. fecerunt, cum in opere nostri distenti essent, acriterque pugnare coeperunt; quorum vis repressa a nostris, etsi oppidani superiore loco defendebantur. Hi
|
||||
cum eruptionem facere coepissent, tamen virtute militum nostrorum, etsi inferiore loco premebantur,
|
||||
repulsi adversarii bene multis vulneribus adfecti in oppidum se contulerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die Pompeius ex castris suis bracchium coepit ad flumen Salsum ducere;
|
||||
et cum nostri equites pauci in statione fuissent a pluribus reperti, de statione sunt deiecti et occisi tres. Eo die A. Valgius senatoris filius, cuius frater in castris Pompei fuisset, omnibus suis rebus relictis equum conscendit et fugit. Speculator de legione
|
||||
II
|
||||
. Pompeiana captus a militibus et interfectus est; idemque temporis glans missa est inscripta: quo die ad oppidum capiundum accederent, se scutum esse positurum. Qua spe non nulli, dum sine periculo murum ascendere et oppido potiri posse se sperant, postero die ad murum opus facere coeperunt, et bene magna prioris muri parte deiecta.
|
||||
. . . Quo facto ab oppidanis, ac si suarum partium essent, conservati . . .
|
||||
missos facere loricatos, qui praesidi causa praepositi oppido a Pompeio essent, orabant. Quibus respondit Caesar se condiciones dare, non accipere consuevisse. Qui cum in oppidum revertissent, relato responso clamore sublato omni genere telorum misso pugnare pro muro toto coeperunt; propter quod fere magna pars hominum qui in castris nostris essent non dubitarunt quia eruptionem eo die essent facturi. Ita corona circumdata pugnatum est aliquamdiu vehementissime, simulque ballista missa a nostris turrem deiecit, qua adversariorum qui in ea turre fuerant quinque deiecti sunt et puer, qui ballistam solitus erat observare.
|
||||
|
||||
|
||||
Eius diei praeterito tempore
|
||||
Pompeius trans flumen Salsum castellum constituit neque a nostris prohibitus falsaque illa opinione gloriatus est quod prope in nostris partibus locum tenuisset. Item insequenti die eadem consuetudine dum longius prosequitur, quo loco equites nostri stationem habuerant, aliquot turmae cum levi armatura impetu facto loco sunt deiecti et propter paucitatem nostrorum equitum simul cum levi armatura inter turmas adversariorum protriti. Hoc in conspectu utrorumque castrorum gerebatur, et maiore Pompeiani exsultabant gloria longius quod nostris cedentibus
|
||||
prosequi coepissent. Qui cum aequo
|
||||
loco a nostris recepti essent, ut consuessent, eximia
|
||||
virtute clamore facto aversati sunt proelium facere.
|
||||
|
||||
|
||||
Fere apud exercitus haec est equestris proelii consuetudo: cum eques ad dimicandum dimisso equo cum pedite congreditur, nequaquam par habetur; id quod contra
|
||||
in hoc accidit proelio. Cum pedites levi armatura lecti ad pugnam equitibus nostris nec opinantibus venissent, idque in proelio animadversum esset, complures ex equis descenderunt. Ita exiguo tempore eques pedestre
|
||||
proelium facere coepit, usque eo ut caedem proxime a vallo fecerint. In quo proelio adversariorum ceciderunt
|
||||
CXXIII
|
||||
, compluresque armis exuti, multi vulneribus adfecti in castra sunt redacti. Nostri ceciderunt
|
||||
III
|
||||
, saucii
|
||||
XII
|
||||
pedites et equites
|
||||
V
|
||||
. Eius diei insequenti
|
||||
tempore pristina consuetudine pro muro pugnari coeptum est. Cum bene magnam multitudinem telorum ignemque nostris defendentibus iniecissent, nefandum crudelissimumque facinus sunt aggressi in conspectuque nostro hospites qui in oppido erant iugulare et de muro praecipites mittere coeperunt, sicuti apud barbaros; quod post hominum memoriam numquam est factum.
|
||||
|
||||
|
||||
Huius diei extremo tempore a Pompeianis clam nostros
|
||||
tabellarius est missus, ut ea nocte turres aggeremque incenderent et tertia vigilia eruptionem facerent. Ita igne telorumque multitudine iacta cum bene magnam partem noctis
|
||||
consumpsissent, portam quae e regione et in conspectu Pompei castrorum fuerat aperuerunt copiaeque totae eruptionem fecerunt secumque extulerunt virgulta, cratis
|
||||
ad fossas complendas et harpagones ad casas, quae stramenticiae ab nostris hibernorum causa aedificatae erant, diruendas et incendendas, praeterea argentum, vestimenta, ut dum nostri in praeda detinentur, illi caede facta ad praesidia Pompei se reciperent: nam quod existimabat eos posse conatum
|
||||
efficere, nocte tota ultra ibat flumen Salsum in acie. Quod factum licet nec opinantibus nostris esset gestum, tamen virtute freti repulsos multisque vulneribus adfectos oppido represserunt, praedam
|
||||
armaque eorum sunt potiti vivosque aliquos ceperunt, qui postero die sunt interfecti. Eodemque tempore transfuga nuntiavit ex oppido Iunium, qui in cuniculo fuisset, iugulatione oppidanorum facta clamasse facinus se nefandum et scelus fecisse; nam eos nihil meruisse quare tali poena adficerentur qui eos ad aras et focos suos recepissent, eosque hospitium scelere contaminasse; multa praeterea dixisse: qua oratione deterritos amplius iugulationem non fecisse.
|
||||
|
||||
|
||||
Ita postero die Tullius legatus cum Catone at Antonio
|
||||
venit et apud Caesarem verba fecit: 'Utinam quidem di immortales fecissent ut tuus potius miles quam Cn. Pompei factus essem et hanc virtutis constantiam in tua victoria, non in illius calamitate praestarem. Cuius funestae laudes quoniam ad hanc fortunam reciderunt ut cives Romani indigentes praesidi simus et propter patriae luctuosam perniciem demur
|
||||
hostium numero, qui neque in illius prospera acie primam fortunam neque in adversa secundam obtinuimus,
|
||||
qui legionum tot impetus sustentantes, nocturnis diurnisque operibus gladiorum ictus
|
||||
telorumque missus exceptantes, relicti
|
||||
et deserti a Pompeio, tua virtute superati salutem a tua clementia deposcimus petimusque ut . . .'
|
||||
'qualem gentibus me praestiti, similem in civium deditione praestabo.'
|
||||
|
||||
|
||||
Remissis legatis, cum ad portam venissent, introiit
|
||||
Tib. Tullius; et cum introeuntem Catonem
|
||||
Antonius insecutus non esset, revertit ad portam et hominem apprehendit. Quod Tiberius cum fieri animadvertit, simul pugionem eduxit et manum eius incidit. Ita refugerunt ad Caesarem. Eodemque tempore signifer de legione prima transfugit, et innotuit, quo die equestre proelium factum esset, suo signo perisse homines
|
||||
XXXV
|
||||
, neque licere castris Cn. Pompei nuntiare neque dicere perisse quemquam.
|
||||
Servus, cuius dominus in Caesaris castris fuisset — uxorem et filios in oppido reliquerat — dominum iugulavit et ita clam a Caesaris praesidiis in Pompei castra discessit . . . et indicium glande scriptum misit, per quod certior fieret Caesar quae in oppido ad defendendum compararentur. Ita litteris acceptis, cum in oppidum revertisse qui mittere glandem inscriptam solebat.
|
||||
|
||||
. . . Insequenti tempore duo Lusitani fratres transfugae nuntiarunt quam Pompeius contionem habuisset: quoniam oppido subsidio non posset venire, noctu ex adversariorum conspectu se deducerent ad mare versum; unum respondisse ut potius ad dimicandum descenderet quam signum fugae ostenderet; eum qui ita locutus esset iugulatum. Eodem tempore tabellarii eius deprensi qui ad oppidum veniebant: quorum litteras Caesar oppidanis obiecit et, qui vitam sibi peteret, iussit turrem ligneam oppidanorum incendere; id si fecisset, ei se promisit omnia concessurum. Quod difficile erat factu, ut eam turrem sine periculo quis incenderet. Ita fune crura deligatus,
|
||||
cum propius accessisset, ab oppidanis est occisus. Eadem nocte transfuga nuntiavit Pompeium et Labienum de iugulatione oppidanorum indignatos esse.
|
||||
|
||||
|
||||
Vigilia secunda propter multitudinem telorum turris lignea, quae nostra fuisset, ab imo vitium fecit usque ad tabulatum secundum et tertium. Eodem tempore pro muro pugnarunt acerrime et turrim nostram ut superiorem incenderunt, idcirco quod ventum oppidani secundum habuerunt. Insequenti
|
||||
luce materfamilias de muro se deiecit et ad nos transsiliit dixitque se cum familia constitutum habuisse ut una transfugerent ad Caesarem; illam oppressam et iugulatam. Hoc praeterea tempore tabellae de muro sunt deiectae, in quibus scriptum est inventum: 'L. Munatius Caesari. Si mihi vitam tribues, quoniam ab Cn. Pompeio sum desertus, qualem me illi praestiti tali virtute et constantia futurum me in te esse praestabo'. Eodem tempore oppidani legati qui antea exierant Caesarem adierunt: si sibi vitam concederet, sese insequenti luce oppidum esse dedituros. Quibus respondit se Caesarem esse fidemque praestaturum. Ita ante diem
|
||||
XI
|
||||
. Kalendas Martias oppido potitus imperator est appellatus.
|
||||
|
||||
|
||||
Quod Pompeius ex perfugis cum deditionem oppidi factam esse scisset, castra movit Ucubim versus et circum ea loca castella disposuit et munitionibus se continere coepit: Caesar movit et propius castra castris contulit. Eodem tempore mane loricatus unus ex legione vernacula ad nos transfugit et nuntiavit Pompeium oppidanos Ucubensis convocasse eisque ita imperavisse, ut diligentia adhibita perquirerent qui essent suarum partium itemque adversariorum victoriae fautores. Hoc praeterito tempore in oppido quod fuit captum
|
||||
servus est prensus in cuniculo quem supra demonstravimus dominum iugulasse; is vivus est combustus. Idemque temporis centuriones loricati
|
||||
VIII
|
||||
ad Caesarem transfugerunt ex legione vernacula, et equites nostri cum adversariorum equitibus congressi sunt, et saucii aliquot occiderunt levi armatura. Ea nocte speculatores prensi servi
|
||||
III
|
||||
et unus ex legione vernacula. Servi sunt in crucem sublati, militi cervices abscisae.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die equites cum levi armatura ex adversariorum castris ad nos transfugerunt. Et eo tempore circiter
|
||||
XL
|
||||
equites ad aquatores nostros excucurrerunt, non nullos interfecerunt, item alios vivos abduxerunt; e quibus capti sunt equites
|
||||
VIII
|
||||
. Insequenti die Pompeius securi percussit homines
|
||||
LXXIIII
|
||||
, qui dicebantur esse fautores Caesaris victoriae, reliquos rursus in
|
||||
oppidum iussit deduci; ex quibus effugerunt
|
||||
CXX
|
||||
et ad Caesarem venerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Hoc praeterito tempore, qui in oppido Ategua Ursaonenses
|
||||
capti sunt legati profecti sunt cum nostris uti rem gestam Ursaonensibus
|
||||
referrent; quid sperarent de Cn. Pompeio, cum viderent hospites iugulari, praeterea multa scelera ab eis fieri qui praesidi causa ab eis reciperentur. Qui cum
|
||||
ad oppidum venissent, nostri, qui fuissent equites Romani et senatores, non sunt ausi introire in oppidum, praeter quam qui eius civitatis fuissent. Quorum responsis ultro citroque acceptis et redditis
|
||||
cum ad nostros se reciperent qui extra oppidum fuissent, illi praesidio insecuti ex aversione
|
||||
legatos iugularunt. Duo reliqui ex eis fugerunt et Caesari rem gestam detulerunt . . .
|
||||
et speculatores ad oppidum Ateguam miserunt. Qui cum certum comperissent legatorum responsa ita esse gesta quemadmodum illi rettulissent, ab oppidanis concursu facto eum qui legatos iugulasset lapidare et ei manus intentare coeperunt: illius opera se perisse. Ita vix periculo liberatus petiit ab oppidanis ut ei liceret legatum ad Caesarem proficisci: illi se satisfacturum. Potestate data cum inde esset profectus, praesidio comparato, cum bene magnam manum fecisset et nocturno tempore per fallaciam in oppidum esset receptus, iugulationem magnam facit principibusque qui sibi contrarii fuissent interfectis oppidum in suam potestatem recepit. — Hoc praeterito tempore servi transfugae nuntiaverunt oppidanorum bona venire
|
||||
neque extra vallum licere
|
||||
exire nisi discinctum, idcirco quod ex quo die oppidum Ategua esset captum metu conterritos compluris profugere Baeturiam; neque sibi ullam spem victoriae propositam habere et, si qui ex nostris transfugerent, in
|
||||
levem armaturam coici eumque
|
||||
non amplius
|
||||
XVII
|
||||
accipere.
|
||||
|
||||
|
||||
Insequenti tempore Caesar castris castra contulit et bracchium ad flumen Salsum ducere coepit. Hic dum in opere nostri distenti essent, complures ex superiore loco adversariorum decucurrerunt nec desinentibus nostris
|
||||
multis telis iniectis compluris vulneribus adfecere. Hic tum, ut ait Ennius, 'nostri cessere parumper'. Itaque praeter consuetudinem cum a nostris animadversum esset cedere, centuriones ex legione
|
||||
V
|
||||
. flumen transgressi duo restituerunt aciem, acriterque eximia virtute pluris cum agerent, ex superiore loco multitudine telorum alter eorum concidit. Ita cum eius comes impar
|
||||
proelium facere coepisset, cum undique se circumveniri animum advertisset, regressus
|
||||
pedem offendit. In huius concidentis centurionis ac viri
|
||||
fortis insignia cum compluris adversariorum concursum facerent, equites nostri transgressi inferiore
|
||||
loco
|
||||
adversarios ad vallum agere coeperunt. Ita cupidius dum intra praesidia illorum student caedem facere, a turmis et levi armatura sunt interclusi. Quorum nisi summa virtus fuisset, vivi capti essent: nam et munitione praesidi ita coangustabantur ut eques spatio intercluso vix se defendere posset. Ex utroque genere pugnae complures sunt vulneribus adfecti, in quis etiam Clodius Arquitius; inter quos ita comminus est pugnatum ut ex nostris praeter duos centuriones sit nemo desideratus gloria se efferentis.
|
||||
|
||||
|
||||
Postero die ad Soricariam
|
||||
utrorumque convenere copiae. Nostri bracchia ducere coeperunt. Pompeius cum animadverteret castello se excludi Aspavia, quod est ab Ucubi milia passuum
|
||||
V
|
||||
, haec res necessario devocabat ut ad dimicandum descenderet; neque tamen aequo loco sui potestatem faciebat, sed ex grumo . . .
|
||||
excelsum tumulum capiebant, usque eo ut necessario cogeretur iniquum locum subire. Quo de facto cum utrorumque copiae tumulum excellentem petissent, prohibiti a nostris sunt deiecti in planitiem.
|
||||
Quae res secundum nostris efficiebat proelium. Undique cedentibus
|
||||
adversariis non parum magna in caede versabantur. Quibus mons, non virtus, saluti fuit. Quo subsidio subnisi,
|
||||
nisi advesperasset, a paucioribus nostris omni auxilio privati essent. Nam ceciderunt ex levi armatura
|
||||
CCCXXIIII
|
||||
, ex legionariis
|
||||
CXXXVIII
|
||||
, praeterquam quorum arma et spolia sunt ablata. Ita pridie duorum centurionum interitio hac adversariorum poena est litata.
|
||||
|
||||
|
||||
Insequenti die pari consuetudine cum ad eundem locum eius praesidium venisset, pristino illo suo utebantur instituto: nam praeter equites nullo loco aequo se committere audebant. Cum nostri in opere essent, equitum copiae concursus facere coeperunt, simulque vociferantibus legionariis, cum locum efflagitarent, ut consueti insequi — existimare posses paratissimos esse ad dimicandum — nostri ex humili convalle bene longe sunt egressi et planitie in aequiore
|
||||
loco constiterunt. Illi tamen procul dubio ad congrediendum in aequum locum non sunt ausi descendere praeter unum Antistium Turpionem, qui fidens viribus ex adversariis sibi parem esse neminem
|
||||
agitare coepit. Hic, ut fertur Achillis Memnonisque congressus, Q. Pompeius Niger, eques Romanus Italicensis, ex acie nostra ad congrediendum progressus est. Quoniam ferocitas Antisti omnium mentes converterat ab opere ad spectandum, acies sunt dispositae: nam inter bellatores principesque dubia erat posita victoria, ut prope videretur finem bellandi duorum dirimere pugna.
|
||||
Ita avidi cupidique suarum quisque ex partium virorum fautorumque voluntate habebatur. Quorum virtute alacri, cum ad dimicandum in planitiem se contulissent, scutorumque laudis insignia praefulgens opus caelatum . . . quorum certamine
|
||||
pugna esset prope profecto dirempta, nisi propter equitum congressum,
|
||||
ut supra demonstravimus . . . levem armaturam praesidi causa non longe ab opere constituit.
|
||||
Ut, nostri equites in receptu dum ad castra redeunt, adversarii cupidius sunt insecuti, universi clamore facto impetum dederunt. Ita metu perterriti, cum in fuga essent multis amissis in castra se recipiunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar ob virtutem turmae Cassianae donavit milia
|
||||
·X·III
|
||||
et praefecto torques aureos
|
||||
V
|
||||
et levi armaturae milia
|
||||
·X·II
|
||||
.
|
||||
Hoc die A. Baebius et C. Flavius et A. Trebellius, equites Romani Astenses, argento prope tectis equis
|
||||
ad Caesarem transfugerunt;
|
||||
qui nuntiaverunt equites Romanos coniurasse omnis qui in castris Pompei essent ut transitionem facerent; servi indicio omnis in custodiam esse coniectos, e quibus occasione capta se transfugisse. Item hoc die litterae sunt deprensae, quas mittebat Ursaonem Cn. Pompeius:
|
||||
'S. V. G. E. V. Etsi prout nostra felicitas, ex sententia adversarios adhuc propulsos habemus, si aequo loco sui potestatem facerent, celerius quam vestra opinio fert bellum confecissem; sed exercitum tironem non audent in campum deducere nostrisque adhuc fixi praesidiis bellum ducunt. Nam singulas civitates circumsederunt: inde sibi commeatus capiant. Quare et civitates nostrarum partium conservabo et bellum primo quoque tempore conficiam. Cohortes . . . animo habeo ad vos mittere. Profectu
|
||||
nostro commeatu privati necessario ad dimicandum descendent.'
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Insequenti tempore cum nostri in opere distenti essent, equites in oliveto, dum lignantur, interfecti sunt aliquot. Servi transfugerunt, qui nuntiaverunt, a. d.
|
||||
III
|
||||
. Non. Mart. proelium ad Soricariam
|
||||
quod factum est, ex eo tempore metum esse magnum, et
|
||||
Attium Varum circum castella praeesse. Eo die Pompeius castra movit et contra Spalim
|
||||
in oliveto constituit. Caesar prius quam eodem est profectus, luna hora circiter sexta visa est. Ita castris motis Ucubim
|
||||
Pompeius praesidium quod reliquit iussit incendere, ut deusto oppido in castra maiora se reciperent. Insequenti tempore Ventiponem
|
||||
oppidum cum oppugnare coepisset, deditione facta iter fecit in Carrucam, contra Pompeium castra posuit. Pompeius oppidum, quod contra sua praesidia portas clausisset, incendit; milesque, qui fratrem suum in castris iugulasset, interceptus est a nostris et fustibus percussus. Hinc itinere facto in campum Mundensem cum esset ventum, castra contra Pompeium constituit.
|
||||
|
||||
|
||||
Sequenti die cum iter facere Caesar cum copiis vellet, renuntiatum est a speculatoribus Pompeium de tertia vigilia in acie stetisse. Hoc nuntio allato vexillum proposuit. Idcirco enim copias eduxerat,
|
||||
quod Ursaonensium
|
||||
civitati, qui sui
|
||||
fuissent fautores, antea litteras miserat Caesarem nolle in convallem descendere, quod maiorem partem exercitus tironem haberet. Hae litterae vehementer confirmabant mentis oppidanorum. Ita hac opinione fretus totum se
|
||||
facere posse existimabat: etenim et natura loci defendebantur et ipsius oppidi munitione, ubi castra habuit constituta. Namque ut superius demonstravimus, loca excellentia tumulis contineri intervallo planitiei dividi;
|
||||
id quod eo incidit tempore.
|
||||
|
||||
|
||||
Planities inter utraque castra intercedebat circiter milia passuum
|
||||
V
|
||||
, ut auxilia Pompei duabus defenderentur rebus, oppido et excelsi
|
||||
loci natura. Hinc derigens proxima planities aequabatur. Cuius decursum antecedebat rivus, qui ad eorum accessum summam efficiebat loci iniquitatem: nam palustri et voraginoso solo currens erat ad dextram. Itaque
|
||||
Caesar cum aciem derectam vidisset, non habuit dubium quin media planitie in aequum ad dimicandum
|
||||
adversarii procederent. Hoc erat in omnium conspectu. Huc
|
||||
accedebat ut locus illa planitie equitatum evocaret et diei solisque serenitate,
|
||||
ut mirificum et optandum tempus prope ab dis immortalibus illud tributum esset ad proelium committendum. Nostri laetari, non nulli etiam timere, quod in eum locum res fortunaeque omnium deducerentur ut, quidquid post horam casus tribuisset, in dubio poneretur. Itaque nostri ad dimicandum procedunt, id quod adversarios existimabamus esse facturos; qui tamen a munitione oppidi longius non audebant procedere, immo se ibi prope murum adversarii
|
||||
constituebant. Itaque nostri procedunt. Interdum aequitas loci adversarios efflagitabat ut tali condicione contenderent ad victoriam; neque tamen illi a sua consuetudine discedebant, ut aut ab excelso loco aut ab oppido discederent. Nostri pede presso propius rivum cum appropinquassent, adversarii patrocinari loco iniquo non desinunt.
|
||||
|
||||
Erat acies
|
||||
XIII
|
||||
aquilis constituta, quae lateribus equitatu tegebatur cum levi armatura milibus sex, praeterea auxiliares accedebant prope alterum tantum; nostra praesidia
|
||||
LXXX
|
||||
cohortibus, octo milibus equitum. Ita cum in extrema planitie iniquum in locum nostri appropinquassent, paratus hostis erat superior, ut transeundum superius iter
|
||||
vehementer esset periculosum. Quod cum a Caesare esset animadversum, ne quid temere culpa secus admitteretur, eum locum definire coepit. Quod cum hominum auribus esset obiectum, moleste et acerbe accipiebant se impediri quo minus proelium conficere possent. Haec mora adversarios alacriores efficiebat: Caesaris copias timore impediri ad committendum proelium. Ita se efferentes iniquo loco sui potestatem faciebant, ut magno tamen periculo accessus eorum haberetur. Hic decumani suum locum, cornum dextrum, tenebant, sinistrum
|
||||
III
|
||||
. et
|
||||
V
|
||||
., itemque cetera auxilia et equitatus.
|
||||
Proelium clamore facto committitur.
|
||||
|
||||
|
||||
Hic etsi virtute nostri antecedebant, adversarii loco superiore se defendebant acerrime, et vehemens fiebat ab utrisque clamor telorumque missu concursus, sic ut prope nostri diffiderent
|
||||
victoriae. Congressus enim et clamor, quibus rebus maxime hostis conterretur, in collatu pari erat condicione. Ita ex utroque genere pugnae cum parem virtutem ad bellandum contulissent, pilorum missu
|
||||
fixa cumulatur et concidit adversariorum multitudo. Dextrum ut demonstravimus decumanos cornum tenuisse; qui etsi erant pauci, tamen propter virtutem magno adversarios timore eorum opera adficiebant, quod a suo loco hostes vehementer premere coeperunt, ut ad
|
||||
subsidium, ne ab latere nostri occuparent, legio adversariorum traduci coepta sit a dextro.
|
||||
Quae simul est mota, equitatus Caesaris sinistrum cornum premere coepit ita uti eximia virtute proelium facere possent,
|
||||
locus in aciem ad subsidium veniendi non daretur. Ita cum clamor esset intermixtus gemitu gladiorumque crepitus auribus oblatus, inperitorum mentes timore praepediebat. Hic, ut ait Ennius, pes pede premitur, armis teruntur arma, adversariosque vehementissime pugnantes nostri agere coeperunt; quibus oppidum fuit subsidio. Ita ipsis Liberalibus fusi fugatique non superfuissent, nisi in eum locum confugissent ex quo erant egressi. In quo proelio ceciderunt milia hominum circiter
|
||||
XXX
|
||||
et si quid amplius, praeterea Labienus, Attius Varus, quibus occisis utrisque funus est factum, itemque equites Romani partim ex urbe partim ex provincia ad milia
|
||||
III
|
||||
. Nostri desiderati ad hominum mille partim equitum partim peditum; saucii ad
|
||||
D
|
||||
. Adversariorum aquilae sunt ablatae
|
||||
XIII
|
||||
et signa et fasces praeterea hos habuit . . .
|
||||
|
||||
|
||||
. . . ex fuga hac qui oppidum Mundam sibi constituissent praesidium, nostrique cogebantur necessario eos circumvallare. Ex hostium armis scuta et pila pro vallo, pro caespite cadavera collocabantur, insuper abscisa in gladiorum mucrone capita hominum ordinata ad oppidum conversa universa, ut et ad hostium timorem virtutisque insignia proposita viderent et vallo circumcluderentur adversarii.
|
||||
Ita Galli tragulis iaculisque oppidum ex hostium cadaveribus circumplexi
|
||||
oppugnare coeperunt. Ex hoc proelio Valerius adulescens Cordubam cum paucis equitibus fugit; Sex. Pompeio, qui Cordubae fuisset, rem gestam refert. Cognito hoc negotio, quos equites secum habuit, quod pecuniae secum habuit eis distribuit et oppidanis dixit se de pace ad Caesarem proficisci et secunda vigilia ab oppido discessit. Cn. Pompeius cum equitibus paucis non nullisque peditibus ad navale praesidium parte altera Carteiam contendit, quod oppidum abest ab Corduba milia passuum
|
||||
CLXX
|
||||
. Quo cum ad octavum miliarium venisset, P. Caucilius,
|
||||
qui castris antea Pompei praepositus esset, eius verbis nuntium mittit eum minus belle habere: ut mitterent lecticam qua in oppidum deferri posset. Lecticariis
|
||||
missis Pompeius Carteiam defertur. Qui illarum partium fautores essent conveniunt in domum quo erat delatus — qui arbitrati sunt clanculum venisse —, ut
|
||||
ab eo quae vellet
|
||||
de bello requirerent. Cum frequentia convenisset, de lectica Pompeius in eorum fidem confugit.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar ex proelio Munda munitione circumdata Cordubam venit. Qui ex caede eo refugerunt, pontem occuparunt. Cum eo ventum esset, conviciari coeperunt: nos ex proelio paucos superesse; quo fugeremus? Ita pugnare coeperunt de ponte. Caesar flumen traiecit et castra posuit. Scapula, totius seditionis, familiae ac libertinorum caput, ex proelio Cordubam cum venisset, familiam et libertos convocavit, pyram sibi exstruxit, cenam adferri quam optimam imperavit, item optimis insternendum vestimentis; pecuniam et argentum in praesentia familiae donavit. Ipse de tempore cenare; resinam
|
||||
et nardum identidem sibi infundit. Ita novissimo tempore servum iussit et libertum, qui fuisset eius concubinus, alterum se iugulare, alterum pyram incendere.
|
||||
|
||||
|
||||
Oppidani autem, simul Caesar castra contra ad oppidum posuit, discordare coeperunt usque eo ut clamor in castra nostra perveniret rixae
|
||||
inter Caesarianos et inter Pompeianos. Erant hic legiones duae
|
||||
ex perfugis conscriptae, partim oppidanorum servi, qui erant a Sex. Pompeio manu missi; qui in Caesaris adventum discedere
|
||||
coeperunt. Legio
|
||||
XIII
|
||||
. oppidum defendere coepit, nonani
|
||||
cum iam depugnarent,
|
||||
turres ex parte et murum occuparunt. Denuo legatos ad Caesarem mittunt, ut sibi legiones subsidio intromitteret. Hoc cum animadverterent homines fugitivi, oppidum incendere coeperunt. Qui superati a nostris sunt interfecti hominum milia
|
||||
XXII
|
||||
, praeter quam extra murum qui perierunt. Ita Caesar oppido potitur. Dum hic detinetur, ex proelio quos circummunitos superius demonstravimus, eruptionem fecerunt et bene multis interfectis in oppidum sunt redacti.
|
||||
|
||||
|
||||
Caesar Hispalim cum contendisset, legati deprecatum venerunt. Ita cum ad oppidum esset ventum, Caninium cum praesidio legatum intromittit: ipse castra ad oppidum ponit. Erat bene magna manus
|
||||
|
||||
intra Pompeianarum partium, quae praesidium receptum indignaretur clam quendam Philonem, illum qui Pompeianarum partium fuisset defensor acerrimus — is tota Lusitania notissimus erat —: hic clam praesidia Lusitaniam proficiscitur et Caecilium Nigrum, hominem
|
||||
barbarum, ad Lennium convenit, qui bene magnam manum Lusitanorum haberet. Reversus Hispalim in
|
||||
oppidum denuo noctu per murum recipitur: praesidium, vigiles iugulant, portas praecludunt, de integro pugnare coeperunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec geruntur, legati Carteienses renuntiaverunt quod Pompeium in potestatem haberent. Quod ante Caesari portas praeclusissent, illo beneficio suum maleficium existimabant se lucri facere. Lusitani Hispali pugnare nullo tempore desistebant. Quod Caesar cum animadverteret, si oppidum capere contenderet, timuit ne homines perditi incenderent et moenia delerent; ita consilio habito noctu patitur Lusitanos eruptionem facere; id quod consulto non existimabant fieri. Ita erumpendo navis, quae ad Baetim flumen fuissent, incendunt. Nostri dum incendio detinentur, illi profugiunt et ab equitibus conciduntur. Quo facto oppido reciperato Astam iter facere coepit; ex qua civitate legati ad deditionem venerunt. Mundenses, qui
|
||||
ex proelio
|
||||
in oppidum confugerant, cum diutius circumsiderentur, bene multi deditionem faciunt et, cum essent in legionem distributi, coniurant inter sese, ut noctu signo dato qui in oppido fuissent eruptionem facerent, illi caedem in castris administrarent. Hac re cognita insequenti nocte vigilia tertia tessera data extra vallum omnes sunt concisi.
|
||||
|
||||
|
||||
Carteienses, dum Caesar in itinere reliqua oppida oppugnat, propter Pompeium dissentire coeperunt. Pars erat quae legatos ad Caesarem miserat, pars erat quae Pompeianarum partium fautores essent. Seditione concitata portas
|
||||
occupant; caedes fit magna; saucius Pompeius navis
|
||||
XX
|
||||
occupat longas et profugit. Didius, qui Gadibus classi praefuisset, simul
|
||||
nuntius allatus est, confestim sequi coepit; Carteia pedites
|
||||
et equitatus ad persequendum celeriter iter faciebant item confestim consequentes. Quarto die navigationis,
|
||||
quod imparati a Carteia profecti sine aqua fuissent, ad terram applicant. Dum aquantur, Didius classe accurrit, navis incendit, non nullas capit.
|
||||
|
||||
|
||||
Pompeius cum paucis profugit et locum quendam munitum natura occupat. Equites et cohortes qui ad persequendum missi essent speculatoribus antemissis certiores fiunt; diem et noctem iter faciunt. Pompeius umero et sinistro crure vehementer erat saucius. Huc accedebat ut etiam talum intorsisset; quae res maxime impediebat. Ita lectica ad turrem cum esset ablatus in ea ferebatur. Lusitanus, more militari ex eius praesidio speculator missus, cum Caesaris praesidio
|
||||
fuisset conspectus, celeriter equitatu cohortibusque circumcluditur. Erat accessus loci difficilis. Nam idcirco
|
||||
munitum locum natura ceperat sibi Pompeius, ut quamvis magna multitudine adducta
|
||||
pauci homines ex superiore loco defendere possent. Subeunt in adventu nostri, depelluntur telis. Quibus cedentibus cupidius insequebantur adversarii et confestim tardabant ab accessu. Hoc saepius facto animum advertebatur nostro magno id fieri periculo. Opere circummunire instituunt;
|
||||
pares
|
||||
autem ex celeri festinatione circummunitiones iugo derigunt, ut
|
||||
aequo pede cum adversariis congredi possent. A quibus cum animum adversum esset, fuga sibi praesidium capiunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Pompeius, ut supra demonstravimus, saucius et intorto talo idcirco tardabatur ad fugiendum, itemque propter loci difficultatem neque equo neque vehiculo saluti suae praesidium parare poterat. Caedes a nostris undique administrabatur. Exclusus
|
||||
munitione amissisque auxiliis ad convallem exesumque locum in speluncam Pompeius se occultare coepit, ut a nostris non facile inveniretur nisi captivorum indicio. Ita ibi interficitur. Cum Caesar Gadibus fuisset, Hispalim prid. Id. April. caput allatum et populo datum est in conspectum.
|
||||
|
||||
|
||||
Interfecto Cn. Pompeio adulescente Didius, quem supra demonstravimus, illa adfectus laetitia proximo se recepit castello non nullasque navis ad reficiendum subduxit et quodvis essent bracchium ex utrisque partibus.
|
||||
Lusitani qui ex pugna superfuerunt ad signum se receperunt et bene magna manu comparata ad Didium se reportant. Huic etsi non aberat diligentia ad navis tuendas, tamen non numquam ex castello propter eorum crebras excursiones eliciebatur,
|
||||
et prope cotidianis pugnis insidias ponunt et tripertito signa distribuunt. Erant parati qui navis incenderent, incensisque qui subsidium repellerent:
|
||||
|
||||
hi sic dispositi erant, ut a nullo conspici possent: reliqui in
|
||||
conspectu omnium ad pugnam contendunt. Ita cum ex castello Didius ad propellendum processisset cum copiis, signum a Lusitanis tollitur, naves incenduntur, simulque qui ex castello ad pugnam processerant, eodem signo fugientis latrones dum persequuntur, a tergo insidiae clamore sublato circumveniunt. Didius magna cum virtute cum compluribus interficitur; non nulli ea pugna scaphas quae ad litus fuerant occupant, item complures nando ad navis quae in salo fuerunt se recipiunt, ancoris sublatis pelagus remis petere coeperunt; quae res eorum vitae fuit subsidio. Lusitani praeda potiuntur. Caesar Gadibus rursus ad Hispalim recurrit.
|
||||
|
||||
|
||||
Fabius Maximus, quem ad Mundam praesidium oppugnandum reliquerat, operibus assiduis diurnis nocturnisque circumsedit: interclusi inter se decernere armis coeperunt, facta caede bene magna eruptionem faciunt.
|
||||
Nostri ad oppidum reciperandum occasionem non praetermittunt et reliquos vivos capiunt,
|
||||
XIIII
|
||||
milia. Ursaonem proficiscuntur; quod oppidum magna munitione continebatur, sic ut
|
||||
ipse locus non solum opere sed etiam natura datus
|
||||
ad oppugnandum hostem appareret. Huc accedebat ut aqua praeter quam in ipso oppido unam circumcirca nusquam reperiretur propius milia passuum
|
||||
VIII
|
||||
; quae res magno erat adiumento oppidanis. Tum praeterea accedebat ut aggerem, . . . materiesque, unde soliti sunt turris ac vineas facere
|
||||
propius milia passuum
|
||||
VI
|
||||
non reperiebatur: ac Pompeius ut se ad oppidi
|
||||
oppugnationem tutiorem efficeret, omnem materiem circum oppidum succisam intro congessit. Ita necessario diducebantur nostri, ut a Munda, quod proxime ceperant, materiem illo deportarent.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec ad Mundam geruntur et Ursaonem, Caesar, ad Hispalim cum Gadibus se recepisset, insequenti die contione advocata commemorat: initio quaesturae suae eam provinciam ex omnibus provinciis peculiarem sibi constituisse et quae potuisset eo tempore beneficia largitum esse; insequente praetura ampliato honore vectigalia quae Metellus inposuisset a senatu petisse et ea pecunia
|
||||
provinciam liberasse simulque patrocinio suscepto multis legationibus ab se in senatum inductis simul
|
||||
publicis privatisque causis multorum inimicitiis susceptis defendisse; suo item in consulatu absentem quae potuisset commoda provinciae tribuisse: eorum omnium commodorum et immemores
|
||||
et ingratos in se et in populum Romanum hoc bello et praeterito tempore cognosse. 'Vos iure gentium et civiumque Romanorum institutis cognitis more barbarorum populi Romani magistratibus sacrosanctis manus semel
|
||||
et saepius attulistis et luce clara Cassium
|
||||
in medio foro nefarie interficere voluistis. Vos ita pacem semper odistis ut nullo tempore legiones desitae sint populi Romani in hac provincia haberi. Apud vos beneficia pro maleficiis, maleficia pro beneficiis habentur. Ita neque in otio concordiam neque in bello virtutem ullo tempore retinere potuistis. Privatus ex fuga Cn. Pompeius adulescens a vobis receptus fascis imperiumque sibi arripuit, multis interfectis civibus auxilia contra populum Romanum comparavit, agros provinciamque vestro impulsu depopulavit. In quo vos victores exstabatis? An me deleto non animum advertebatis habere legiones populum Romanum, quae non solum vobis obsistere sed etiam caelum diruere possent? Quarum laudibus et virtute . . .
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,128 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Nondum solis equos declinis
|
||||
mitigat aestas,
|
||||
quamvis et madidis incumbant prela racemis
|
||||
et spument rauco ferventia musta susurro.
|
||||
cernis ut ecce pater quas tradidit, Ornyte, vaccae
|
||||
molle sub hirsuta latus explicuere genista?
|
||||
nos quoque vicinis cur non succedimus umbris?
|
||||
torrida cur solo defendimus ora galero?
|
||||
|
||||
|
||||
hoc potius, frater Corydon, nemus, antra petamus
|
||||
ista patris Fauni, graciles ubi pinea denset
|
||||
silva comas rapidoque caput levat obvia soli,
|
||||
bullantes ubi fagus aquas radice sub ipsa
|
||||
protegit et ramis errantibus implicat umbras.
|
||||
|
||||
|
||||
quo me cumque vocas, sequor, Ornyte; nam mea Leuce,
|
||||
dum negat amplexus nocturnaque gaudia nobis,
|
||||
pervia cornigeri fecit sacraria Fauni.
|
||||
prome igitur calamos et si qua recondita servas.
|
||||
nec tibi defuerit mea fistula, quam mihi nuper
|
||||
matura docilis compegit harundine Ladon.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
et iam captatae pariter successimus umbrae.
|
||||
sed quaenam sacra descripta est pagina fago,
|
||||
quam modo nescio quis properanti falce notavit?
|
||||
aspicis ut virides etiam nunc littera rimas
|
||||
servet et arenti nondum se laxet hiatu?
|
||||
|
||||
|
||||
Ornyte, fer propius tua lumina: tu potes alto
|
||||
cortice
|
||||
descriptos citius percurrere versus;
|
||||
nam tibi longa satis pater internodia largus
|
||||
procerumque dedit mater non invida corpus.
|
||||
|
||||
|
||||
non pastor, non haec triviali more viator,
|
||||
sed deus ipse canit: nihil armentale resultat,
|
||||
nec montana sacros distinguunt iubila versus.
|
||||
|
||||
|
||||
mira refers; sed rumpe moras oculoque sequaci
|
||||
quamprimum nobis divinum perlege carmen.
|
||||
|
||||
|
||||
"qui iuga, qui silvas tueor, satus aethere Faunus,
|
||||
haec populis ventura cano: iuvat arbore sacra
|
||||
laeta patefactis incidere carmina fatis.
|
||||
|
||||
vos o praecipue nemorum gaudete coloni,
|
||||
vos populi gaudete mei: licet omne vagetur
|
||||
securo custode pecus nocturnaque pastor
|
||||
claudere fraxinea nolit praesepia crate:
|
||||
non tamen insidias praedator ovilibus ullas
|
||||
afferet aut laxis abiget iumenta capistris.
|
||||
aurea secura cum pace renascitur aetas
|
||||
et redit ad terras tandem squalore situque
|
||||
alma Themis posito iuvenemque beata sequuntur
|
||||
|
||||
saecula, maternis causam qui vicit Iulis.
|
||||
|
||||
dum populos deus ipse reget, dabit impia victas
|
||||
post tergum Bellona manus spoliataque telis
|
||||
in sua vesanos torquebit viscera morsus
|
||||
et, modo quae toto civilia distulit orbe,
|
||||
secum bella geret: nullos iam Roma Philippos
|
||||
deflebit, nullos ducet captiva triumphos;
|
||||
omnia Tartareo subigentur carcere bella
|
||||
immergentque caput tenebris lucemque timebunt.
|
||||
candida pax aderit; nec solum candida vultu,
|
||||
qualis saepe fuit quae
|
||||
libera Marte professo,
|
||||
quae domito procul hoste tamen grassantibus armis
|
||||
publica
|
||||
diffudit tacito discordia ferro:
|
||||
omne procul vitium simulatae cedere pacis
|
||||
iussit et insanos Clementia contudit enses.
|
||||
nulla catenati feralis pompa senatus
|
||||
carnificum lassabit opus, nec carcere pleno
|
||||
infelix raros numerabit Curia patres.
|
||||
plena quies aderit, quae stricti nescia ferri
|
||||
altera Saturni referet Latialia regna,
|
||||
altera regna Numae, qui primus ovantia caede
|
||||
agmina, Romuleis et adhuc ardentia castris
|
||||
|
||||
pacis opus docuit iussitque silentibus armis
|
||||
inter sacra tubas, non inter bella, sonare.
|
||||
iam nec adumbrati faciem mercatus honoris
|
||||
nec vacuos tacitus fasces et inane tribunal
|
||||
accipiet consul; sed legibus omne reductis
|
||||
ius aderit, moremque fori vultumque priorem
|
||||
reddet et afflictum melior deus auferet aevum.
|
||||
exultet quaecumque notum gens ima iacentem
|
||||
erectumve colit boream, quaecumque vel ortu
|
||||
vel patet occasu mediove sub aethere fervit.
|
||||
|
||||
cernitis ut puro nox iam vicesima caelo
|
||||
fulgeat et placida radiantem luce cometem
|
||||
proferat? ut liquidum niteat
|
||||
sine vulnere plenus?
|
||||
numquid utrumque polum, sicut solet, igne cruento
|
||||
spargit et ardenti scintillat sanguine lampas?
|
||||
at quondam non talis erat, cum Caesare rapto
|
||||
indixit miseris fatalia civibus arma.
|
||||
scilicet ipse deus Romanae pondera molis
|
||||
fortibus excipiet sic inconcussa lacertis,
|
||||
ut neque translati sonitu fragor intonet orbis
|
||||
nec prius
|
||||
ex meritis defunctos Roma penates
|
||||
censeat, occasus nisi cum respexerit ortus."
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Ornyte, iam dudum velut ipso numine plenum
|
||||
|
||||
me quatit et mixtus subit inter gaudia terror.
|
||||
sed bona facundi veneremur numina Fauni.
|
||||
|
||||
|
||||
carmina, quae nobis deus obtulit ipse canenda,
|
||||
dicamus teretique sonum modulemur avena:
|
||||
forsitan augustas feret haec Meliboeus ad aures.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,168 @@
|
|||
|
||||
Intactam Crocalen
|
||||
puer Astacus et puer Idas,
|
||||
Idas lanigeri dominus gregis, Astacus horti,
|
||||
dilexere diu, formosus uterque nec impar
|
||||
voce sonans. hi cum terras gravis ureret aestas,
|
||||
ad gelidos fontes et easdem forte sub umbras
|
||||
|
||||
conveniunt dulcique simul contendere cantu
|
||||
pignoribusque parant: placet, hic ne
|
||||
vellera septem,
|
||||
ille sui victus ne messem vindicet horti;
|
||||
et magnum certamen erat sub iudice Thyrsi.
|
||||
adfuit omne genus pecudum, genus omne ferarum
|
||||
et quodcumque
|
||||
vagis altum
|
||||
ferit aera pennis.
|
||||
convenit umbrosa quicumque sub ilice lentas
|
||||
pascit oves, Faunusque pater Satyrique bicornes;
|
||||
adfuerunt sicco Dryades pede, Naides udo,
|
||||
|
||||
et tenuere suos properantia flumina cursus;
|
||||
desistunt tremulis incurrere frondibus Euri
|
||||
altaque per totos fecere silentia montes:
|
||||
omnia cessabant, neglectaque pascua tauri
|
||||
calcabant, illis etiam certantibus ausa est
|
||||
daedala nectareos apis intermittere flores.
|
||||
iamque sub annosa medius consederat umbra
|
||||
Thyrsis et "o pueri me iudice pignora" dixit
|
||||
"irrita sint moneo: satis hoc mercedis habeto,
|
||||
|
||||
si laudem victor, si fert opprobria victus.
|
||||
et nunc alternos magis ut distinguere cantus
|
||||
possitis, ter quisque manus iactate micantes."
|
||||
nec mora: decernunt digitis, prior incipit Idas.
|
||||
|
||||
|
||||
me Silvanus amat, dociles mihi donat avenas
|
||||
et mea frondenti circumdat tempora taeda.
|
||||
ille etiam parvo dixit mihi non leve carmen:
|
||||
"iam levis obliqua crescit
|
||||
tibi fistula canna."
|
||||
|
||||
|
||||
at
|
||||
mihi Flora comas pallenti
|
||||
gramine pingit
|
||||
|
||||
et matura mihi Pomona sub arbore ludit.
|
||||
|
||||
"accipe" dixerunt Nymphae "puer, accipe fontes:
|
||||
iam potes irriguos nutrire canalibus hortos."
|
||||
|
||||
|
||||
me docet ipsa Pales cultum gregis, ut niger albae
|
||||
terga maritus ovis nascenti mutet in agna,
|
||||
|
||||
quae neque diversi speciem servare parentis
|
||||
possit et ambiguo testetur utrumque colore.
|
||||
|
||||
|
||||
non minus arte mea mutabilis induit arbos
|
||||
ignotas frondes et non gentilia
|
||||
poma:
|
||||
ars mea nunc malo pira temperat et modo cogit
|
||||
insita praecoquibus subrepere persica prunis.
|
||||
|
||||
|
||||
me teneras salices iuvat aut oleastra putare
|
||||
et gregibus portare novis, ut carpere frondes
|
||||
condiscant primoque recidere gramina morsu,
|
||||
ne depulsa vagas
|
||||
quaerat fetura parentes.
|
||||
|
||||
|
||||
at
|
||||
mihi cum fulvis
|
||||
radicibus arida
|
||||
tellus
|
||||
pangitur,
|
||||
irriguo perfunditur area fonte
|
||||
et satiatur aqua, sucos ne forte priores
|
||||
languida mutata quaerant plantaria terra.
|
||||
|
||||
|
||||
o si quis Crocalen deus afferat! hunc ego terris,
|
||||
hunc ego sideribus solum regnare fatebor;
|
||||
secernamque
|
||||
nemus dicamque: "sub arbore numen
|
||||
hac erit;
|
||||
ite procul — sacer est locus — ite profani."
|
||||
|
||||
|
||||
urimur in Crocalen: si quis mea vota deorum
|
||||
audiat, huic soli, virides qua gemmeus undas
|
||||
fons agit et tremulo percurrit lilia rivo,
|
||||
inter pampineas ponetur faginus ulmos.
|
||||
|
||||
|
||||
ne contemne casas et pastoralia tecta:
|
||||
rusticus est, fateor, sed non et barbarus Idas.
|
||||
saepe vaporato mihi cespite palpitat agnus,
|
||||
saepe cadit festis devota Parilibus
|
||||
agna.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
non quoque pomiferi laribus consuevimus horti
|
||||
mittere primitias et fingere
|
||||
liba Priapo,
|
||||
rorantesque favos damus et liquentia mella;
|
||||
nec fore
|
||||
grata minus, quam si caper imbuat aras.
|
||||
|
||||
|
||||
mille sub uberibus balantes pascimus agnas,
|
||||
totque Tarentinae praestant mihi vellera matres;
|
||||
per totum niveus premitur mihi caseus annum:
|
||||
si venias, Crocale, totus tibi serviet hornus.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
qui numerare velit quam multa sub arbore nostra
|
||||
poma legam, tenues citius numerabit harenas.
|
||||
semper holus metimus, nec bruma nec impedit aestas:
|
||||
si venias, Crocale, totus tibi serviet hortus.
|
||||
|
||||
|
||||
quamvis siccus ager languentes excoquat herbas,
|
||||
sume tamen calathos nutanti lacte coactos:
|
||||
vellera tunc dabimus, cum primum tempus apricum
|
||||
surget et a tepidis fiet tonsura Kalendis.
|
||||
|
||||
|
||||
at nos, quos etiam praetorrida munerat aestas,
|
||||
mille renidenti dabimus tibi cortice Chias,
|
||||
castaneasque nuces totidem, cum sole Decembri
|
||||
maturis nucibus virides rumpentur echinni.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
num, precor, informis videor tibi? num gravis annis?
|
||||
decipiorque miser, quotiens mollissima tango
|
||||
ora manu primique sequor vestigia floris
|
||||
nescius et gracili digitos lanugine fallo?
|
||||
|
||||
|
||||
fontibus in liquidis quotiens me conspicor, ipse
|
||||
admiror totiens. etenim sic flore iuventae
|
||||
induimur vultus, ut in arbore saepe notavi
|
||||
cerea sub tenui lucere cydonia lana.
|
||||
|
||||
|
||||
carmina poscit amor, nec fistula cedit amori.
|
||||
sed fugit ecce dies revocatque crepuscula vesper.
|
||||
hinc tu, Daphni, greges, illinc agat Alphesiboeus.
|
||||
|
||||
|
||||
iam resonant frondes, iam cantibus obstrepit arbos:
|
||||
i procul,
|
||||
o Doryla, plenumque
|
||||
reclude canalem,
|
||||
|
||||
et sine iam dudum sitientes irriget hortos.—
|
||||
|
||||
vix ea finierant, senior cum talia Thyrsis:
|
||||
"este pares et ob hoc concordes vivite; nam vos
|
||||
et decor et cantus et amor sociavit et aetas."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,139 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Numquid in hac, Lycida, vidisti forte iuvencam
|
||||
valle meam? solet ista tuis occurrere tauris,
|
||||
et iam paene duas, dum quaeritur, eximit horas;
|
||||
nec tamen apparet. duris ego perdita ruscis
|
||||
|
||||
iam dudum nullus
|
||||
dubitavi crura rubetis
|
||||
scindere, nec quicquam post tantum sanguinis egi.
|
||||
|
||||
|
||||
non satis attendi: nec enim vacat. uror, Iolla,
|
||||
uror, et immodice: Lycidan ingrata reliquit
|
||||
Phyllis amatque novum post tot mea munera Mopsum.
|
||||
|
||||
|
||||
mobilior ventis o femina! sic tua Phyllis:
|
||||
quae sibi, nam memini, si quando solus abesses,
|
||||
mella etiam sine te iurabat amara videri.
|
||||
|
||||
|
||||
altius ista querar, si forte vacabis, Iolla.
|
||||
has pete nunc salices et laevas flecte sub ulmos.
|
||||
nam cum prata calent, illic requiescere noster
|
||||
taurus amat gelidaque iacet spatiosus in umbra
|
||||
et matutinas revocat palearibus herbas.
|
||||
|
||||
|
||||
non equidem, Lycida, quamvis
|
||||
contemptus,
|
||||
abibo.
|
||||
Tityre, quas dixit, salices pete solus et illinc,
|
||||
si tamen invenies, deprensam verbere multo
|
||||
huc age; sed fractum referas hastile memento.
|
||||
nunc age dic, Lycida: quae noxam
|
||||
magna tulere
|
||||
iurgia? quis vestro deus intervenit amori?
|
||||
|
||||
|
||||
Phyllide contentus sola (tu testis, Iolla)
|
||||
Callirhoen sprevi, quamvis cum dote rogaret:
|
||||
en, sibi cum Mopso calamos intexere cera
|
||||
incipit et puero comitata sub ilice cantat.
|
||||
|
||||
haec ego cum vidi, fateor, sic intimus arsi,
|
||||
ut nihil ulterius tulerim. nam protinus ambas
|
||||
diduxi
|
||||
tunicas et pectora nuda cecidi.
|
||||
Alcippen irata petit dixitque: "relicto,
|
||||
improbe, te, Lycida, Mopsum tua Phyllis amabit."
|
||||
nunc penes Alcippen manet; ac ne forte negetur,
|
||||
|
||||
a! vereor; nec tam nobis ego Phyllida reddi
|
||||
exopto quam cum
|
||||
Mopso iurgetur anhelo.
|
||||
|
||||
|
||||
a te coeperunt tua iurgia; tu prior illi
|
||||
victas tende manus; decet indulgere puellae,
|
||||
vel cum prima nocet. si quid mandare iuvabit,
|
||||
sedulus iratae contingam nuntius aures.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
iam dudum meditor, quo Phyllida carmine placem.
|
||||
forsitan audito poterit mitescere cantu;
|
||||
et solet illa meas ad sidera ferre Camenas.
|
||||
|
||||
|
||||
dic age; nam cerasi tua cortice verba notabo
|
||||
et decisa feram rutilanti carmina libro.
|
||||
|
||||
|
||||
"has tibi, Phylli, preces iam pallidus, hos tibi cantus
|
||||
dat Lycidas, quos nocte miser modulatur acerba,
|
||||
dum flet et excluso
|
||||
disperdit
|
||||
lumina somno.
|
||||
non sic destricta marcescit turdus oliva,
|
||||
non lepus, extremas legulus cum sustulit uvas,
|
||||
ut Lycidas domina sine Phyllide tabidus erro.
|
||||
te sine, vae misero, mihi lilia nigra videntur
|
||||
|
||||
nec sapiunt fontes et acescunt vina bibenti.
|
||||
at si tu venias, et candida lilia fient
|
||||
et sapient fontes et dulcia vina bibentur.
|
||||
ille ego sum Lycidas, quo te cantante solebas
|
||||
dicere felicem, cui dulcia saepe dedisti
|
||||
oscula nec medios dubitasti rumpere cantus
|
||||
atque inter calamos errantia labra petisti.
|
||||
a dolor! et post haec placuit tibi torrida Mopsi
|
||||
vox et carmen iners et acerbae stridor avenae?
|
||||
quem sequeris? quem, Phylli, fugis? formosior illo
|
||||
dicor, et hoc ipsum mihi tu iurare solebas.
|
||||
sum quoque divitior: certaverit ille tot haedos
|
||||
pascere quot nostri numerantur vespere tauri.
|
||||
quid tibi quae nosti referam? scis, optima Phylli,
|
||||
quam numerosa meis siccetur bucula mulctris
|
||||
et quam multa suos suspendat ad ubera natos.
|
||||
sed mihi nec gracilis
|
||||
sine te fiscella salicto
|
||||
texitur et nullo tremuere coagula lacte.
|
||||
quod si dura times etiam nunc verbera, Phylli,
|
||||
tradimus ecce manus: licet illae vimine torto,
|
||||
si libet,
|
||||
et lenta post tergum vite domentur,
|
||||
ut mala nocturni religavit bracchia Mopsi
|
||||
Tityrus et furem medio suspendit ovili.
|
||||
accipe, ne dubites,
|
||||
meruit manus utraque poenas.
|
||||
his tamen, his isdem manibus tibi saepe palumbes,
|
||||
saepe etiam leporem decepta matre paventem
|
||||
misimus in gremium; per me tibi lilia prima
|
||||
contigerunt primaeque rosae: vixdum bene florem
|
||||
|
||||
degustarat
|
||||
apis, tu cingebare coronis.
|
||||
aurea sed forsan mendax tibit munera iactat,
|
||||
qui metere occidua ferales nocte lupinos
|
||||
dicitur et cocto pensare legumine panem:
|
||||
qui sibi tunc felix, tunc fortunatus habetur,
|
||||
vilia cum subigit manualibus hordea saxis.
|
||||
quod si turpis amor precibus, quod abominor, istis
|
||||
obstiterit, laqueum miseri nectemus ab illa
|
||||
ilice, quae nostros primum violavit amores.
|
||||
hi tamen ante mala figentur in arbore versus:
|
||||
'credere, pastores, levibus nolite puellis;
|
||||
Phyllida Mopsus habet, Lycidan habet ultima rerum.' "—
|
||||
nunc age, si quicquam miseris succurris, Iolla,
|
||||
perfer et exora modulato Phyllida cantu.
|
||||
ipse procul stabo vel acuta carice tectus
|
||||
vel propius latitans vicina sepe sub horti.
|
||||
|
||||
|
||||
ibimus: et veniet, nisi me praesagia fallunt.
|
||||
nam bonus a! dextrum
|
||||
fecit mihi Tityrus omen,
|
||||
qui redit inventa non irritus ecce iuvenca.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,261 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Quid tacitus, Corydon, vultuque subinde minaci
|
||||
quidve sub hac platano, quam garrulus adstrepit umor,
|
||||
insueta
|
||||
statione sedes? iuvat algida
|
||||
forsan
|
||||
ripa levatque diem vicini spiritus amnis?
|
||||
|
||||
|
||||
carmina iam dudum, non quae nemorale resultent,
|
||||
volvimus, o Meliboee; sed haec, quibus aurea possint
|
||||
saecula cantari, quibus et deus ipse canatur,
|
||||
qui populos urbesque
|
||||
regit pacemque togatam.
|
||||
|
||||
|
||||
dulce quidem resonas, nec te diversus Apollo
|
||||
despicit, o iuvenis, sed magnae numina Romae
|
||||
non ita cantari debent, ut ovile Menalcae.
|
||||
|
||||
|
||||
quicquid id est, silvestre licet videatur acutis
|
||||
auribus et nostro tantum memorabile pago;
|
||||
|
||||
nunc
|
||||
mea rusticitas, si non valet arte polita
|
||||
carminis, at certe valeat pietate probari.
|
||||
rupe sub hac eadem, quam proxima pinus obumbrat,
|
||||
haec eadem nobis frater meditatur Amyntas,
|
||||
quem vicina meis natalibus admovet aetas.
|
||||
|
||||
|
||||
iam puerum calamos et odorae vincula cerae
|
||||
iungere non cohibes, levibus quem saepe cicutis
|
||||
ludere conantem vetuisti fronte paterna?
|
||||
dicentem, Corydon, te non semel ista notavi:
|
||||
|
||||
"frange, puer, calamos et inanes desere Musas;
|
||||
i, potius glandes rubicundaque collige corna,
|
||||
duc ad mulctra greges et lac venale per urbem
|
||||
non tacitus porta. quid enim tibi fistula reddet,
|
||||
quo tutere famem? certe mea carmina nemo
|
||||
praeter ab his scopulis ventosa remurmurat echo."
|
||||
|
||||
|
||||
haec ego, confiteor, dixi, Meliboee, sed olim:
|
||||
non eadem nobis sunt tempora, non deus idem.
|
||||
spes magis arridet: certe ne fraga rubosque
|
||||
colligerem viridique famem solarer hibisco,
|
||||
tu facis et tua nos alit indulgentia farre;
|
||||
tu nostras miseratus opes docilemque iuventam
|
||||
hiberna prohibes ieiunia solvere fago.
|
||||
ecce nihil querulum per te, Meliboee, sonamus;
|
||||
per te secura saturi recubamus in umbra
|
||||
et fruimur silvis Amaryllidos, ultima nuper
|
||||
litora
|
||||
terrarum, nisi tu, Meliboee, fuisses,
|
||||
ultima
|
||||
visuri trucibusque obnoxia Mauris
|
||||
pascua Geryonis, liquidis ubi cursibus ingens
|
||||
dicitur occiduas impellere Baetis harenas.
|
||||
scilicet extremo nunc vilis in orbe iacerem,
|
||||
a dolor! et pecudes inter conductus Iberas
|
||||
irrita septena modularer sibilia canna;
|
||||
nec quisquam nostras inter dumeta Camenas
|
||||
respiceret; non ipse daret mihi forsitan aurem,
|
||||
ipse deus vacuam, longeque sonantia vota
|
||||
|
||||
scilicet extremo non exaudiret in orbe.
|
||||
sed nisi forte tuas melior sonus advocat aures
|
||||
et nostris aliena magis tibi carmina rident,
|
||||
vis, hodierna tua subigatur pagina lima?
|
||||
nam tibi non tantum venturos dicere nimbos
|
||||
|
||||
agricolis qualemque ferat sol aureus ortum
|
||||
attribuere dei, sed dulcia carmina saepe
|
||||
concinis, et modo te Baccheis Musa corymbis
|
||||
munerat et lauro modo pulcher obumbrat Apollo.
|
||||
quod si tu faveas trepido mihi, forsitan illos
|
||||
experiar calamos, here quos mihi doctus Iollas
|
||||
donavit dixitque: "truces haec fistula tauros
|
||||
conciliat: nostroque sonat dulcissima Fauno.
|
||||
Tityrus hanc habuit, cecinit qui primus in istis
|
||||
montibus Hyblaea modulabile carmen
|
||||
avena."
|
||||
|
||||
|
||||
magna petis, Corydon, si Tityrus esse laboras.
|
||||
ille fuit vates sacer et qui posset avena
|
||||
praesonuisse chelyn, blandae cui saepe canenti
|
||||
allusere ferae, cui substitit advena quercus.
|
||||
quem modo cantantem rutilo spargebat acantho
|
||||
Nais et implicitos comebat pectine crines.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
est — fateor, Meliboee, — deus: sed nec mihi Phoebus
|
||||
forsitan abnuerit; tu tantum commodus audi:
|
||||
scimus enim, quam te non aspernetur Apollo.
|
||||
|
||||
|
||||
incipe, nam faveo; sed prospice, ne tibi forte
|
||||
tinnula tam fragili respiret fistula buxo,
|
||||
quam resonare solet, si quando laudat Alexin.
|
||||
hos potius,
|
||||
magis hos calamos
|
||||
sectare: canales
|
||||
exprime
|
||||
qui dignas cecinerunt consule silvas.
|
||||
incipe, ne dubita. venit en et frater Amyntas:
|
||||
cantibus iste tuis alterno succinet ore.
|
||||
ducite,
|
||||
nec mora sit, vicibusque reducite carmen;
|
||||
tuque prior, Corydon, tu proximus ibis, Amynta.
|
||||
|
||||
|
||||
ab Iove principium, si quis canit
|
||||
aethera, sumat,
|
||||
si quis Atlantiaci pondus molitur Olympi:
|
||||
at mihi, qui nostras praesenti numine terras
|
||||
perpetuamque regit iuvenili robore pacem,
|
||||
laetus et augusto felix arrideat ore.
|
||||
|
||||
|
||||
me quoque facundo comitatus Apolline Caesar
|
||||
respiciat, montes neu dedignetur adire,
|
||||
quos et Phoebus amat, quos Iuppiter ipse tuetur:
|
||||
in quibus Augustos visuraque
|
||||
saepe triumphos
|
||||
laurus fructificat vicinaque nascitur arbos.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
ipse polos etiam qui temperat igne geluque,
|
||||
Iuppiter ipse parens, cui tu iam proximus ipse,
|
||||
|
||||
Caesar, abes,
|
||||
posito paulisper fulmine saepe
|
||||
Cresia rura petit viridique reclinis in antro
|
||||
carmina Dictaeis audit Curetica silvis.
|
||||
|
||||
|
||||
adspicis, ut virides audito Caesare silvae
|
||||
conticeant? memini, quamvis urgente procella
|
||||
sic nemus immotis subito requiescere ramis,
|
||||
et dixi: "deus hinc, certe deus expulit euros."
|
||||
nec mora; Parrhasiae
|
||||
sonuerunt
|
||||
sibila cannae.
|
||||
|
||||
|
||||
adspicis, ut teneros subitus vigor excitet agnos?
|
||||
utque superfuso magis ubera lacte graventur
|
||||
et nuper tonsis exundent vellera fetis?
|
||||
hoc ego iam, memini, semel hac in valle notavi
|
||||
et venisse Palen pecoris dixisse magistros.
|
||||
|
||||
|
||||
scilicet omnis eum tellus, gens omnis adorat,
|
||||
diligiturque deis, quem sic taciturna verentur
|
||||
arbuta, cuius iners audito nomine tellus
|
||||
incaluit floremque dedit; cui silva vocato
|
||||
densat odore comas, stupefacta regerminat arbos.
|
||||
|
||||
|
||||
illius ut primum senserunt numina terrae,
|
||||
coepit et uberior sulcis fallentibus olim
|
||||
luxuriare seges tandemque legumina plenis
|
||||
vix resonant siliquis; nec praefocata malignum
|
||||
messis habet lolium nec inertibus albet avenis.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
iam neque damnatos metuit iactare ligones
|
||||
fossor et invento, si fors dedit, utitur auro;
|
||||
nec timet, ut nuper, dum iugera versat arator,
|
||||
ne sonet offenso contraria vomere massa,
|
||||
iamque palam presso magis et magis instat aratro.
|
||||
|
||||
|
||||
ille dat, ut primas Cereri dare cultor aristas
|
||||
possit et intacto Bromium perfundere vino,
|
||||
ut nudus ruptas saliat
|
||||
calcator in uvas
|
||||
utque bono plaudat paganica turba magistro,
|
||||
qui facit egregios ad pervia compita ludos.
|
||||
|
||||
|
||||
ille meis pacem dat montibus: ecce per illum,
|
||||
seu cantare iuvat seu ter pede lenta ferire
|
||||
gramina,
|
||||
nullus obest: licet et cantare choreis
|
||||
et cantus viridante licet mihi condere libro,
|
||||
turbida nec calamos iam surdant classica nostros.
|
||||
|
||||
|
||||
numine Caesareo securior ipse Lycaeus
|
||||
|
||||
Pan recolit silvas et amoena Faunus in umbra
|
||||
securus recubat placidoque
|
||||
in fonte lavatur
|
||||
Nais et humanum non calcatura cruorem
|
||||
per iuga siccato velox pede currit Oreas.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
di, precor, hunc iuvenem, quem vos (neque fallor) ab ipso
|
||||
aethere misistis, post longa reducite vitae
|
||||
tempora vel potius mortale resolvite pensum
|
||||
et date perpetuo caelestia fila metallo:
|
||||
sit deus et nolit pensare palatia caelo!
|
||||
|
||||
|
||||
tu quoque mutata
|
||||
seu Iuppiter ipse figura,
|
||||
Caesar, ades seu quis superum sub imagine falsa
|
||||
mortalique lates (es enim
|
||||
deus): hunc, precor, orbem,
|
||||
hos, precor, aeternus populos rege! sit tibi caeli
|
||||
vilis amor coeptamque, pater, ne desere pacem!
|
||||
|
||||
|
||||
rustica credebam nemorales carmina vobis
|
||||
concessisse deos et obesis auribus apta;
|
||||
verum, quae paribus modo concinuistis avenis,
|
||||
tam liquidum, tam dulce cadunt,
|
||||
ut non ego malim,
|
||||
quod Paeligna solent
|
||||
examina lambere nectar.
|
||||
|
||||
|
||||
o mihi
|
||||
quae tereti
|
||||
decurrunt carmina versu
|
||||
tunc, Meliboee, sonent si quando montibus istis
|
||||
dicar habere Larem, si quando nostra videre
|
||||
pascua contingat!
|
||||
vellit nam saepius aurem
|
||||
invida paupertas et dicit: "ovilia cura!"
|
||||
at tu, si qua tamen non aspernanda putabis,
|
||||
fer, Meliboee, deo mea carmina: nam tibi fas est
|
||||
|
||||
sacra Palatini penetralia visere Phoebi.
|
||||
tum mihi talis eris, qualis qui dulce sonantem
|
||||
Tityron e silvis dominam deduxit in urbem
|
||||
ostenditque deos
|
||||
et "spreto" dixit "ovili,
|
||||
Tityre, rura prius, sed post cantabimus arma."
|
||||
|
||||
|
||||
respiciat nostros utinam fortuna labores
|
||||
pulchrior et meritae faveat deus ipse iuventae!
|
||||
nos tamen interea tenerum mactabimus haedum
|
||||
et pariter subitae peragemus fercula cenae.
|
||||
|
||||
|
||||
nunc ad flumen oves deducite: iam fremit
|
||||
aestas,
|
||||
|
||||
iam sol contractas pedibus magis admovet umbras.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,166 @@
|
|||
|
||||
Forte Micon senior Canthusque, Miconis alumnus,
|
||||
torrentem patula vitabant ilice solem,
|
||||
cum iuveni senior praecepta daturus alumno
|
||||
talia verba refert tremulis titubantia labris:
|
||||
|
||||
"quas errare vides inter dumeta capellas
|
||||
canaque
|
||||
lascivo concidere gramina
|
||||
morsu,
|
||||
Canthe puer, quos ecce greges a monte remotos
|
||||
|
||||
cernis in aprico decerpere gramina campo,
|
||||
hos tibi do senior iuveni pater: ipse tuendos
|
||||
accipe. iam certe potes insudare labori,
|
||||
iam pro me gnavam potes exercere iuventam.
|
||||
|
||||
adspicis ut nobis aetas iam mille querellas
|
||||
afferat et baculum premat inclinata senectus?
|
||||
sed qua lege regas et amantes lustra capellas
|
||||
et melius pratis errantes mollibus agnas,
|
||||
percipe.
|
||||
vere novo, cum iam tinnire volucres
|
||||
incipient nidosque reversa lutabit hirundo,
|
||||
protinus hiberno pecus omne movebis ovili.
|
||||
tunc etenim melior vernanti germine silva
|
||||
pullat et aestivas reparabilis incohat umbras,
|
||||
tunc florent saltus
|
||||
viridisque renascitur annus,
|
||||
tunc Venus et calidi scintillat fervor amoris
|
||||
lascivumque pecus salientes accipit hircos.
|
||||
sed non ante greges in pascua mitte reclusos,
|
||||
quam fuerit placata Pales. tum cespite vivo
|
||||
pone focum geniumque loci Faunumque Laresque
|
||||
salso farre voca; tepidos tunc hostia cultros
|
||||
imbuat: hac etiam, dum vivit, ovilia lustra.
|
||||
nec mora, tunc campos ovibus, dumeta capellis
|
||||
orto sole dabis, simul hunc transcendere montem
|
||||
coeperit ac primae spatium tepefecerit horae.
|
||||
at si forte vaces, dum matutina relaxat
|
||||
|
||||
|
||||
frigora sol, tumidis spumantia
|
||||
mulctra papillis
|
||||
implebit
|
||||
quod mane fluet; rursusque premetur
|
||||
mane quod occiduae mulsura redegerit horae.
|
||||
parce tamen fetis: ne sint compendia tanti,
|
||||
destruat ut niveos venalis caseus agnos;
|
||||
nam tibi praecipuo fetura coletur
|
||||
amore.
|
||||
te quoque non pudeat, cum serus ovilia vises,
|
||||
si qua iacebit ovis partu resoluta recenti,
|
||||
hanc umeris portare tuis natosque tepenti
|
||||
|
||||
ferre sinu tremulos et nondum stare paratos.
|
||||
nec tu longinquas procul a praesepibus herbas
|
||||
nec nimis amotae sectabere pabula silvae,
|
||||
dum peragit vernum Iovis inconstantia tempus.
|
||||
veris enim dubitanda fides: modo fronte serena
|
||||
blandius arrisit, modo cum caligine nimbos
|
||||
intulit et miseras torrentibus abstulit agnas.
|
||||
|
||||
at cum longa dies sitientes
|
||||
afferet aestus
|
||||
nec fuerit variante deo mutabile caelum,
|
||||
iam silvis committe greges, iam longius herbas
|
||||
quaere; sed ante diem pecus exeat: umida dulces
|
||||
efficit aura cibos, quotiens fugientibus euris
|
||||
frigida nocturno tanguntur
|
||||
pascua rore
|
||||
et matutinae lucent in gramine guttae.
|
||||
at simul argutae nemus increpuere cicadae,
|
||||
|
||||
ad fontem compelle greges; nec protinus herbas
|
||||
et campos permitte sequi, sed
|
||||
protegat illos
|
||||
interea veteres quae porrigit aesculus umbras.
|
||||
verum ubi declini
|
||||
iam nona
|
||||
tepescere sole
|
||||
incipiet seraeque
|
||||
†
|
||||
videbitur hora merendae,
|
||||
|
||||
rursus pasce greges et opacos desere lucos.
|
||||
nec prius aestivo pecus includatur ovili,
|
||||
quam levibus nidis somnos captare volucris
|
||||
cogitet et tremulo queribunda fritinniat ore.
|
||||
|
||||
|
||||
cum iam tempus erit maturas
|
||||
demere lanas,
|
||||
sucida iam tereti constringere vellera iunco,
|
||||
hircorumque iubas et olentes caedere barbas,
|
||||
ante tamen secerne pecus gregibusque notatis
|
||||
consimiles include comis, ne longa minutis,
|
||||
mollia ne duris coeant, ne candida fuscis.
|
||||
sed tibi cum vacuas posito velamine costas
|
||||
denudavit ovis, circumspice, ne sit acuta
|
||||
forpice
|
||||
laesa cutis, tacitum ne pustula
|
||||
virus
|
||||
texerit occulto sub vulnere: quae nisi ferro
|
||||
rumpitur, a! miserum fragili rubigine corpus
|
||||
arrodet sanies et putria contrahet ossa.
|
||||
providus (hoc moneo) viventia sulphura tecum
|
||||
et scillae caput et virosa bitumina portes,
|
||||
vulneribus laturus opem; nec Brutia desit
|
||||
pix tibi:
|
||||
tu liquido picis unguine terga memento,
|
||||
|
||||
si sint rasa,
|
||||
linas. vivi
|
||||
quoque pondera melle
|
||||
|
||||
argenti
|
||||
coquito lentumque bitumen aheno,
|
||||
impressurus ovi tua nomina; nam tibi lites
|
||||
auferet ingentes lectus possessor in armo.
|
||||
|
||||
nunc etiam, dum siccus ager, dum fervida tellus,
|
||||
dum rimosa palus et multo torrida limo
|
||||
aestuat et fragiles nimium sol pulverat herbas,
|
||||
lurida conveniet succendere galbana septis
|
||||
et tua cervino lustrare mapalia fumo.
|
||||
obfuit
|
||||
ille malis odor anguibus: ipse videbis
|
||||
serpentum cecidisse minas: non stringere dentes
|
||||
ulla potest uncos, sed inani debilis ore
|
||||
marcet et obtuso iacet exarmata veneno.
|
||||
|
||||
nunc age vicinae circumspice tempora brumae
|
||||
qua ratione geras. aperit cum vinea sepes
|
||||
et portat lectas securus circitor
|
||||
uvas,
|
||||
incipe falce nemus vivasque recidere frondes.
|
||||
nunc opus est teneras summatim stringere virgas,
|
||||
nunc hiemi servare comas, dum permanet umor,
|
||||
dum viret et tremulas non excutit Africus umbras.
|
||||
has tibi conveniet tepidis fenilibus olim
|
||||
promere, cum pecudes extremus clauserit annus.
|
||||
hac
|
||||
tibi nitendum est, labor hic in tempore noster,
|
||||
gnavaque sedulitas redit et pastoria virtus.
|
||||
ne pigeat ramos siccis miscere recentes
|
||||
|
||||
et sucos adhibere novos, ne torrida
|
||||
nimbis
|
||||
instet hiemps nimioque gelu nivibusque coactis
|
||||
incursare vetet
|
||||
nemus et constringere frondes;
|
||||
tu tamen aut leves hederas aut molle salictum
|
||||
valle premes media. sitis est pensanda tuorum,
|
||||
Canthe,
|
||||
gregum viridante cibo: nihil aridus illis,
|
||||
ingenti positus quamvis strue, prosit acervus,
|
||||
virgea si desint liquido turgentia suco
|
||||
et quibus est aliquid plenae vitale medullae.
|
||||
praecipue gelidum stipula cum fronde caduca
|
||||
sterne solum, ne forte rigor penetrabile corpus
|
||||
urat et interno vastet pecuaria morbo.
|
||||
|
||||
plura quidem meminisse velim, nam plura supersunt.
|
||||
sed iam sera dies cadit et iam sole fugato
|
||||
frigidus aestivas impellit Noctifer horas."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,150 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Serus ades, Lycida: modo Nyctilus et puer Alcon
|
||||
certavere sub his alterno carmine ramis
|
||||
iudice me, sed non sine pignore. Nyctilus haedos
|
||||
|
||||
iuncta matre dedit; catulum dedit ille leaenae
|
||||
|
||||
iuravitque genus, sed sustulit omnia victor.
|
||||
|
||||
|
||||
Nyctilon ut cantu rudis exsuperavit Alcon,
|
||||
Astyle, credibile est, si vincat acanthida cornix,
|
||||
vocalem superet si dirus aedona bubo.
|
||||
|
||||
|
||||
non potiar Petale,
|
||||
qua nunc ego maceror una,
|
||||
si magis aut docili calamorum Nyctilus arte
|
||||
aut cantu magis est quam vultu proximus illi.
|
||||
|
||||
|
||||
iam non decipior: te iudice pallidus alter
|
||||
venit et hirsuta spinosior hystrice barbam;
|
||||
candidus alter erat levique decentior ovo
|
||||
et ridens oculis crinemque simillimus auro,
|
||||
qui posset dici, si non cantaret, Apollo.
|
||||
|
||||
|
||||
o Lycida, si quis tibi carminis usus inesset,
|
||||
tu quoque laudatum nosses
|
||||
Alcona probare.
|
||||
|
||||
|
||||
vis igitur, quoniam nec nobis, improbe, par es,
|
||||
ipse tuos iudex calamos committere nostris?
|
||||
vis conferre manum? veniat licet arbiter Alcon.
|
||||
|
||||
|
||||
vincere
|
||||
tu quemquam? vel te certamine quisquam
|
||||
dignetur, qui vix stillantes, aride, voces
|
||||
rumpis et expellis male singultantia verba?
|
||||
|
||||
|
||||
fingas plura licet: nec enim potes, improbe, vera
|
||||
|
||||
exprobrare mihi, sicut tibi multa Lycotas.
|
||||
sed quid opus vana consumere tempora lite?
|
||||
ecce venit Mnasyllus: erit (nisi forte recusas)
|
||||
arbiter inflatis non credulus, improbe, verbis.
|
||||
|
||||
|
||||
malueram, fateor, vel praedamnatus
|
||||
abire
|
||||
quam tibi certanti partem committere vocis.
|
||||
ne tamen hoc impune feras: en adspicis illum,
|
||||
candida qui medius cubat inter lilia, cervum?
|
||||
quamvis hunc Petale mea diligat, accipe victor.
|
||||
scit frenos et ferre iugum sequiturque vocantem
|
||||
credulus et mensae non improba porrigit ora.
|
||||
adspicis, ut fruticat late caput utque sub ipsis
|
||||
cornibus et tereti pendent redimicula collo?
|
||||
adspicis, ut niveo frons irretita capistro
|
||||
lucet et a dorso, quae totam circuit alvum,
|
||||
alternat vitreas lateralis cingula bullas?
|
||||
cornua subtiles
|
||||
ramosaque tempora molles
|
||||
implicuere rosae rutiloque monilia torque
|
||||
extrema cervice natant,
|
||||
ubi pendulus apri
|
||||
dens sedet et nivea distinguit pectora luna.
|
||||
hunc, sicutque vides, pignus, Mnasylle, paciscor
|
||||
pendere, dum sciat hic se non sine pignore vinci.
|
||||
|
||||
|
||||
terreri, Mnasylle, suo me munere credit:
|
||||
adspice, quam timeam! genus est, ut scitis, equarum
|
||||
|
||||
non vulgare
|
||||
mihi; quarum de sanguine ponam
|
||||
velocem Petason, qui gramina matre relicta
|
||||
nunc primum teneris libavit dentibus: illi
|
||||
|
||||
terga sedent, micat acre caput, sine pondere cervix,
|
||||
pes levis, adductum latus, excelsissima frons est,
|
||||
et tornata brevi substringitur ungula cornu,
|
||||
ungula, qua viridi sic exsultavit in arvo,
|
||||
tangeret ut fragiles, sed non curvaret, aristas:
|
||||
hunc dare, si vincar, silvestria numina iuro.
|
||||
|
||||
|
||||
et vacat et vestros cantus audire iuvabit.
|
||||
iudice me sane
|
||||
contendite, si libet: istic
|
||||
protinus ecce torum fecere sub ilice Musae.
|
||||
|
||||
|
||||
sed, ne vicini nobis sonus obstrepat amnis,
|
||||
gramina linquamus ripamque volubilis undae.
|
||||
namque sub exeso raucum mihi pumice lymphae
|
||||
respondent et obest arguti glarea rivi.
|
||||
|
||||
|
||||
si placet, antra magis vicinaque saxa petamus,
|
||||
saxa, quibus viridis stillanti vellere muscus
|
||||
dependet scopulisque cavum sinuantibus arcum
|
||||
imminet exesa veluti testudine concha.
|
||||
|
||||
|
||||
venimus et tacito sonum mutavimus
|
||||
antro:
|
||||
seu residere libet, dabit ecce sedilia tophus,
|
||||
ponere seu cubitum, melior viret herba tapetis.
|
||||
nunc mihi seposita reddantur carmina lite;
|
||||
nam vicibus teneros malim cantetis amores:
|
||||
Astyle, tu Petalen, Lycida, tu Phyllida lauda.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
tu modo nos illis (iam nunc, Mnasylle, precamur)
|
||||
auribus accipias, quibus hunc et Acanthida nuper
|
||||
diceris in silva iudex audisse Thalea.
|
||||
|
||||
|
||||
non equidem possum, cum provocet iste, tacere.
|
||||
rumpor enim, Mnasylle:
|
||||
nihil nisi iurgia quaerit.
|
||||
audiat aut dicat, quoniam cupit; hoc mihi certe
|
||||
dulce satis fuerit, Lycidam spectare trementem,
|
||||
dum te teste
|
||||
palam sua crimina pallidus audit.
|
||||
|
||||
|
||||
me, puto, vicinus Stimicon, me proximus Aegon
|
||||
hos inter frutices tacite risere volentem
|
||||
oscula cum tenero simulare
|
||||
virilia Mopso.
|
||||
|
||||
|
||||
fortior o utinam nondum Mnasyllus adesset!
|
||||
efficerem, ne te quisquam tibi turpior esset.
|
||||
|
||||
|
||||
quid furitis, quo vos insania tendere iussit?
|
||||
si vicibus certare placet — sed
|
||||
non ego vobis
|
||||
arbiter: hoc alius possit discernere iudex!
|
||||
et venit ecce Micon, venit et vicinus Iollas:
|
||||
litibus hi vestris poterunt imponere finem.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,121 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Lentus ab urbe venis, Corydon; vicesima certe
|
||||
nox fuit,
|
||||
ut nostrae cupiunt te cernere silvae,
|
||||
ut tua maerentes exspectant iubila tauri.
|
||||
|
||||
|
||||
o piger, o duro non mollior axe, Lycota,
|
||||
qui veteres fagos nova quam spectacula mavis
|
||||
cernere, quae patula iuvenis deus edit harena.
|
||||
|
||||
|
||||
mirabar, quae tanta foret tibi causa morandi,
|
||||
cur tua cessaret taciturnis fistula silvis
|
||||
et solus Stimicon caneret pallente corymbo:
|
||||
quem sine te maesti tenero donavimus haedo.
|
||||
nam, dum lentus abes, lustravit ovilia Thyrsis,
|
||||
iussit et arguta iuvenes certare cicuta.
|
||||
|
||||
|
||||
sit licet
|
||||
invictus Stimicon et praemia dives
|
||||
auferat, accepto nec solum gaudeat haedo,
|
||||
verum tota ferat quae lustrat ovilia Thyrsis:
|
||||
non tamen aequabit mea gaudia; nec mihi, si quis
|
||||
omnia Lucanae donet pecuaria silvae,
|
||||
grata magis fuerint quam quae spectavimus
|
||||
urbe.
|
||||
|
||||
|
||||
dic age dic, Corydon, nec nostras invidus aures
|
||||
despice:
|
||||
non aliter certe mihi dulce loquere
|
||||
quam cantare soles, quotiens ad sacra vocatur
|
||||
aut fecunda Pales aut pastoralis Apollo.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
vidimus in caelum trabibus spectacula textis
|
||||
surgere, Tarpeium prope despectantia culmen;
|
||||
emensique
|
||||
gradus et clivos lene iacentes
|
||||
venimus ad sedes, ubi pulla sordida veste
|
||||
inter femineas spectabat turba cathedras.
|
||||
nam quaecumque patent sub aperto libera caelo,
|
||||
aut eques aut nivei loca densavere tribuni.
|
||||
qualiter haec patulum concedit vallis in orbem
|
||||
et sinuata latus resupinis undique silvis
|
||||
inter continuos curvatur concava montes:
|
||||
sic ibi planitiem curvae sinus ambit harenae
|
||||
et geminis medium se molibus alligat ovum.
|
||||
quid tibi nunc referam, quae vix suffecimus ipsi
|
||||
per partes spectare suas? sic undique fulgor
|
||||
percussit. stabam defixus et ore patenti
|
||||
cunctaque mirabar necdum bona singula noram,
|
||||
cum mihi iam senior, lateri qui forte sinistro
|
||||
iunctus erat, "quid te stupefactum, rustice," dixit
|
||||
"ad tantas miraris opes, qui nescius auri
|
||||
sordida tecta, casas et sola mapalia nosti?
|
||||
en ego iam
|
||||
tremulus iam
|
||||
vertice canus et ista
|
||||
factus in urbe senex stupeo tamen omnia: certe
|
||||
vilia sunt nobis, quaecumque prioribus annis
|
||||
vidimus, et sordet quicquid spectavimus olim."
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
balteus en gemmis, en illita porticus auro
|
||||
certatim radiant; nec non, ubi finis harenae
|
||||
proxima marmoreo praebet spectacula muro,
|
||||
sternitur adiunctis ebur admirabile truncis
|
||||
et coit in rotulum, tereti qui lubricus axe
|
||||
impositos subita vertigine falleret ungues
|
||||
excuteretque feras. auro quoque torta refulgent
|
||||
retia, quae totis in harenam dentibus exstant,
|
||||
dentibus aequatis; et erat (mihi crede, Lycota,
|
||||
si qua fides) nostro dens longior omnis aratro.
|
||||
ordine quid referam? vidi genus omne ferarum,
|
||||
hic niveos lepores et non sine cornibus apros.
|
||||
hic raram silvis etiam, quibus editur, alcen.
|
||||
vidimus et tauros, quibus aut cervice levata
|
||||
deformis scapulis torus eminet aut quibus hirtae
|
||||
iactantur per colla iubae, quibus aspera mento
|
||||
barba iacet tremulisque rigent palearia setis.
|
||||
nec solum nobis silvestria cernere monstra
|
||||
contigit: aequoreos ego cum certantibus ursis
|
||||
spectavi vitulos et equorum nomine dictum,
|
||||
sed deforme pecus, quod in illo nascitur amne
|
||||
qui sata riparum vernantibus
|
||||
irrigat undis.
|
||||
a! trepidi, quotiens sola discedentis
|
||||
harenae
|
||||
|
||||
vidimus inverti,
|
||||
ruptaque voragine terrae
|
||||
emersisse feras; et in isdem saepe cavernis
|
||||
aurea cum subito
|
||||
11
|
||||
creverunt arbuta nimbo.
|
||||
|
||||
|
||||
o felix Corydon, quem non tremebunda senectus
|
||||
impedit! o felix, quod in haec tibi saecula primos
|
||||
indulgente deo demittere contigit annos!
|
||||
nunc, tibi si propius venerandum cernere numen
|
||||
fors
|
||||
dedit et praesens vultumque habitumque notasti,
|
||||
dic age dic, Corydon, quae sit mihi
|
||||
forma deorum.
|
||||
|
||||
|
||||
o utinam nobis non rustica vestis inesset:
|
||||
|
||||
vidissem propius mea numina! sed mihi sordes
|
||||
pullaque paupertas et adunco fibula morsu
|
||||
obfuerunt. utcumque tamen conspeximus ipsum
|
||||
longius; ac, nisi me visus decepit, in uno
|
||||
et Martis vultus et Apollinis esse putavi.
|
||||
|
||||
File diff suppressed because it is too large
Load Diff
|
|
@ -0,0 +1,75 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Faenum, ubi tempus erit, secato cavetoque ne sero seces. Priusquam semen maturum siet, secato, et quod optimum faenum erit, seorsum condito, per ver cum arabunt, antequam ocinum des, quod edint boves.
|
||||
|
||||
|
||||
Bubus pabulum hoc modo parari darique oportet. Ubi sementim patraveris, glandem parari legique oportet et in aquam conici. Inde semodios singulis bubus in dies dari oportet, et si non laborabunt, pascantur satius erit, aut modium vinaceorum, quos in dolium condideris. Interdiu pascito, noctu
|
||||
faeni P.
|
||||
XXV
|
||||
uni bovi dato.
|
||||
Si faenum non erit, frondem iligneam et hederaciam dato. Paleas triticeas et hordeaceas, acus fabaginum, de
|
||||
vicia vel de lupino, item de ceteris frugibus, omnia condito. Cum stramenta condes, quae herbosissima erunt, in tecto condito et sale spargito, deinde ea pro faeno dato.
|
||||
Ubi verno dare coeperis, modium glandis aut vinaceorum dato aut modium lupini macerati et faeni P.
|
||||
XV
|
||||
. Ubi ocinum tempestivum erit, dato primum. Manibus carpito, id renascetur: quod falcula secueris, non renascetur.
|
||||
Usque ocinum dato, donec arescat: ita temperato. Postea viciam dato, postea panicum dato, secundum panicum frondem ulmeam dato. Si populneam habebis, admisceto, ut ulmeae satis siet. Ubi ulmeam non habebis, querneam et ficulneam dato.
|
||||
Nihil est quod magis expediat, quam boves bene curare. Boves nisi per hiemem, cum non arabunt, pasci non oportet. Nam viride cum edunt, semper id expectant, et fiscellas habere oportet, ne herbam sectentur, cum arabunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Ligna domino in tabulato condito, codicillos oleagineos, radices in acervo sub dio metas facito.
|
||||
|
||||
|
||||
Familiae cibaria. Qui opus facient per hiemem tritici modios
|
||||
IIII
|
||||
, per aestatem modios
|
||||
IIII S
|
||||
, vilico, vilicae, epistatae, opilioni modios
|
||||
III
|
||||
, conpeditis per hiemem panis P.
|
||||
IIII
|
||||
, ubi vineam fodere coeperint, panis P.
|
||||
V
|
||||
, usque adeo dum ficos esse coeperint, deinde ad P.
|
||||
IIII
|
||||
redito.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum familiae. Ubi vindemia facta erit,
|
||||
loram bibant menses tres; mense quarto heminas in dies, id est in mense congios
|
||||
II S
|
||||
: mense quinto, sexto, septimo, octavo in dies sextarios, id est in mense congios quinque; nono, decimo, undecimo, duodecimo
|
||||
in dies heminas ternas, id est in mense
|
||||
amphoram; hoc amplius Saturnalibus et Conpitalibus in singulos homines congios
|
||||
III S
|
||||
;
|
||||
summa vini in homines singulos inter annum Q.
|
||||
VII
|
||||
. Conpeditis, uti quidquid operis facient, pro portione addito; eos non est nimium in annos singulos vini Q.
|
||||
X
|
||||
ebibere.
|
||||
|
||||
|
||||
Pulmentarium familiae. Oleae caducae quam plurimum condito. Postea oleas tempestivas, unde minimum olei fieri poterit, eas condito, parcito, uti quam diutissime durent. Ubi oleae comesae erunt, hallecem et acetum dato. Oleum dato in menses uni cuique S.
|
||||
I
|
||||
. Salis uni cuique in anno modium satis est.
|
||||
|
||||
|
||||
Vestimenta familiae. Tunicam P.
|
||||
III S
|
||||
, saga alternis annis. Quotiens cuique tunicam aut sagum dabis, prius veterem accipito, unde centones fiant. Sculponias bonas alternis annis dare oportet.
|
||||
|
||||
|
||||
Bubus cibaria annua in iuga singula lupini modios centum viginti aut glandis modios
|
||||
CCXL
|
||||
, faeni pondo
|
||||
IƆXX
|
||||
, ocini
|
||||
.
|
||||
,
|
||||
fabae Mͦ.
|
||||
|
||||
XX
|
||||
, viciae Mͦ.
|
||||
|
||||
XXX
|
||||
. Praeterea granatui videto uti satis viciae seras. Pabulum cum seres, multas sationes facito.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,62 @@
|
|||
|
||||
Quid est agrum bene colere? bene arare. Quid secundum? arare. Quid tertium?
|
||||
stercorare.
|
||||
Qui oletum saepissime et altissime miscebit, is
|
||||
tenuissimas radices exarabit. Si male arabit, radices susum abibunt, crassiores fient, et in radices vires oleae abibunt. Agrum frumentarium cum ares, bene et tempestivo ares, sulco vario ne ares.
|
||||
Cetera cultura est multum sarire
|
||||
et diligenter eximere semina et per tempus radices quam plurimas cum terra ferre; ubi radices bene operueris, calcare bene, ne aqua noceat. Siquis quaeret, quod tempus oleae serendae siet, agro sicco per sementim, agro laeto per ver.
|
||||
|
||||
|
||||
Quot iuga boverum, mulorum, asinorum habebis, totidem plostra esse oportet.
|
||||
|
||||
|
||||
Funem torculum esse oportet extentum pedes
|
||||
LV
|
||||
, funem loreum in plostrum P.
|
||||
LX
|
||||
, lora retinacula longa P.
|
||||
XXVI
|
||||
, subiugia in plostrum P.
|
||||
XIIX
|
||||
, funiculum P.
|
||||
XV
|
||||
, in aratrum subiugia lora P.
|
||||
XVI
|
||||
, funiculum P.
|
||||
VIII
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
Olea ubi matura erit, quam primum cogi oportet, quam minimum in terra et in tabulato esse oportet. In terra et in tabulato putrescit. Leguli volunt uti olea caduca quam plurima sit, quo plus legatur; factores, ut in tabulato diu sit, ut fracida sit, quo facilius efficiant. Nolito credere oleum in tabulato posse crescere.
|
||||
Quam citissime conficies, tam maxime expediet, et totidem modiis collecta et
|
||||
|
||||
plus olei efficiet et melius. Olea quae diu fuerit in terra aut in tabulato, inde olei minus fiet et deterius. Oleum, si poteris, bis in die depleto. Nam oleum quam diutissime in amurca et in fracibus erit, tam deterrimum erit.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleum viride sic facito. Oleam quam primum ex terra tollito. Si inquinata erit, lavito, a foliis et stercore purgato. Postridie aut post diem tertium, quam lecta erit, facito. Olea ubi nigra erit, stringito. Quam acerbissima olea oleum facies, tam oleum optimum erit. Domino de matura olea oleum fieri maxime expediet. Si gelicidia erunt, cum oleam coges, triduum atque quatriduum post oleum facito. Eam oleam, si voles, sale spargito. Quam calidissimum torcularium et cellam habeto.
|
||||
|
||||
|
||||
Custodis et capulatoris officia.
|
||||
Servet diligenter cellam et torcularium.
|
||||
Caveat quam minimum in torcularium et in cellam introeatur.
|
||||
Quam mundissime purissimeque fiat.
|
||||
Vaso aheneo neque nucleis ad oleum ne utatur.
|
||||
Nam si utetur, oleum male sapiet.
|
||||
Cortinam plumbeam in lacum ponito, quo oleum fluat.
|
||||
Ubi factores vectibus prement, continuo capulator conca oleum, quam diligentissime poterit, tollat, ne cesset.
|
||||
Amurcam caveat ne tollat.
|
||||
Oleum in labrum primum indito, inde in alterum dolium indito. De iis labris fraces amurcamque semper subtrahito. Cum oleum sustuleris de cortina, amurcam deorito.
|
||||
|
||||
Item custodis officia. Qui in torculario erunt vasa pura habeant curentque uti olea bene perficiatur beneque siccentur. Ligna in torculario ne caedant. Oleum frequenter capiant. Factoribus det in singulos factus olei sextarios et in lucernam quod opus siet.
|
||||
Fraces cotidie reiciat. Amurcam conmutet usque adeo, donec in lacum qui in cella est postremum pervenerit. Fiscinas spongia effingat. Cotidie oleo locum conmutet, donec in dolium pervenerit. In torculario et in cella caveat diligenter nequid olei subripiatur.
|
||||
|
||||
|
||||
Ubi vindemia et oletas facta erit, prela extollito; funes torculos, melipontos, subductarios in carnario aut in prelo suspendito; orbes, fibulas, vectes, scutulas, fiscinas, corbulas, quala, scalas, patibula, omnia quis usus erit, in suo quidque loco reponito.
|
||||
|
||||
|
||||
Dolia olearia nova sic inbuito. Amaurca inpleto dies
|
||||
VII
|
||||
, facito ut amurcam cotidie suppleas.
|
||||
Postea amurcam eximito et arfacito. Ubi arebit, cummim pridie in aquam infundito, eam postridie diluito. Postea dolium calfacito minus, quam si picare velis, tepeat satis est; lenibus lignis facito calescat. Ubi temperate tepebit, tum cummim indito, postea linito. Si recte leveris, in dolium quinquagenarium cummim P.
|
||||
IIII
|
||||
satis erit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,28 @@
|
|||
|
||||
Bubus medicamentum. Si morbum metues, sanis dato salis micas tres, folia laurea
|
||||
III
|
||||
, porri fibras
|
||||
III
|
||||
, ulpici spicas
|
||||
III
|
||||
, alii spicas
|
||||
III
|
||||
, turis
|
||||
grana tria, herbae Sabinae plantas tres, ruta folia tria, vitis albae caules
|
||||
III
|
||||
, fabulos albos
|
||||
III
|
||||
, carbones vivos
|
||||
III
|
||||
, vini S.
|
||||
III
|
||||
. Haec omnia sublimiter legi teri darique oportet. Ieiunus siet qui dabit. Per triduum de ea potione uni cuique bovi dato. Ita dividito, cum ter uni cuique dederis, omnem absumas, bosque ipsus et qui dabit facito ut uterque sublimiter stent. Vaso ligneo dato.
|
||||
|
||||
|
||||
Bos si aegrotare coeperit, dato continuo ei unum ovum gallinaceum crudum; integrum facito devoret. Postridie caput ulpici conterito cum hemina vini facitoque ebibat. Sublimiter terat et vaso ligneo det, bosque ipsus et qui dabit sublimiter stet. Ieiunus ieiuno bovi dato.
|
||||
|
||||
|
||||
Boves ne pedes subterant, priusquam in viam quoquam ages, pice liquide cornua infima unguito.
|
||||
|
||||
|
||||
Ubi uvae variae coeperint fieri, bubus medicamentum dato quotannis, uti valeant. Pellem anguinam ubi videris, tollito et condito, ne quaeras cum opus siet. Eam pellem et far et salem et serpulum, haec omnia una conterito cum vino, dato bubus bibant omnibus. Per aestatem boves aquam bonam et liquidam bibant semper curato; ut valeant refert.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,93 @@
|
|||
|
||||
Panem depsticium sic facito. Manus mortariumque bene lavato. Farinam in mortarium indito, aquae paulatim addito subigitoque pulchre. Ubi bene subegeris, defingito coquitoque sub testu.
|
||||
|
||||
Libum hoc modo facito. Casei P.
|
||||
II
|
||||
bene disterat in mortario. Ubi bene distriverit, farinae siligineae libram aut, si voles tenerius esse, selibram similaginis eodem indito permiscetoque cum caseo bene. Ovum unum addito et una permisceto bene. Inde panem facito, folia subdito, in foco caldo sub testu coquito leniter.
|
||||
|
||||
|
||||
Placentam sic facito. Farinae siligineae L.
|
||||
II
|
||||
, unde solum facias, in tracta farinae L.
|
||||
IIII
|
||||
et alicae primae L.
|
||||
II
|
||||
. Alicam in aquam infundito. Ubi bene mollis erit, in mortarium purum indito siccatoque bene. Deinde manibus depsito. Ubi bene subactum erit, farinae L.
|
||||
IIII
|
||||
paulatim addito. Id utrumque tracta facito. In qualo, ubi arescant, conponito.
|
||||
Ubi arebunt, conponito puriter.
|
||||
Cum facies singula tracta, ubi depsueris, panno oleo uncto tangito et circumtergeto unguitoque. Ubi tracta erunt, focum, ubi cocas, calfacito bene et testum. Postea farinae L.
|
||||
II
|
||||
conspargito condepsitoque. Inde facito solum tenue. Casei ovilli P.
|
||||
XIIII
|
||||
ne acidum et bene recens in aquam indito. Ibi macerato, aquam ter mutato. Inde eximito siccatoque bene paulatim manibus, siccum bene in mortarium inponito.
|
||||
Ubi omne caseum bene siccaveris, in mortarium purum manibus condepsito conminuitoque quam maxime. Deinde cribrum farinarium purum
|
||||
sumito caseumque per cribrum facito transeat in mortarium. Postea indito mellis boni P.
|
||||
IIII S
|
||||
. Id una bene conmisceto cum caseo. Postea in tabula pura, quae pateat P.
|
||||
I
|
||||
, ibi balteum ponito, folia laurea uncta supponito, placentam fingito.
|
||||
Tracta singula in totum solum primum ponito, deinde de mortario tracta linito, tracta addito singulatim, item linito usque adeo, donec omne caseum cum melle abusus eris. In summum tracta singula indito, postea solum contrahito ornatoque focum de ve primo
|
||||
temperatoque, tunc placentam inponito, testo caldo operito, pruna insuper et circum operito. Videto ut bene et otiose percoquas. Aperito, dum inspicias, bis aut ter. Ubi cocta erit, eximito et melle unguito. Haec erit placenta semodialis.
|
||||
|
||||
|
||||
Spiram sic facito. Quantum voles pro ratione, ita uti placenta fit, eadem omnia facito, nisi alio modo fingito. In solo tracta cum melle oblinito bene. Inde tamquam restim tractes facito, ita inponito in solo, simplicibus conpleto bene arte. Cetera omnia, quasi placentam facias, facito coquitoque.
|
||||
|
||||
|
||||
Scriblitam sic facito. In balteo tractis caseo ad eundem modum facito, uti placentam, sine melle.
|
||||
|
||||
|
||||
Globos sic facito. Caseum eum alica ad eundem modum misceto. Inde quantos voles facere facito. In ahenum caldum unguen indito. Singulos aut binos coquito versatoque crebro duabus rudibus, coctos eximito, eos melle unguito, papaver infriato, ita ponito.
|
||||
|
||||
Encytum ad eundem modum facito, uti globos, nisi calicem pertusum cavum habeat. Ita in unguen caldum fundito. Honestum
|
||||
quasi spiram facito idque duabus rudibus vorsato praestatoque. Item unguito coloratoque caldum ne nimium. Id cum melle aut cum mulso adponito.
|
||||
|
||||
|
||||
Erneum sic facito tamquam placentam. Eadem omnia indito, quae in placentam. Id permisceto in alveo, id indito in irneam fictilem, eam demittito in aulam aheneam aquae calidae plenam. Ita coquito ad ignem. Ubi coctum erit, irneam confringito, ita ponito.
|
||||
|
||||
|
||||
Spaeritam sic facito, ita uti spiram, nisi sic fingito. De tractis caseo melle spaeras pugnum altas facito. Eas in solo conponito densas, eodem modo conponito atque spiram itemque coquito.
|
||||
|
||||
|
||||
Votum pro bubus, uti valeant, sic facito. Marti Silvano in silva interdius in capita singula boum votum facito. Farris L.
|
||||
III
|
||||
et lardi P.
|
||||
|
||||
IIII S
|
||||
et pulpae P.
|
||||
IIII S
|
||||
, vini S.
|
||||
|
||||
III
|
||||
, id in unum vas liceto coicere, et vinum item in unum vas liceto coicere. Eam rem divinam vel servus vel liber licebit faciat. Ubi res divina facta erit, statim ibidem consumito. Mulier ad eam rem divinam ne adsit neve videat quo modo fiat. Hoc votum in annos singulos, si voles, licebit vovere.
|
||||
|
||||
Savillum hoc modo facito. Farinae selibram, casei P.
|
||||
II S
|
||||
una conmisceto quasi libum, mellis P.
|
||||
et ovum unum. Catinum fictile oleo unguito. Ubi omnia bene conmiscueris, in catinum indito, catinum testo operito. Videto ut bene percocas medium, ubi altissimum est. Ubi coctum erit, catinum eximito, melle unguito, papaver infriato, sub testum subde paulisper, postea eximito. Ita pone cum catillo et lingula.
|
||||
|
||||
|
||||
Pultem Punicam sic coquito. Libram alicae in aquam indito, facito uti bene madeat. Id infundito in alveum purum, eo casei recentis P.
|
||||
III
|
||||
, mellis P.
|
||||
S
|
||||
, ovum unum, omnia una permisceto bene. Ita insipito in aulam novam.
|
||||
|
||||
|
||||
Graneam triticeam sic facito. Selibram tritici puri in mortarium purum indat, lavet bene corticemque deterat bene eluatque bene. Postea in aulam indat et aquam puram cocatque. Ubi coctum erit, lacte addat paulatim usque adeo, donec cremor crassus erit factus.
|
||||
|
||||
|
||||
Amulum sic facito. Siliginem purgato bene, postea in alveum indat, eo addat aquam bis in die. Die decimo aquam exsiccato, exurgeto bene, in alveo puro misceto bene, facito tamquam faex fiat. Id in linteum novum indito, exprimito cremorem in patinam novam aut in mortarium. Id omne ita facito et refricato denuo. Eam patinam in sole ponito, arescat. Ubi arebit, in aulam novam indito, inde facito cum lacte coquat.
|
||||
|
||||
|
||||
Salem candidum sic facito. Amphoram
|
||||
defracto collo puram inpleto aquae purae, in sole ponito. Ibi fiscellam cum sale populari suspendito et quassato suppletoque identidem. Id aliquotiens in die cotidie facito, usque adeo donec sal desiverit tabescere biduum.
|
||||
Id signi erit: menam aridam vel ovum demittito; si natabit, ea muries erit, vel carnem vel caseos vel salsamenta quo condas. Eam muriam in labella vel in patinas in sole ponito. Usque adeo in sole habeto, donec concreverit. Inde flos salis fiet. Ubi nubilabitur et noctu sub tecto ponito; cotidie, cum sol erit, in sole ponito.
|
||||
|
||||
|
||||
Gallinas et anseres sic farcito. Gallinas teneras, quae primum parient, concludat. Polline vel farina hordeacia consparsa turundas faciat, eas in aquam intinguat, in os indat, paulatim cotidie addat; ex gula consideret, quod satis sit. Bis in die farciat et meridie bibere dato; ne plus aqua sita siet horam unam. Eodem modo anserem alito, nisi prius dat bibere et bis in die, bis escam.
|
||||
|
||||
|
||||
Palumbum recentem sic farcito. Ubi prensus erit, ei fabam coctam tostam primum dato, ex ore in eius os inflato, item aquam. Hoc dies
|
||||
VII
|
||||
facito. Postea fabam fresam puram et far purum facito et fabae tertia pars ut infervescat, tum far insipiat, puriter facito et coquito bene. Id ubi excluseris, depsito bene, oleo manum unguito, primum pusillum, postea magis depses, oleo tangito depsitoque, dum poterit facere turundas. Ex aqua dato, escam temperato.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,43 @@
|
|||
|
||||
Aream sic facito. Locum ubi facies confodito. Postea amurca conspargito bene sinitoque conbibat. Postea conminuito glebas bene. Deinde coaequato et paviculis verberato. Postea denuo amurca conspargito sinitoque arescat. Si ita feceris, neque formicae nocebunt neque herbae nascentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Frumento ne noceat curculio neu mures tangant. Lutum de amurca facito, palearum paulum addito, sinito macerescant bene et subigito bene; eo granarium totum oblinito crasso luto. Postea conspargito amurca omne quod lutaveris. Ubi aruerit, eo frumentum refrigeratum condito; curculio non nocebit.
|
||||
|
||||
|
||||
Olea si fructum non feret, ablaqueato. Postea stramenta circumponito. Postea amurcam cum aqua conmisceto aequas partes. Deinde ad oleam circumfundito. Ad arborem maxumam urnam conmixti sat est; ad minores arbores pro ratione indito. Et idem hoc si facies ad arbores feraces, eae quoque meliores fient. Ad eas stramenta ne addideris.
|
||||
|
||||
|
||||
Fici uti grossos teneant, facito omnia quo modo oleae, et hoc amplius, cum ver adpetet, terram adaggerato bene. Si ita feceris, et grossi non cadent et fici scabrae non fient et multo feraciores erunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Convolvulus in vinia ne siet. Amurcam condito, puram bene facito, in vas aheneum indito congios
|
||||
II
|
||||
. Postea igni leni coquito, rudicula agitato crebro usque adeo, dum fiat tam crassum quam mel. Postea sumito bituminis tertiarium et sulpuris quartarium.
|
||||
Conterito in mortario seorsum utrumque. Postea infriato quam minutissime in amurcam caldam et simul rudicula misceto et denuo coquito sub dio caelo. Nam si in tecto coquas, cum bitumen et sulpur additum est, excandescet. Ubi erit tam crassum quam viscum, sinito frigescat. Hoc vitem circum caput et sub brachia unguito; convolvulus non nascetur.
|
||||
|
||||
|
||||
Oves ne scabrae fiant. Amurcam condito, puram bene facito, aquam in qua
|
||||
lupinus deferverit et faecem de vino bono, inter se omnia conmisceto pariter. Postea cum detonderis, unguito totas, sinito biduum aut triduum consudent.
|
||||
Deinde lavito in mari; si aquam marinam non habebis, facito aquam salsam, ea lavito. Si haec sic feceris, neque scabrae fient et lanae plus et meliorem habebunt, et ricini non erunt molesti. Eodem in omnes quadripedes utito, si scabrae erunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Amurca decocta axem unguito et lora et calciamenta et coria; omnia meliora facies.
|
||||
|
||||
|
||||
Vestimenta ne tiniae tangant. Amurcam decoquito ad dimidium, ea unguito fundum arcae et extrinsecus et pedes et angulos. Ubi ea adaruerit, vestimenta condito. Si ita feceris, tiniae non nocebunt.
|
||||
Et item ligneam supellectilem omnem si ungues, non putescet, et cum ea terseris, splendidior fiet. Item ahenea omnia unguito, sed prius extergeto bene. Postea cum unxeris, cum uti voles, extergeto. Splendidior erit, et aerugo non erit molesta.
|
||||
|
||||
Fici aridae si voles uti integrae sint, in vas fictile condito. Id amurca decocta unguito.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleum si in metretam novam inditurus eris, amurca, ita uti est cruda, prius conluito agitatoque diu, ut bene conbibat. Id si feceris, metreta oleum non bibet, et oleum melius faciet, et ipsa metreta firmior erit.
|
||||
|
||||
|
||||
Virgas murteas si voles cum bacis servare et item aliut genus quod vis, et si ramulos ficulneos voles cum foliis, inter se alligato, fasciculos facito, eos in amurcam demittito, supra stet amurca facito. Sed ea quae demissurus eris sumito paulo acerbiora. Vas, quo condideris, oblinito plane.
|
||||
|
||||
|
||||
Si bovem aut aliam quamvis quadrupedem serpens momorderit, melanthi acetabulum, quod medici vocant zmurnaeum, conterito in vini veteris hemina. Id per nares indito et ad ipsum morsum stercus suillum adponito. Et idem hoc, si usus venerit, homini facito.
|
||||
|
||||
|
||||
Boves uti valeant et curati bene sint, et qui fastidient cibum, uti magis cupide adpetant, pabulum quod dabis amurca spargito; primo paululum, dum consuescant, postea magis, et dato rarenter bibere conmixtam cum aqua aequabiliter. Quarto quinto quoque die hoc sic facies. Ita boves et corpore curatiores erunt, et morbus aberit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,137 @@
|
|||
|
||||
Vinum familiae per hiemem qui utatur. Musti Q.
|
||||
X
|
||||
in dolium indito, aceti acris Q.
|
||||
II
|
||||
eodem infundito, sapae Q.
|
||||
II
|
||||
, aquae dulcis Q.
|
||||
L
|
||||
. Haec
|
||||
rude misceto ter in die dies quinque continuos. Eo addito aquae marinae veteris sextarios
|
||||
LXIIII
|
||||
et operculum in dolium inponito et oblinito post dies
|
||||
X
|
||||
. Hoc vinum durabit tibi usque ad soltitium. Siquid superfuerit post solstitium, acetum acerrimum et pulcherrimum erit.
|
||||
|
||||
|
||||
Qui ager longe a mari aberit, ibi vinum Graecum sic facito. Musti Q.
|
||||
XX
|
||||
in aheneum aut plumbeum infundito, ignem subdito. Ubi bullabit vinum, ignem subducito. Ubi id vinum refrixerit, in dolium quadragenarium infundito. Seorsum in vas aquae dulcis Q.
|
||||
I
|
||||
infundito, salis Mͦ
|
||||
|
||||
I
|
||||
, sinito muriam fieri.
|
||||
Ubi muria facta erit, eodem in dolium infundito. Schoenum et calamum in pila contundito, quod satis siet, sextarium unum eodem in dolium infundito, ut odoratum siet. Post dies
|
||||
XXX
|
||||
dolium oblinito. Ad ver diffundito in amphoras. Biennium in sole sinito positum esse. Deinde in tectum conferto. Hoc vinum deterius non erit quam Coum.
|
||||
|
||||
|
||||
Aquae marinae concinnatio. Aquae marinae Q.
|
||||
I
|
||||
ex alto sumito, quo aqua dulcis non accedit. Sesquilibram salis frigito, eodem indito et rude misceto usque adeo, donec ovum gallinaceum coctum natabit, desinito miscere. Eodem vini veteris vel Aminnii vel miscelli albi congios
|
||||
II
|
||||
infundito, misceto probe. Postea in vas picatum confundito et oblinito. Siquid plus voles aquae marinae concinnare, pro portione ea omnia facito.
|
||||
|
||||
|
||||
Quo labra doliorum circumlinas, ut bene odorata sint et nequid viti in vinum accedat. Sapae congios
|
||||
VI
|
||||
quam optimae infundito in aheneum aut in plumbeum et iris aridae contusae heminam et
|
||||
sertam Campanicam P.
|
||||
V
|
||||
bene odoratam una cum iri contundas quam minutissime, per cribrum cernas et una cum sapa coquas sarmentis et levi flamma.
|
||||
Conmoveto, videto ne aduras. Usque coquito, dum dimidium excoquas. Ubi refrixerit, confundito in vas picatum bene odoratum et oblinito et utito in labra doliorum.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum si voles experiri duraturum sit necne, polentam grandem dimidium acetabuli in caliculum novum indito et vini sextarium de eo vino quod voles experiri eodem infundito et inponito in carbones; facito bis aut ter inferveat. Tum id percolato, polentam abicito.
|
||||
Vinum ponito sub dio. Postridie mane gustato. Si id sapiet, quod in dolio est, scito duraturum; si subacidum erit, non durabit.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum asperum quod erit lene et suave si voles facere, sic facito. De ervo farinam facito libras
|
||||
IIII
|
||||
et vini cyatos
|
||||
IIII
|
||||
conspargito sapa. Postea facito laterculos. Sinito conbibant noctem et diem. Postea conmisceto cum eo vino in dolio et oblinito post
|
||||
dies
|
||||
LX
|
||||
. Id vinum erit lene et suave et bono colore et bene odoratum.
|
||||
|
||||
|
||||
Odorem deteriorem demere vino. Testam de tegula crassam puram calfacito in igni bene. Ubi calebit, eam picato, resticula alligato, testam demittito in dolium infimum leniter, sinito biduum oblitum dolium. Si demptus erit odor deterior, id optime; si non, saepius facito, usque dum odorem malum dempseris.
|
||||
|
||||
|
||||
Si voles scire, in vinum aqua addita sit necne, vasculum facito de materia hederacia. Vinum id, quod putabis aquam habere, eo demittito. Si
|
||||
habebit aquam, vinum effluet, aqua manebit. Nam non continet vinum vas hederaceum.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum Coum si voles facere, aquam ex alto marinam sumito mari tranquillo, cum ventus non erit, dies
|
||||
LXX
|
||||
ante vindemiam, quo aqua dulcis non perveniet. Ubi hauseris de mari, in dolium infundito, nolito inplere, quadrantalibus quinque minus sit quam plenum. Operculum inponito, relinquito qua interspiret.
|
||||
Ubi dies
|
||||
XXX
|
||||
praeterierint, transfundito in alterum dolium puriter et leniter, relinquito in imo quod desiderit. Post dies
|
||||
XX
|
||||
in alterum dolium item transfundito; ita relinquito usque ad vindemiam. Unde vinum Coum facere voles, uvas relinquito in vinea, sinito bene coquantur, et ubi pluerit et siccaverit, tum deligito et ponito in sole biduum aut triduum sub dio, si pluviae non erunt. Si pluvia erit, in tecto in cratibus conponito, et siqua acina corrupta erunt, depurgato.
|
||||
Tum sumito aquam marinam Q. S. S. E
|
||||
.
|
||||
,
|
||||
in dolium quinquagenarium infundito aquae marinae Q.
|
||||
X
|
||||
. Tum acina de uvis miscellis decarpito de scopione in idem dolium, usque dum inpleveris. Manu conprimito acina, ut conbibant aquam marinam. Ubi inpleveris dolium, operculo operito, relinquito qua interspiret. Ubi triduum praeterierit, eximito de dolio et calcato in torculario et id vinum condito in dolia lauta et pura et sicca.
|
||||
|
||||
|
||||
Ut odoratum bene sit, sic facito. Sumito testam picatam, eo prunam lenem indito, suffito serta et schoeno et palma, quam habent unguentarii,
|
||||
ponito in dolio et operito, ne odor exeat, antequam vinum indas. Hoc facito pridie quam vinum infundere voles. De lacu quam primum vinum in dolia indito, sinito dies
|
||||
XV
|
||||
operta, antequam oblinas, relinquito qua interspiret, postea oblinito.
|
||||
Post dies
|
||||
XL
|
||||
diffundito in amphoras et addito in singulas amphoras sapae sextarium unum. Amphoras nolito inplere nimium, ansarum infimarum fini, et amphoras in sole ponito, ubi herba non siet, et amphoras operito, ne aqua accedat, et ne plus quadriennium in sole siveris. Post quadriennium in cuneum conponito et instipato.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum si voles concinnare, ut alvum bonam faciat, secundum vindemiam, ubi vites ablaqueantur, quantum putabis ei rei satis esse vini, tot vites ablaqueato et signato. Earum radices circumsecato et purgato. Veratri atri
|
||||
radices contundito in pila, eas radices dato circum vitem et stercus vetus et cinerem veterem et duas partes terrae circumdato radices vitis.
|
||||
Terram insuper inicito. Hoc vinum seorsum legito. Si voles servare in vetustatem ad alvum movendam, servato, ne conmisceas cum cetero vino. De eo vino cyatum sumito et misceto aqua et bibito ante cenam. Sine periculo alvum movebit.
|
||||
|
||||
|
||||
In vinum mustum veratri atri manipulum coicito in amphoram. Ubi satis efferverit, de vino manipulum eicito. Id vinum servato ad alvum movendam.
|
||||
|
||||
Vinum ad alvum movendam concinnare. Vites cum ablaqueabuntur, signato rubrica, ne admisceas cum cetero vino. Tris fasciculos veratri atri circumponito circum radices et terram insuper inicito. Per
|
||||
vindemiam de iis vitibus quod delegeris, seorsum servato, cyatum in ceteram potionem indito. Alvum movebit et postridie perpurgabit sine periculo.
|
||||
|
||||
|
||||
Lentim quo modo servari oporteat. Laserpicium aceto diluito, permisceto lentim aceto laserpiciato et ponito in sole. Postea lentim oleo perfricato, sinito arescat. Ita integra servabitur recte.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleae albae quo modo condiantur. Antequam nigrae fiant, contundantur et in aquam deiciantur. Crebro aquam mutet. Deinde, ubi satis maceratae erunt, exprimat et in acetum coiciat et oleum addat, salis selibram in modium olearum. Feniculum et lentiscum seorsum condat in acetum. Si una admiscere voles, cito utito.
|
||||
In orculam calcato. Manibus siccis, cum uti voles, sumito.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleam albam, quam secundum vindemiam uti voles, sic condito. Musti tantundem addito, quantum aceti. Cetera item condito ita, uti supra scriptum est.
|
||||
|
||||
|
||||
Epityrum album nigrum variumque sic facito. Ex oleis albis nigris variisque nuculeos eicito. Sic condito. Concidito ipsas, addito oleum, acetum, coriandrum, cuminum, feniculum, rutam, mentam. In orculam condito, oleum supra siet. Ita utito.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Mustum si voles totum annum habere, in amphoram mustum indito et corticem oppicato, demittito in piscinam. Post dies
|
||||
XXX
|
||||
eximito. Totum annum mustum erit.
|
||||
|
||||
|
||||
Mustaceos sic facito. Farinae siligineae modium unum musto conspargito. Anesum, cuminum, adipis P.
|
||||
II
|
||||
, casei libram, et de virga lauri deradito, eodem addito, et ubi definxeris, lauri folia subtus addito, cum coques.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum concinnare, si lotium difficilius transibit. Capreidam vel iunipirum contundito in pila, libram indito, in duobus congiis vini veteris in vase aheneo vel in plumbeo defervefacito. Ubi refrixerit, in lagonam indito. Id mane ieiunus sumito cyatum; proderit.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum ad isciacos sic facito. De iunipiro materiem semipedem crassam concidito minutim. Eam infervefacito cum congio vini veteris. Ubi refrixerit, in lagonam confundito et postea id utito cyatum mane ieiunus; proderit.
|
||||
|
||||
|
||||
Canes interdiu clausos esse oportet, ut noctu acriores et vigilantiores sint.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum murteum sic facito. Murtam nigram arfacito in umbra. Ubi iam passa erit, servato ad vindemiam, in urnam musti contundito murtae semodium, id oblinito. Ubi desiverit fervere mustum, murtam eximito. Id est ad alvum crudam et ad lateris dolorem et ad coeliacum.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,49 @@
|
|||
|
||||
Ad tormina, et si alvus non consistet, et si taeniae et lumbrici molesti erunt.
|
||||
XXX
|
||||
mala Punica acerba sumito, contundito, indito in urceum et vini nigri austeri congios
|
||||
III
|
||||
. Vas oblinito. Post dies
|
||||
XXX
|
||||
aperito et utito; ieiunus heminam bibito.
|
||||
|
||||
|
||||
Ad dyspepsiam et stranguriam mederi. Malum Punicum ubi florebit, conligito, tris minas in amphoram infundito, vini Q.
|
||||
I
|
||||
veteris addito et
|
||||
feniculi radicem puram contusam minam. Oblinito amphoram et post dies
|
||||
XXX
|
||||
aperito et utito.
|
||||
Ubi voles cibum concoquere et lotium facere, hinc bibito quantum voles sine periculo. Idem vinum taenias perpurgat et lumbricos, si sic concinnes. Incenatum iubeto
|
||||
esse.
|
||||
Postridie turis drachmam unam conterito et mel coctum drachmam unam et vini sextarium origaniti. Dato ieiuno, et puero pro aetate triobolium et vini heminam. Supra pilam inscendat et saliat decies et deambulet.
|
||||
|
||||
|
||||
Habitationem delutare. Terram quam maxime cretosam vel rubricosam, eo amurcam infundito, paleas indito. Sinito quadriduum fracescat. Ubi bene fracuerit, rutro concidito. Ubi concideris, delutato. Ita neque aspergo nocebit, neque mures cava facient, neque herba nascetur, neque lutamenta scindent se.
|
||||
|
||||
|
||||
Aream, ubi frumentum teratur, sic facito. Confodiatur minute terra, amurca bene conspargatur et conbibat quam plurimum. Conminuito terram et cylindro aut pavicula coaequato. Ubi coaequata erit, neque formicae molestae erunt, et cum pluerit, lutum non erit.
|
||||
|
||||
|
||||
Codicillos oleagineos et cetera ligna amurca cruda perspargito et in sole ponito, perbibant bene. Ita neque fumosa erunt et ardebunt bene.
|
||||
|
||||
|
||||
Piro florente dapem pro bubus facito. Postea verno arare incipito. Ea loca primum arato, quae rudecta harenosaque erunt. Postea uti quaeque gravissima et aquosissima erunt, ita postremo arato.
|
||||
|
||||
|
||||
Dapem hoc modo fieri oportet. Iovi dapali culignam vini quantam vis polluceto. Eo die feriae bubus et bubulcis et qui dapem facient. Cum pollucere oportebit, sic facies: "Iuppiter dapalis, quod tibi fieri oportet in domo familia mea culignam vini dapi, eius rei ergo macte hac illace dape pollucenda esto." Manus interluito, postea vinum sumito: "Iuppiter dapalis, macte istace dape pollucenda esto, macte vino inferio esto."
|
||||
Vestae, si voles, dato. Daps Iovi assaria pecunia urna vini. Iovi caste profanato sua contagione. Postea dape facta serito milium, panicum, alium, lentim.
|
||||
|
||||
|
||||
Propagatio pomorum ceterarumque arborum. Arboribus abs terra pulli qui nati erunt, eos in terram deprimito, extollito, uti radicem capere possint.
|
||||
Inde, ubi tempus erit, effodito seritoque recte. Ficum, oleam, malum Punicum, mala strutea, cotonea aliaque mala omnia, laurum Cypriam, Delphicam, prunum, murtum coniugulum et murtum album et nigrum, nuces Abellanas, Praenestinas, platanum, haec omnia genera a capitibus propagari eximique ad hunc modum oportebit.
|
||||
Quae diligentius seri voles, in calicibus seri oportet. In arboribus radices uti capiant, calicem pertusum sumito tibi aut quasillum; per eum ramulum trasserito; eum quasillum terra inpleto calcatoque, in arbore relinquito. Ubi bimum erit, ramum tenerum infra praecidito, cum quasillo serito. Eo modo quod vis genus arborum
|
||||
facere poteris uti radices bene habeant.
|
||||
Item vitem in quasillum propagato terraque bene operito, anno post praecidito, cum qualo serito.
|
||||
|
||||
|
||||
Priusquam messim facies, porcam praecidaneam hoc modo fieri oportet. Cereri porca praecidanea porco femina, priusquam hasce fruges condas,
|
||||
far, triticum, hordeum, fabam, semen rapicium. Ture vino Iano Iovi Iunoni praefato, priusquam porcum feminam inmolabis.
|
||||
Iano struem ommoveto sic: "Iane pater, te hac strue ommovenda bonas preces precor, uti sies volens propitius mihi liberisque meis domo familiaeque meae." Fertum Iovi ommoveto et mactato sic: "Iuppiter, te hoc ferto obmovendo bonas preces precor, uti sies volens propitius mihi liberisque meis domo familiaeque meae mactus hoc ferto."
|
||||
Postea Iano vinum dato sic: "Iane pater, uti te strue ommovenda bonas preces bene precatus sum, eiusdem rei ergo macte vino inferio esto." Postea Iovi sic: "Iuppiter macte isto ferto esto, macte vino inferio esto." Postea porcam praecidaneam inmolato.
|
||||
Ubi exta prosecta erunt, Iano struem ommoveto mactatoque item, uti prius obmoveris. Iovi fertum obmoveto mactatoque item, uti prius feceris. Item Iano vinum dato et Iovi vinum dato, item uti prius datum ob struem obmovendam et fertum libandum. Postea Cereri exta et vinum dato.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,120 @@
|
|||
|
||||
Romae tunicas, togas, saga, centones, sculponeas; Calibus et Minturnis cuculliones, ferramenta, falces, palas, ligones, secures, ornamenta, murices, catellas; Venafro palas. Suessae et in Lucanis plostra, treblae; Albae, Romae dolia, labra; tegulae ex Venafro.
|
||||
Aratra in terram validam Romanica bona erunt, in terram pullam Campanica; iuga Romanica optima erunt; vomeris indutilis optimus erit. Trapeti Pompeis, Nolae ad Rufri maceriam; claves, clostra Romae; hamae, urnae oleariae, urcei aquarii, urnae vinariae, alia vasa ahenea Capuae, Nolae; fiscinae Campanicae Capuae
|
||||
utiles sunt.
|
||||
Funes subductarios, spartum omne Capuae; fiscinas Romanicas Suessae, Casino
|
||||
. . .
|
||||
optimae erunt Romae.
|
||||
|
||||
Funem torculum siquis faciet, Casini L. Tunnius, Venafri C. Mennius L. F. Eo indere oportet coria bona
|
||||
VIII
|
||||
nostratia, recentia quae depsta sient, quam minimum salis habeant. Ea depsere et unguere unguine prius oportet, tum siccare.
|
||||
Funem exordiri oportet longum P.
|
||||
LXXII
|
||||
. Toros
|
||||
III
|
||||
habeat, lora in toros singulos
|
||||
VIIII
|
||||
lata digitos
|
||||
II
|
||||
. Cum tortus erit, longus P.
|
||||
XLVIIII
|
||||
. In conmissura abibit P.
|
||||
III
|
||||
, rel. erit P.
|
||||
XLVI
|
||||
. Ubi extentus erit, accedent P.
|
||||
V
|
||||
: longus erit P.
|
||||
LI
|
||||
. Funem torculum extentum longum esse oportet P.
|
||||
LV
|
||||
maximis vasis, minoribus P.
|
||||
LI
|
||||
.
|
||||
Funem loreum in plostrum iustum P.
|
||||
LX
|
||||
, semifunium P.
|
||||
XLV
|
||||
, lora retinacula in plostrum P.
|
||||
XXXVI
|
||||
, ad aratrum P.
|
||||
XXVI
|
||||
, lora praeductoria P.
|
||||
XXVII S
|
||||
, subiugia in plostrum lora
|
||||
P.
|
||||
XIX
|
||||
, funiculum P.
|
||||
XV
|
||||
, in aratrum subiugia lora P.
|
||||
XII
|
||||
, funiculum P.
|
||||
IIX
|
||||
.
|
||||
|
||||
Trapetos latos maximos P.
|
||||
IIII S
|
||||
, orbis altos P.
|
||||
III S
|
||||
, orbis medios, ex lapicaedinis cum eximet, crassos pedem et palmum, inter miliarium et labrum P.
|
||||
I
|
||||
digitos
|
||||
II
|
||||
, labra crassa digitos
|
||||
V
|
||||
.
|
||||
Secundarium trapetum latum P.
|
||||
IIII
|
||||
et palmum, inter miliarium et labrum pes unus digitus unus, labra crassa digitos
|
||||
V
|
||||
, orbis altos P.
|
||||
III
|
||||
et digitos
|
||||
V
|
||||
, crassos P.
|
||||
I
|
||||
et digitos
|
||||
III
|
||||
. Foramen in orbis semipedem quoquo versum facito. Tertium trapetum latum P.
|
||||
IIII
|
||||
, inter miliarium et labrum P.
|
||||
I
|
||||
, labrum digitos
|
||||
V
|
||||
, orbis altos P.
|
||||
III
|
||||
digitos
|
||||
III
|
||||
, crassos P.
|
||||
I
|
||||
et digitos
|
||||
II
|
||||
. Trapetum ubi arvectum erit, ubi statues, ibi accommodato concinnatoque.
|
||||
|
||||
|
||||
Politionem quo pacto partiario
|
||||
dari oporteat. In agro Casinate et Venafro in loco bono parti octava corbi dividat, satis bono septima, tertio loco sexta; si granum modio dividet, parti quinta. In Venafro ager optimus nona parti corbi dividat. Si communiter pisunt, qua ex parte politori pars est, eam partem in pistrinum politor. Hordeum quinta modio, fabam quinta modio dividat.
|
||||
|
||||
|
||||
Vineam curandam partiario. Bene curet fundum, arbustum, agrum frumentarium. Partiario faenum et pabulum, quod bubus satis siet, qui illic sient. Cetera omnia pro indiviso.
|
||||
|
||||
|
||||
Boves feriis coniungere licet. Haec licet facere: arvehant ligna, fabalia, frumentum, quod conditurus
|
||||
erit. Mulis, equis, asinis feriae nullae, nisi si in familia sunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Lucum conlucare Romano more sic oportet. Porco piaculo facto, sic verba concipito: "Si deus, si dea es, quoium illud sacrum est, uti tibi ius est porco piaculo facere illiusce sacri coercendi ergo harumque rerum ergo, sive ego sive quis iussu meo fecerit, uti id recte factum siet, eius rei ergo te hoc porco piaculo inmolando bonas preces precor, uti sies volens propitius mihi domo familiaeque meae liberisque meis; harumce rerum ergo macte hoc porco piaculo inmolando esto."
|
||||
|
||||
|
||||
Si fodere voles, altero piaculo eodem modo facito, hoc amplius dicito: "operis faciundi causa." Dum opus, cotidie per partes facito. Si intermiseris aut feriae publicae aut familiares intercesserint, altero piaculo facito.
|
||||
|
||||
|
||||
Agrum lustrare sic oportet. Impera suovitaurilia
|
||||
º
|
||||
circumagi: "Cum divis volentibus quodque bene eveniat, mando tibi, Mani, uti illace suovitaurilia fundum agrum terramque meam quota ex parte sive circumagi sive circumferenda censeas, uti cures lustrare."
|
||||
Ianum Iovemque vino praefamino, sic dicito, "Mars pater, te precor quaesoque uti sies volens propitius mihi domo familiaeque nostrae,
|
||||
quoius re ergo agrum terram fundumque meum suovitaurilia circumagi iussi, uti tu morbos visos invisosque, viduertatem vastitudinemque, calamitates intemperiasque prohibessis defendas averruncesque;
|
||||
utique tu fruges, frumenta, vineta virgultaque grandire beneque evenire siris, pastores pecuaque salva servassis duisque bonam salutem valetudinemque mihi domo familiaeque nostrae; harumce rerum ergo, fundi terrae agrique mei lustrandi lustrique faciendi ergo, sicuti dixi, macte hisce suovitaurilibus lactentibus inmolandis esto; Mars pater, eiusdem rei ergo macte hisce suovitaurilibus lactentibus esto."
|
||||
Item cultro facito struem et fertum uti adsiet, inde obmoveto. Ubi porcum inmolabis, agnum vitulumque, sic oportet: "Eiusque rei ergo macte suovitaurilibus inmolandis esto." Nominare vetat Martem neque agnum vitulumque.
|
||||
Si minus in omnis litabit, sic verba concipito: "Mars pater, siquid tibi in illisce suovitaurilibus lactentibus neque satisfactum est, te hisce suovitaurilibus piaculo." Si in uno duobusve dubitabit, sic verba concipito: "Mars pater, quod tibi illoc porco neque satisfactum est, te hoc porco piaculo."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,124 @@
|
|||
|
||||
Vilici officia quae sunt, quae dominus praecepit, ea omnia quae in fundo fieri oportet quaeque emi pararique oportet, quo modoque cibaria, vestimenta familiae dari oportet, eadem uti curet faciatque moneo dominoque dicto audiens sit. Hoc
|
||||
amplius, quo modo vilicam uti oportet et quo modo eae imperari oportet, uti adventu domini quae opus sunt parentur curenturque diligenter.
|
||||
|
||||
|
||||
Vilicae quae sunt officia, curato faciat. Si eam tibi dederit dominus uxorem, ea esto contentus. Ea te metuat facito. Ne nimium luxuriosa siet. Vicinas aliasque mulieres quam minimum utatur neve domum neve ad sese recipiat. Ad cenam nequo eat neve ambulatrix siet. Rem divinam ni faciat neve mandet, qui pro ea faciat, iniussu domini aut dominae. Scito dominum pro tota familia rem divinam facere.
|
||||
Munda siet; villam conversam mundeque habeat; focum purum circumversum cotidie, priusquam cubitum eat, habeat. Kalendis, Idibus, Nonis, festus dies cum erit, coronam in focum indat, per eosdemque dies lari familiari pro copia supplicet. Cibum tibi et familiae curet uti coctum habeat.
|
||||
Gallinas multas et ova uti habeat. Pira arida, sorba, ficos, uvas passas, sorba in sapa et pira et uvas in doliis et mala strutea, uvas in vinaciis et in urceis in terra obrutas et nuces Praenestinas recentes in urceo in terra habeat. Mala Scantiana in doliis et alia quae condi solent et silvatica, haec omnia quotannis diligenter uti condita habeat. Farinam bonam et far suptile sciat facere.
|
||||
|
||||
Oleam legendam hoc modo locare oportet. Oleam cogito recte omnem arbitratu domini, aut quem custodem fecerit, aut cui olea venierit. Oleam ne stringito neve verberato iniussu domini aut custodis. Si adversus ea quis fecerit, quod ipse eo die delegerit, pro eo nemo solvet neque debebitur. Qui oleam legerint, omnes iuranto ad dominum aut ad custodem sese oleam non subripuisse neque quemquam suo dolo malo ea oletate ex fundo L. Manli. Qui eorum non ita iuraverit, quod is legerit omne, pro eo argentum nemo dabit neque debebitur. Oleam cogi recte satis dato arbitratu L. Manli. Scalae ita uti datae erunt, ita reddito, nisi quae vetustate fractae erunt. Si non erunt redditae, aequom viri boni
|
||||
arbitratu deducetur.
|
||||
Siquid redemptoris opera domino damni datum erit, resolvito; id viri boni arbitratu deducetur. Legulos, quot opus erunt, praebeto et strictores. Si non praebuerit, quanti conductum erit aut locatum erit, deducetur; tanto minus debebitur. De fundo ligna et oleam se deportato. Qui oleam legerit, qui deportarit, in singulas deportationes SS. N.
|
||||
|
||||
II
|
||||
deducentur neque
|
||||
id debebitur.
|
||||
Omnem oleam puram metietur modio oleario. Adsiduos homines
|
||||
L
|
||||
praebeto, duas partes strictorum praebeto. Nequis concedat, quo olea legunda et faciunda carius locetur, extra quam siquem socium inpraesentiarum dixerit. Siquis adversum ea fecerit, si dominus aut custos volent, iurent omnes socii.
|
||||
Si non ita iuraverint, pro ea olea legunda et faciunda nemo dabit neque debebitur ei qui non iuraverit. Accessiones: in Mͦ
|
||||
∞
|
||||
CC
|
||||
accedit oleae salsae
|
||||
Mͦ
|
||||
|
||||
V
|
||||
, olei puri P.
|
||||
VIIII
|
||||
, in tota oletate aceti Q.
|
||||
V
|
||||
. quod oleae salsae non acceperint, dum oleam legent, in modios singulos SS.
|
||||
V
|
||||
dabuntur.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleam faciundam hac lege oportet locare. Facito recte arbitratu domini aut custodis, qui id negotium curabit. Si sex iugis vasis opus erit, facito. Homines eos dato, qui placebunt aut custodi aut quis eam oleam emerit. Si opus erit trapetis
|
||||
facito. Si operarii conducti erunt aut facienda locata erit, pro eo resolvito, aut deducetur.
|
||||
Oleum ne tangito utendi causa neque furandi causa, nisi quod custos dederit aut dominus. Si sumpserit, in singulas sumptiones SS. N.
|
||||
XL
|
||||
deducentur neque debebitur. Factores, qui oleum fecerint, omnes iuranto aut ad dominum aut ad custodem sese de fundo L. Manli neque alium quemquam suo dolo malo oleum neque
|
||||
oleam subripuisse.
|
||||
Qui eorum non ita iuraverit, quae eius pars erit, omne deducetur neque debebitur. Socium nequem habeto, nisi quem dominus iusserit aut custos. Siquid redemptoris opera domino damni datum erit, viri boni arbitratu deducetur. Si viride oleum opus siet, facito. Accedet oleum et sale suae usioni quod satis siet, vasarium vict.
|
||||
II
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
Oleam pendentem hac lege venire oportet. Olea pendens in fundo Venafro venibit. Qui oleam emerit, amplius quam quanti emerit omnis pecuniae centesima accedet, praeconium praesens SS.
|
||||
L
|
||||
, et oleum: Romanici P. ∞
|
||||
D
|
||||
, viridis P.
|
||||
CC
|
||||
, oleae caducae
|
||||
Mͦ
|
||||
|
||||
L
|
||||
, strictivae
|
||||
Mͦ
|
||||
|
||||
X
|
||||
modio oleario mensum dato, unguinis P.
|
||||
X
|
||||
; ponderibus modiisque domini dato frugis
|
||||
primae cotulas duas.
|
||||
Dies argento ex K. Nov. mensum
|
||||
X
|
||||
oleae legendae faciendae quae locata est, et si emptor locarit, Idibus solvito. Recte haec dari fierique satisque dari domino, aut cui iusserit, promittito satisque dato arbitratu domini. Donicum solutum erit aut ita satis datum erit, quae in fundo inlata erunt, pigneri sunto; nequid eorum de fundo deportato; siquid deportaverit, domini esto. Vasa torcula, funes, scalas, trapetos, siquid et aliut datum erit, salva recte reddito, nisi quae vetustate
|
||||
fracta erunt. Si non reddet, aequom solvito. Si emptor legulis et factoribus, qui illic opus fecerint, non solverit, cui dari oportebit, si dominus volet, solvat. Emptor domino debeto et id satis dato, proque ea re ita uti S. S. E
|
||||
.
|
||||
item pignori sunto.
|
||||
|
||||
|
||||
Hac lege vinum pendens venire oportet. Vinaceos inlutos et faecem relinquito. Locus vinis ad K. Octob. primas dabitur. Si non ante ea exportaverit, dominus vino quid volet faciet. Cetera lex, quae oleae pendenti.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum in doliis hoc modo venire oportet. Vini in culleos singulos quadragenae et singulae urnae dabuntur. Quod neque aceat neque muceat, id dabitur. In triduo proxumo viri boni arbitratu degustato. Si non ita fecerit, vinum pro degustato erit. Quot dies per dominum mora fuerit, quo minus vinum degustet,
|
||||
totidem dies emptori procedent. Vinum accipito ante K. Ian. primas. Si non ante acceperit, dominus vinum admetietur. Quod admensus erit, pro eo resolvito. Si emptor postularit, dominus ius iurandum dabit verum fecisse. Locus vinis ad K. Octobres primas dabitur. Si ante non deportaverit, dominus vino quid volet filia faciet. Cetera lex, quae oleae pendenti.
|
||||
|
||||
Qua lege pabulum hibernum venire oporteat. Qua vendas fini dicito. Pabulum frui occipito ex Kal. Septembribus. Prato sicco decedat, ubi pirus florere coeperit; prato inriguo, ubi super inferque vicinus permittet, tum decedito, vel diem certam utrique facito. Cetero pabulo Kal. Martiis decedito.
|
||||
Bubus domitis binis, cantherio uni, cum emptor pascet, domino pascere recipitur. Holeris, asparagis, lignis, aqua, itinere, actu domini usioni recipitur. Siquid emptor aut pastores aut pecus emptoris domino damni dederit, viri boni arbitratu resolvat. Siquid dominus aut familia aut pecus emptori damni dederit, viri boni arbitratu resolvetur. Donicum pecuniam solverit aut satisfecerit aut delegarit, pecus et familia, quae illic erit, pigneri sunto. Siquid de iis rebus controversiae erit, Romae iudicium fiat.
|
||||
|
||||
|
||||
Fructum ovium hac lege venire oportet. In singulas casei P.
|
||||
I S
|
||||
dimidium aridum, lacte feriis quod mulserit dimidium et praeterea lactis urnam unam; hisce legibus, agnus diem et noctem qui vixerit in fructum; et Kal. Iun. emptor fructu decedat;
|
||||
si interkalatum erit, K. Mais. Agnos
|
||||
XXX
|
||||
ne amplius promittat. Oves quae non pepererint binae pro singulis in fructu cedent. Ex quo
|
||||
die lanam et agnos vendat menses
|
||||
X
|
||||
ab coactore releget.
|
||||
Porcos serarios in oves denas singulos pascat. Conductor duos menses pastorem praebeat. Donec domino satisfecerit aut solverit, pignori esto.
|
||||
|
||||
|
||||
Semen cupressi quo modo legi seri propagarique oporteat et quo pacto cupresseta seri oporteat, Minius Percennius Nolanus ad hunc modum monstravit.
|
||||
Semen cupressi Tarentinae per ver legi oportet; materiem, ubi hordeum flavescit. Id ubi legeris, in sole ponito, semen purgato. Id aridum condito, uti aridum expostum siet. Per ver serito in loco ubi terra tenerrima erit, quam pullam vocant, ubi aqua propter siet. Eum locum stercorato primum bene stercore caprino aut ovillo, tum vortito bipalio, terram cum stercore bene permisceto, depurgato ab herba graminibusque, bene terram conminuito.
|
||||
Areas facito pedes latas quaternos; subcavas facito, uti aquam continere possint; inter eas sulcos facito, qua herbas de areis purgare possis. Ubi areae factae erunt, semen serito crebrum, ita uti linum seri solet. Eo cribro terram incernito, dimidiatum digitum terram altam succernito. Id bene tabula aut manibus aut pedibus conplanato.
|
||||
Siquando non pluet, uti terra sitiat, aquam inrigato leniter in areas. Si non habebis unde inriges, gerito inditoque leniter. Quotienscumque opus erit, facito uti aquam addas. Si herbae natae erunt, facito uti ab herbis purges. Quam tenerrimis herbis, et quotiens opus erit, purges. Per aestatem ita uti dictum est fieri oportet, et ubi semen satum siet,
|
||||
stramentis operiri; ubi germinascere coeperit, tum demi.
|
||||
|
||||
|
||||
De scopis virgeis, Q. A. M.
|
||||
Manlii monstraverunt. In diebus
|
||||
XXX
|
||||
, quibus vinum legeris, aliquotiens facito scopas virgeas ulmeas aridas, in asserculo alligato, eabus latera doliis intrinsecus usque bene perfricato, ne faex in lateribus adhaerescat.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum faecatum sic facito. Fiscinas olearias Campanicas duas illae rei habeto. Eas faecis inpleto sub prelumque subdito exprimitoque.
|
||||
|
||||
|
||||
Vinum emptoribus sine molestia quo modo admetiaris.
|
||||
Labrum culleare illae rei facito.
|
||||
Id habeat ad summum ansas
|
||||
IIII
|
||||
, uti transferri possitur.
|
||||
Id imum pertundito; ea fistulam subdito, uti opturarier recte possit; et ad summum, qua fini culleum capiet, pertundito.
|
||||
Id in suggestu inter dolia positum habeto, uti in culleum de dolio vinum
|
||||
salire possit.
|
||||
Id inpleto, postea obturato.
|
||||
|
||||
|
||||
Per hiemem aquam de agro depelli oportet. In monte fossas inciles puras habere oportet. Prima autumnitate cum pulvis est, tum maxime ab aqua periculum est. Cum pluere incipiet, familiam cum ferreis sarculisque exire oportet, incilia aperire, aquam diducere in vias et curare oportet uti fluat.
|
||||
In villa, cum pluet, circumire oportet, sicubi perpluat, et signare carbone, cum desierit pluere, uti tegula mutetur. Per segetem in frumentis aut in segete aut
|
||||
in fossis sicubi aqua constat aut aliquid aquae obstat, id emittere, patefieri removerique oportet.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,43 @@
|
|||
|
||||
De brassica quod concoquit. Brassica est quae omnibus holeribus antistat. Eam esto vel coctam vel crudam. Crudam si edes, in acetum intinguito. Mirifice concoquit, alvum bonam facit, lotiumque ad omnes res salubre est. Si voles in convivio multum bibere cenareque libenter, ante cenam esto crudam quantum voles ex aceto, et item, ubi cenaveris, comesto aliqua
|
||||
V
|
||||
folia; reddet te quasi nihil ederis, bibesque quantum voles.
|
||||
|
||||
Alvum si voles deicere superiorem, sumito brassicae quae levissima erit P.
|
||||
IIII
|
||||
inde facito manipulos aequales tres conligatoque. Postea ollam statuito cum aqua. Ubi occipiet fervere, paulisper demittito unum manipulum, fervere desistet. Postea ubi occipiet fervere, paulisper demittito ad modum dum quinque numeres, eximito.
|
||||
Item facito alterum manipulum, item tertium. Postea conicito, contundito, item eximito in linteum, exurgeto sucum quasi heminam in pocillum fictile. Eo indito salis micam quasi ervu et cumini fricti tantum quod oleat. Postea ponito pocillum in sereno noctu. Qui poturus erit, lavet calida, bibat aquam mulsam, cubet incenatus.
|
||||
Postea mane bibat sucum deambuletque horas
|
||||
IIII
|
||||
, agat, negoti siquid habebit. Ubi libido veniet, nausia adprehendet, decumbat
|
||||
purgetque sese. Tantum bilis pituitaeque eiciet, uti ipse miretur, unde tantum siet. Postea ubi deorsum versus ibit, heminam aut paulo plus bibat. Si amplius ibit, sumito farinae minutae concas duas, infriet in aquam, paulum bibat, constituet.
|
||||
Verum quibus tormina molesta erunt, brassicam in aqua macerare oportet. Ubi macerata erit, coicito in aquam calidam, coquito usque donec conmadebit bene, aquam defundito. Postea salem addito et cumini paululum et pollinem polentae eodem addito et oleum.
|
||||
Postea fervefacito, infundito in catinum, uti frigescat. Eo interito quod volet cibi, postea edit. Sed si poterit solam brassicam esse, edit. Et si sine febre erit, dato vini atri duri aquatum bibat quam minimum; si febris erit, aquam. Id facito cotidie mane. Nolito multum dare, ne pertaedescat, uti possit porro libenter esse. Ad eundem modum viro et mulieri et puero dato.
|
||||
Nunc de illis, quibus aegre lotium it quibusque substillum est. Sumito brassicam, coicito in aquam ferventem, coquito paulisper, uti subcruda siet. Postea aquam defundito non omnem. Eo addito oleum bene et salem et cumini paululum, infervefacito paulisper. Postea inde iusculum frigidum sorbere et ipsam brassicam esse, uti quam primum excoquatur. Cotidie id facito.
|
||||
|
||||
|
||||
De brassica Pythagorea, quid in ea boni sit salubritatisque. Principium te cognoscere oportet, quae genera brassicae sint et cuius modi naturam habeant. Omnia ad salutem temperat conmutatque sese semper cum calore, arida simul et umida et dulcis et amara et acris. Sed quae vocantur septem bona in conmixtura, natura omnia haec habet
|
||||
brassica. Nunc uti cognoscas naturam earum, prima est levis quae nominatur; ea est grandis, latis foliis, caule magno, validam habet naturam et vim magnam habet.
|
||||
Altera est crispa, apiacon vocatur; haec est natura et aspectu bona, ad curationem validior quam quae supra scripta est. Et item est tertia, quae lenis vocatur, minutis caulibus, tenera, et acerrima omnium est istarum, tenui suco vehementissima. Et primum scito, de omnibus brassicis nulla est illius modi medicamento.
|
||||
Ad omnia vulnera tumores eam contritam inponito. Haec omnia ulcera purgabit sanaque faciet sine dolore. Eadem tumida concoquit, eadem erumpit, eadem vulnera putida canceresque purgabit sanosque faciet, quod aliud medicamentum facere non potest. Verum prius quam id inponas, aqua calida multa lavato; postea bis in die contritam inponito; ea omnem putorem adimet. Cancer ater, is olet et saniem spurcam mittit; albus purulentus est, sed fistulosus et subtus suppurat sub carne.
|
||||
In ea vulnera huiusce modi teras brassicam, sanum faciet; optima est ad huiusce modi vulnus. Et luxatum siquid est, bis die aqua calida foveto, brassicam tritam opponito, cito sanum faciet; bis die id opponito, dolores auferet. Et siquid contusum est, erumpet; brassicam tritam opponito, sanum faciet. Et siquid in mammis ulceris natum et carcinoma, brassicam tritam opponito, sanum faciet.
|
||||
Et si ulcus acrimoniam eius ferre
|
||||
non poterit, farinam hordeaceam misceto, ita opponito. Huiusce modi ulcera omnia haec sana faciet, quod aliud medicamentum facere non potest neque purgare. Et puero et puellae si ulcus erit huiusce modi, farinam hordeaceam addito. Et si voles eam consectam lautam siccam sale aceto sparsam esse, salubrius nihil est.
|
||||
Quo libentius edis, aceto mulso spargito; lautam siccam et rutam coriandrum sectam sale sparsam paulo libentius edes. Id bene faciet et mali nihil sinet in corpore consistere et alvum bonam faciet. Siquid antea mali intus erit, omnia sana faciet, et de capite et de oculis omnia deducet et sanum faciet. Hanc mane esse oportet ieiunum.
|
||||
Et si bilis atra est et si lienes turgent et si cor dolet et si iecur aut pulmones aut praecordia, uno verbo omnia sana faciet intro quae dolitabunt. Eodem silpium inradito, bonum est. Nam venae omnes ubi sufflatae sunt ex cibo, non possunt perspirare in toto corpore; inde aliqui morbus nascitur. Ubi ex multo cibo alvus non it, pro portione brassica si uteris, id ut te moneo, nihil istorum usu veniet morbis. Verum morbum articularium nulla res tam purgat, quam brassica cruda, si edes concisam et rutam et coriandrum concisam siccam et sirpicium inrasum et brassicam ex aceto oxymeli et sale sparsam.
|
||||
Haec si uteris, omnis articulos poteris experiri. Nullus sumptus est, et si sumptus esset, tamen valetudinis causa experires. Hanc oportet mane ieiunum
|
||||
esse. Insomnis vel siquis est seniosus, hac eadem curatione sanum facies. Verum assam brassicam et unctam caldam, salis paulum dato homini ieiuno. Quam plurimum ederit, tam citissime sanus fiet ex eo morbo.
|
||||
Tormina quibus molesta erunt, sic facito. Brassicam macerato bene, postea in aulam coicito, defervefacito bene. Ubi cocta erit bene, aquam defundito. Eo addito oleum bene et salis paululum et cuminum et pollinum polentae. Postea ferve bene facito. Ubi ferverit, in catinum indito. Dato edit, si poterit, sine pane; si non, dato panem purum ibidem madefaciat. Et si febrim non habebit, dato vinum atrum bibat; cito sanus fiet.
|
||||
Et hoc siquando usus venerit, qui debilis erit, haec res sanum facere potest: brassicam edit ita uti S. S. E. Et hoc amplius lotium conservato eius qui brassicam essitarit, id calfacito, eo hominem demittito, cito sanum facies hac cura; expertum hoc est. Item pueros pusillos si laves eo lotio, numquam debiles fient. Et quibus oculi parum clari sunt, eo lotio inunguito, plus videbunt. Si caput aut cervices dolent, eo lotio caldo lavit, desinent dolere.
|
||||
Et si mulier eo lotio locos fovebit, numquam miseri
|
||||
fient, et fovere sic oportet: ubi in scutra fervefeceris, sub sellam supponito pertusam. Eo mulier adsidat, operito, circum vestimenta eam dato.
|
||||
|
||||
Brassica erratica maximam vim habet. Eam arfacere et conterere oportet bene minutam. Siquem purgare voles, pridie ne cenet, mane ieiuno dato
|
||||
brassicam tritam, aquae cyatos
|
||||
IIII
|
||||
. Nulla res tam bene purgabit, neque elleborum neque scamonium, et sine periculo, et scito salubrem esse corpori.
|
||||
Quos diffidas sanos facere, facies. Qui hac purgatione purgatus erit, sic eum curato. Sorbitione liquida hoc per dies septem dato. Ubi esse volet, carnem assam dato. Si esse non volet, dato brassicam coctam et panem, et bibat vinum lene dilutum, lavet raro, utatur unctione. Qui sic purgatus erit, diutina valetudine utetur, neque ullus morbus veniet nisi sua culpa. Et siquis ulcus taetrum vel recens habebit, hanc brassicam erraticam aqua spargito, opponito; sanum facies.
|
||||
Et si fistula erit, turundam intro trudito. Si turundam non recipiet, diluito, indito in vesicam, eo calamum alligato, ita premito, in fistulam introeat; ea res sanum faciet cito. Et ad omnia ulcera vetera et nova contritam cum melle opponito, sanum faciet.
|
||||
Et si polypus in naso intro erit, brassicam erraticam aridam tritam in manum conicito et ad nasum admoveto, ita subducito susum animam quam plurimum poteris; in triduo polypus excidet. Et ubi exciderit, tamen aliquot dies idem facito, ut radices polypi persanas facias.
|
||||
Auribus si parum audies, terito cum vino brassicam, sucum exprimito, in aurem intro tepidum instillato; cito te intelleges plus audire. Depetigini spurcae
|
||||
brassicam opponito, sanam faciet et ulcus non faciet.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,39 @@
|
|||
|
||||
Alvum deicere hoc modo oportet, si vis bene tibi deicere. Sume tibi ollam, addito eo aquae
|
||||
sextarios sex et eo addito ungulam de perna. Si ungulam non habebis, addito de perna frustum P. S quam minime pingue. Ubi iam coctum incipit esse, eo addito brassicae coliculos duos, betae coliculos duos cum radice sua, feliculae pullum, herbae Mercurialis non multum, mitulorum
|
||||
L
|
||||
.
|
||||
II
|
||||
, piscem capitonem et scorpionem
|
||||
I
|
||||
, cochleas sex et lentis pugillum.
|
||||
Haec omnia de coquito usque ad sextarios
|
||||
III
|
||||
iuris. Oleum ne addideris. Indidem sume tibi sextarium unum tepidum, adde vini Coi cyatum unum, bibe, interquiesce, deinde iterum eodem modo, deinde tertium: purgabis te bene. Et si voles insuper vinum Coum mixtum bibere, licebit bibas. Ex iis tot rebus quod scriptum est unum, quod eorum vis, alvum deicere potest. Verum ea re tot res sunt, uti bene deicias, et suave est.
|
||||
|
||||
|
||||
Intertrigini remedium. In viam cum ibis, apsinthi Pontici surculum sub anulo habeto.
|
||||
|
||||
|
||||
Luxum siquod est, hac cantione sanum fiet. Harundinem prende tibi viridem P.
|
||||
IIII
|
||||
aut quinque longam, mediam diffinde, et duo homines teneant ad coxendices. Incipe cantare: "motas uaeta daries dardares astataries dissunapiter," usque dum coeant. Ferrum insuper iactato. Ubi coierint et altera alteram tetigerint, id manu prehende et dextra sinistra praecide, ad luxum aut ad fracturam alliga, sanum fiet. Et tamen cotidie cantato et luxato vel hoc modo: "huat haut haut istasis tarsis ardannabou dannaustra."
|
||||
|
||||
|
||||
Asparagus quo modo seratur. Locum subigere
|
||||
oportet bene, qui habeat umorem, aut locum crassum. Ubi erit subactus, areas facito, ut possis dextra sinistraque sarire runcare, ne calcetur. Cum areas deformabis, intervallum facito inter areas semipedem latum in omnes partes. Deinde serito, ad lineam palo grana bina aut terna demittito et eodem palo cavum terra operito. Deinde supra areas stercus spargito bene. Serito secundum aequinoctium vernum.
|
||||
Ubi erit natum, herbas crebro purgato caveto ne asparagus una cum herba vellatur. Quo anno severis, satum stramentis per hiemem operito, ne praeuratur. Deinde primo vero aperito, sarito runcatoque. Post annum tertium, quam severis, incendito vere primo. Deinde ne ante sarueris, quam asparagus natus erit, ne in sariendo radices laedas. Tertio aut quarto anno asparagum vellito ab radice.
|
||||
Nam si defringes, stirpes fient et intermorientur. Usque licebit vellas, donicum in semen videris ire. Semen maturum fit ad autumnum. Ita, cum sumpseris semen, incendito, et cum coeperit asparagus nasci, sarito et stercorato. Post annos
|
||||
VIII
|
||||
aut novem, cum iam est vetus, digerito et in quo loco posturus eris terram bene subigito et stercerato. Deinde fossulas facito, quo radices asparagi demittas.
|
||||
Intervallum sit ne minus pedes singulos inter radices asparagi. Evellito, sic circumfodito, ut facile vellere possis; caveto ne frangatur. Stercus ovillum quam plurimum fac ingeras; id est optimum ad eam rem; aliut stercus herbas creat.
|
||||
|
||||
|
||||
Salsura pernarum et ofellae Puteolanae.
|
||||
Pernas sallire sic oportet in dolio aut in seria. Cum pernas emeris, ungulas earum praecidito. Salis Romaniensis moliti in singulas semodios. In fundo dolii aut seriae sale sternito, deinde pernam ponito, cutis deosum
|
||||
º
|
||||
spectet, sale obruito totam.
|
||||
Deinde alteram insuper ponito, eodem modo obruito. Caveto ne caro carnem tangat. Ita omnes obruito. Ubi iam omnes conposueris, sale insuper obrue, ne caro appareat; aequale facito. Ubi iam dies quinque in sale fuerint, eximito omnis cum suo sale. Quae tum summae fuerint, imas facito eodemque modo obruito et componito.
|
||||
Post dies omnino
|
||||
XII
|
||||
pernas eximito et salem omnem detergeto et suspendito in vento biduum. Die tertio extergeto spongea bene, perunguito oleo, suspendito in fumo biduum. Tertio die demito, perunguito oleo et aceto conmixto, suspendito in carnario. Nec tinia nec vermes tangent.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,16 @@
|
|||
|
||||
Textus latinus
|
||||
in situ meo a Johanno Cholodniaco editus est, typis Russicae Academiae Imperialis Scientiarum, Petropoli, 1889.
|
||||
Textum latinum (et versionem Gallicam) quam diligentissime potui recensui, igitur mendis eum carere puto.
|
||||
Si tamen errorem quemlibet invenies, mihi, obsecro, scribe.
|
||||
|
||||
Fere nihil de eo scimus: non melius facere possum quam lectorem ad
|
||||
prolegomena Gallici translatoris
|
||||
remittere.
|
||||
Latino in textu, divisionibus numerationeque Cholodniaci usus sum; in textu Gallico, divisionibus editionis Panckoucke, quae a Latinis paulum differunt.
|
||||
Versio Gallica nullos sectionum numeros habet: fidelis illae remansi, sed inserui vexillulam
|
||||
Sanctae Sedis — unicae in toto orbe nationis ubi lingua Latina hodie publica permaneat — conexam textui latino, qui in altera fenestra legi poterit. Sectiones textus latini sectionibus Gallicae et futurae anglicae translationum retro conexae sunt.
|
||||
Capitulorum titulos ad Gallicam translationem additos retinui, et ad textus latinum adiunxi; incommode, de illorum origine silet Mangeart. Si tamen Censorini textus sub eo aspectu similis sit libris omnium auctorum latinorum, tituli non ab auctore scripti, sed verisimiliter ad aetatem quae dicitur mediam pertinere videantur.
|
||||
Praebet Cholodniak apparatus criticum copiosum, quod
|
||||
(Oct. 17) nondum in Rete edidi — fortasse veniet.
|
||||
Prolegomena eius, qui modo de apparatu codicumque collatione disserunt, hic sunt, cum nomenclatura siglorum:
|
||||
File diff suppressed because it is too large
Load Diff
|
|
@ -0,0 +1,516 @@
|
|||
"Si mea mansuris meruerunt moenia nasci,
|
||||
Iuppiter, auguriis, si stant inmota Sibyllae
|
||||
carmina, Tarpeias si necdum respuis arces:
|
||||
advenio supplex, non ut proculcet Araxen
|
||||
consul ovans nostraeve premant pharetrata secures
|
||||
Susa, nec ut Rubris aquilas figamus harenis.
|
||||
haec nobis, haec ante dabas; nunc pabula tantum
|
||||
Roma precor. miserere tuae, pater optime, gentis,
|
||||
extremam defende famem. satiavimus iram
|
||||
si qua fuit; lugenda Getis et flenda Suebis
|
||||
hausimus; ipsa meos horreret Parthia casus.
|
||||
quid referam morbive luem tumulosve repletos
|
||||
stragibus et crebras corrupto sidere mortes?
|
||||
aut fluvium per tecta vagum summisque minatum
|
||||
collibus? ingentes vexi summersa carinas
|
||||
remorumque sonos et Pyrrhae saecula sensi.
|
||||
"Ei mihi, quo Latiae vires urbisque potestas
|
||||
decidit! in qualem paulatim fluximus umbram!
|
||||
armato quondam populo patrumque vigebam
|
||||
conciliis; domui terras urbesque revinxi
|
||||
legibus: ad solem victrix utrumque cucurri.
|
||||
postquam iura ferox in se communia Caesar
|
||||
transtulit et lapsi mores desuetaque priscis
|
||||
artibus in gremium pacis servile recessi,
|
||||
tot mihi pro meritis Libyam Nilumque dedere,
|
||||
ut dominam plebem bellatoremque senatum
|
||||
classibus aestivis alerent geminoque vicissim
|
||||
litore diversi complerent horrea venti.
|
||||
stabat certa salus: Memphis si forte negasset,
|
||||
pensabam Pharium Gaetulis messibus annum,
|
||||
frugiferas certare rates lateque videbam
|
||||
Punica Niliacis concurrere carbasa velis.
|
||||
cum subiit par Roma mihi divisaque sumpsit
|
||||
aequales Aurora togas, Aegyptia rura
|
||||
in partem cessere novae. spes unica nobis
|
||||
restabat Libyae, quae vix aegreque fovebat;
|
||||
solo ducta Noto, numquam secura futuri,
|
||||
semper inops, ventique fidem poscebat et anni.
|
||||
hanc quoque nunc Gildo rapuit sub fine cadentis
|
||||
autumni. pavido metimur caerula voto,
|
||||
puppis si qua venit, si quid fortasse potenti
|
||||
vel pudor extorsit domino vel praedo reliquit.
|
||||
pascimur arbitrio Mauri nec debita reddi,
|
||||
sed sua concedi iactat gaudetque diurnos
|
||||
ut famulae praebere cibos vitamque famemque
|
||||
librat barbarico fastu vulgique superbit
|
||||
fletibus et tantae suspendit fata ruinae.
|
||||
Romuleas vendit segetes et possidet arva
|
||||
vulneribus quaesita meis. ideone tot annos
|
||||
flebile cum tumida bellum Carthagine gessi?
|
||||
idcirco voluit contempta luce reverti
|
||||
Regulus? hoc damnis, genitor, Cannensibus emi?
|
||||
incassum totiens lituis navalibus arsit
|
||||
Hispanum Siculumque fretum vastataque tellus
|
||||
totque duces caesi ruptaque emissus ab Alpe
|
||||
Poenus et attonitae iam proximus Hannibal urbi?
|
||||
scilicet ut domitis frueretur barbarus Afris,
|
||||
muro sustinui Martem noctesque cruentas
|
||||
Collina pro turre tuli? Gildonis ad usum
|
||||
Carthago ter victa ruit? hoc mille gementis
|
||||
Italiae clades impensaque saecula bellis,
|
||||
hoc Fabius fortisque mihi Marcellus agebant,
|
||||
ut Gildo cumularet opes? haurire venena
|
||||
compulimus dirum Syphacem fractumque Metello
|
||||
traximus inmanem Marii sub vincla Iugurtham,
|
||||
et Numidae Gildonis erunt? pro funera tanta,
|
||||
pro labor! in Bocchi regnum sudavit uterque
|
||||
Scipio. Romano vicistis sanguine Mauri.
|
||||
ille diu miles populus, qui praefuit orbi,
|
||||
qui trabeas et sceptra dabat, quem semper in armis
|
||||
horribilem gentes, placidum sensere subactae,
|
||||
nunc inhonorus egens perfert miserabile pacis
|
||||
supplicium nulloque palam circumdatus hoste
|
||||
obsessi discrimen habet. per singula letum
|
||||
impendet momenta mihi dubitandaque pauci
|
||||
praescribunt alimenta dies. heu prospera fata!
|
||||
quid mihi septenos montes turbamque dedistis,
|
||||
quae parvo non possit ali? felicior essem
|
||||
angustis opibus; mallem tolerare Sabinos
|
||||
et Veios; brevior duxi securius aevum.
|
||||
ipsa nocet moles. utinam remeare liceret
|
||||
ad veteres fines et moenia pauperis Anci.
|
||||
sufficerent Etrusca mihi Campanaque culta
|
||||
et Quincti Curiique seges, patriaeque petenti
|
||||
rusticus inferret proprias dictator aristas.
|
||||
"Nunc quid agam? Libyam Gildo tenet, altera Nilum.
|
||||
ast ego, quae terras umeris pontumque subegi,
|
||||
deseror: emeritae iam praemia nulla senectae.
|
||||
di, quibus iratis crevi, succurrite tandem,
|
||||
exorate patrem; tuque o si sponte per altum
|
||||
vecta Palatinis mutasti collibus Idam
|
||||
praelatoque lavas Phrygios Almone leones,
|
||||
maternis precibus natum iam flecte, Cybebe.
|
||||
sin prohibent Parcae falsisque elusa vetustas
|
||||
auspiciis, alio saltem prosternite casu
|
||||
et poenae mutate genus. Porsenna reducat
|
||||
Tarquinios; renovet ferales Allia pugnas;
|
||||
me potius saevi manibus permittite Pyrrhi,
|
||||
me Senonum furiis, Brenni me reddite flammis.
|
||||
cuncta fame leviora mihi."
|
||||
|
||||
Sic fata refusis
|
||||
obticuit lacrimis. mater Cytherea parensque
|
||||
flet Mavors sanctaeque memor Tritonia Vestae,
|
||||
nec Cybele sicco nec stabat lumine Iuno.
|
||||
maerent indigetes et si quos Roma recepit
|
||||
aut dedit ipsa deos. genitor iam corde remitti
|
||||
coeperat et sacrum dextra sedare tumultum,
|
||||
cum procul insanis quatiens ululatibus axem
|
||||
et contusa genas mediis adparet in astris
|
||||
Africa: rescissae vestes et spicea passim
|
||||
serta iacent; lacero crinales vertice dentes
|
||||
et fractum pendebat ebur, talique superbas
|
||||
inrupit clamore fores:
|
||||
|
||||
"Quid magne moraris
|
||||
Iuppiter avulso nexu pelagique solutis
|
||||
legibus iratum populis inmittere fratrem?
|
||||
mergi prima peto; veniant praerupta Pachyno
|
||||
aequora, laxatis subsidant Syrtibus urbes.
|
||||
si mihi Gildonem nequeunt abducere fata,
|
||||
me rape Gildoni. felicior illa perustae
|
||||
pars Libyae, nimio quae se munita calore
|
||||
defendit tantique vacat secura tyranni.
|
||||
crescat zona rubens; medius flagrantis Olympi
|
||||
me quoque limes agat; melius deserta iacebo
|
||||
vomeris impatiens. pulsis dominentur aristis
|
||||
dipsades et sitiens attollat glaeba cerastas.
|
||||
quid me temperies iuvit? quid mitior aether?
|
||||
Gildoni fecunda fui. iam solis habenae
|
||||
bis senas torquent hiemes, cervicibus ex quo
|
||||
haeret triste iugum. nostris iam luctibus ille
|
||||
consenuit regnumque sibi tot vindicat annos.
|
||||
atque utinam regnum! privato iure tenemur
|
||||
exigui specie fundi. quod Nilus et Atlas
|
||||
dissidet, occiduis quod Gadibus arida Barce
|
||||
quodque Paraetonio secedit litore Tingi,
|
||||
hoc sibi transcripsit proprium. pars tertia mundi
|
||||
unius praedonis ager.
|
||||
|
||||
"Distantibus idem
|
||||
inter se vitiis cinctus: quodcumque profunda
|
||||
traxit avaritia, luxu peiore refundit.
|
||||
instat terribilis vivis, morientibus heres,
|
||||
virginibus raptor, thalamis obscaenus adulter.
|
||||
nulla quies: oritur praeda cessante libido,
|
||||
divitibusque dies et nox metuenda maritis.
|
||||
quisquis vel locuples pulchra vel coniuge notus,
|
||||
crimine pulsatur falso; si crimina desunt,
|
||||
accitus conviva perit. mors nulla refugit
|
||||
artificem: varios sucos spumasque requirit
|
||||
serpentum virides et adhuc ignota novercis
|
||||
gramina. si quisquam vultu praesentia damnet
|
||||
liberiusve gemat, dapibus crudelis in ipsis
|
||||
emicat ad nutum stricto mucrone minister.
|
||||
fixus quisque toro tacita formidine libat
|
||||
carnifices epulas incertaque pocula pallens
|
||||
haurit et intentos capiti circumspicit enses.
|
||||
splendet Tartareo furialis mensa paratu
|
||||
caede madens, atrox gladio, suspecta veneno.
|
||||
ut vino calefacta Venus, tum saevior ardet
|
||||
luxuries, mixtis redolent unguenta coronis:
|
||||
crinitos inter famulos pubemque canoram
|
||||
orbatas iubet ire nurus nuperque peremptis
|
||||
adridere viris. Phalarim tormentaque flammae
|
||||
profuit et Siculi mugitus ferre iuvenci
|
||||
quam tales audire choros. nec damna pudoris
|
||||
turpia sufficiunt: Mauris clarissima quaeque
|
||||
fastidita datur. media Carthagine ductae
|
||||
barbara Sidoniae subeunt conubia matres;
|
||||
Aethiopem nobis generum, Nasamona maritum
|
||||
ingerit; exterret cunabula discolor infans.
|
||||
his fretus sociis ipso iam principe maior
|
||||
incedit; peditum praecurrunt agmina longe;
|
||||
circumdant equitum turmae regesque clientes,
|
||||
quos nostris ditat spoliis. proturbat avita
|
||||
quemque domo; veteres detrudit rure colonos.
|
||||
exiliis dispersa feror. numquamne reverti
|
||||
fas erit errantesque solo iam reddere cives?"
|
||||
Iret adhuc in verba dolor, ni Iuppiter alto
|
||||
coepisset solio (voces adamante notabat
|
||||
Atropos et Lachesis iungebat stamina dictis):
|
||||
"nec te, Roma, diu nec te patiemur inultam,
|
||||
Africa. communem prosternet Honorius hostem.
|
||||
pergite securae. vestrum vis nulla tenorem
|
||||
separat et soli famulabitur Africa Romae."
|
||||
Dixit et adflavit Romam meliore iuventa.
|
||||
continuo redit ille vigor seniique colorem
|
||||
mutavere comae. solidatam crista resurgens
|
||||
erexit galeam clipeique recanduit orbis
|
||||
et levis excussa micuit rubigine cornus.
|
||||
Umentes iam noctis equos Lethaeaque Somnus
|
||||
frena regens tacito volvebat sidera curru.
|
||||
iam duo divorum proceres, maiorque minorque
|
||||
Theodosii, pacem laturi gentibus ibant,
|
||||
qui Iovis arcanos monitus mandataque ferrent
|
||||
fratribus et geminis sancirent foedera regnis:
|
||||
sic cum praecipites artem vicere procellae
|
||||
adsiduoque gemens undarum verbere nutat
|
||||
descensura ratis, caeca sub nocte vocati
|
||||
naufraga Ledaei sustentant vela Lacones.
|
||||
circulus ut patuit Lunae, secuere meatus
|
||||
diversos: Italas senior tendebat in oras;
|
||||
at pater, intrantem Pontum qua Bosphorus artat,
|
||||
Arcadii thalamis urbique inlapsus Eoae.
|
||||
quem simulac
|
||||
º
|
||||
vidit natus (nam clara nitebat
|
||||
Cynthia), permixto tremuerunt gaudia fletu
|
||||
complexuque fovens, quos non speraverat, artus
|
||||
"O mihi post Alpes nunc primum reddite," dixit,
|
||||
"unde tuis optatus ades? da tangere dextram,
|
||||
qua gentes cecidere ferae. quis tale removit
|
||||
praesidium terris? ut te mortalia pridem
|
||||
implorant longeque pium fortemque requirunt!"
|
||||
Cui pater in tales rupit suspiria voces:
|
||||
"hoc erat? in fratres medio discordia Mauro
|
||||
nascitur et mundus germanaque dissidet aula?
|
||||
Gildonisne salus tanti sit palma furoris?
|
||||
scilicet egregius morum magnoque tuendus
|
||||
et cuius meritis pietas in fratre recedat!
|
||||
invito
|
||||
genitore, vide, civile calebat
|
||||
discidium; dubio stabant Romana sub ictu;
|
||||
quis procul Armenius vel quis Maeotide ripa
|
||||
rex ignotus agit, qui me non iuvit euntem
|
||||
auxilio? fovere Getae, venere Geloni.
|
||||
solus at hic non puppe data, non milite misso
|
||||
subsedit fluitante fide. si signa petisset
|
||||
obvia, detecto summissius hoste dolerem:
|
||||
restitit in speculis fati turbaque reductus
|
||||
libravit geminas eventu iudice vires
|
||||
ad rerum momenta cliens seseque daturus
|
||||
victori; fortuna simul cum mente pependit.
|
||||
o si non cupidis essem praereptus ab astris,
|
||||
exemplum sequerer Tulli laniandaque dumis
|
||||
impia diversis aptarem membra quadrigis.
|
||||
germani nunc usque tui responsa colebat:
|
||||
en iterum calcat. tali te credere monstro
|
||||
post patrem fratremque paras? sed magna rependit
|
||||
inque tuam sortem numerosas transtulit urbes!
|
||||
ergo fas pretio cedet? mercede placebit
|
||||
proditio? taceo, laesi quod transfuga fratris,
|
||||
quod levis ingenio. quamvis discrimine summo
|
||||
proditor adportet suspensa morte salutem
|
||||
numquam gratus erit. damnamus luce reperta
|
||||
perfidiam nec nos patimur committere tali.
|
||||
hoc genus emptori cives cum moenibus offert,
|
||||
hoc vendit patriam. plerique in tempus abusi
|
||||
mox odere tamen: tenuit sic Graia Philippus
|
||||
oppida; Pellaeo libertas concidit auro.
|
||||
Romani scelerum semper sprevere ministros.
|
||||
noxia pollicitum domino miscere venena
|
||||
Fabricius regi nudata fraude remisit,
|
||||
infesto quem Marte petit, bellumque negavit
|
||||
per famuli patrare nefas, ductosque Camillus
|
||||
trans murum pueros obsessae reddidit urbi.
|
||||
"Traduntur poenis alii, cum proelia tollunt;
|
||||
hic manet ut moveat? quod respuit alter in hostem,
|
||||
suscipis in fratrem? longi pro dedecus aevi!
|
||||
cui placet, australes Gildo condonat habenas
|
||||
tantaque mutatos sequitur provincia mores.
|
||||
quaslibet ad partes animus nutaverit anceps,
|
||||
transfundit secum Libyam refluumque malignus
|
||||
commodat imperium. Mauri fuit Africa munus.
|
||||
tollite Massylas fraudes, removete bilingues
|
||||
insidias et verba soli spirantia virus.
|
||||
ne consanguineis certetur comminus armis,
|
||||
ne, precor. haec trucibus Thebis, haec digna Mycenis;
|
||||
in Mauros hoc crimen eat.
|
||||
|
||||
"Quid noster iniquum
|
||||
molitur Stilicho? quando non ille iubenti
|
||||
paruit? an quisquam nobis devinctior extat?
|
||||
ut sileam varios mecum quos gesserit actus,
|
||||
quae vidi post fata, loquar. cum divus abirem,
|
||||
res incompositas (fateor) tumidasque reliqui.
|
||||
stringebat vetitos etiamnum exercitu enses
|
||||
Alpinis odiis, alternaque iurgia victi
|
||||
victoresque dabant. vix haec amentia nostris
|
||||
excubiis, nedum puero rectore quiesset.
|
||||
heu quantum timui vobis, quid libera tanti
|
||||
militis auderet moles, cum patre remoto
|
||||
ferveret iam laeta novis! dissensus acerbus
|
||||
et gravior consensus erat. tunc ipse paterna
|
||||
successit pietate mihi tenerumque rudemque
|
||||
fovit et in veros eduxit principis annos,
|
||||
Rufinumque tibi, quem tu tremuisse fateris,
|
||||
depulit. hunc solum memorem solumque fidelem
|
||||
experior. volui si quid, dum vita maneret,
|
||||
aut visus voluisse, gerit; venerabilis illi
|
||||
ceu praesens numenque vocor. si tanta recusas,
|
||||
at soceri reverere faces, at respice fratris
|
||||
conubium pignusque meae regale Serenae.
|
||||
debueras etiam fraternis obvius ire
|
||||
hostibus, ille tuis. quae gens, quis Rhenus et Hister
|
||||
vos opibus iunctos conspirantesque tulisset?
|
||||
sed tantum permitte, cadat. nil poscimus ultra.
|
||||
ille licet sese praetentis Syrtibus armet
|
||||
oppositoque Atlante tegat, licet arva referta
|
||||
anguibus et solis medios obiecerit aestus:
|
||||
novi consilium, novi Stilichonis in omnes
|
||||
aequalem casus animum: penetrabit harenas,
|
||||
inveniet virtute viam."
|
||||
|
||||
Sic divus et inde
|
||||
sic natus: "iussis, genitor, parebitur ultro.
|
||||
amplector praecepta libens, nec carior alter
|
||||
cognato Stilichone mihi. commissa profanus
|
||||
ille luat; redeat iam tutior Africa fratri."
|
||||
Talia dum longo secum sermone retexunt,
|
||||
Hesperiam pervenit avus castumque cubile
|
||||
ingreditur, Tyrio quo fusus Honorius ostro
|
||||
carpebat teneros Maria cum coniuge somnos.
|
||||
adsistit capiti; tunc sic per somnia fatur:
|
||||
"Tantane devictos tenuit fiducia Mauros,
|
||||
care nepos? iterum post me coniurat in arma
|
||||
progenies vesana Iubae bellumque resumit
|
||||
victoris cum stirpe sui? Firmumne iacentem
|
||||
obliti Libyam nostro sudore receptam
|
||||
rursus habent? ausus Latio contendere Gildo
|
||||
germani nec fata timet? nunc ire profecto,
|
||||
nunc vellem notosque senex ostendere vultus:
|
||||
nonne meam fugiet Maurus cum viderit umbram?
|
||||
quid dubitas? exsurge toris, invade rebellem,
|
||||
captivum mihi redde meum. desiste morari.
|
||||
hoc generi fatale tuo: dum sanguis in orbe
|
||||
noster erit, semper pallebit regia Bocchi.
|
||||
iungantur spoliis Firmi Gildonis opima;
|
||||
exornet geminos Maurusia laurea currus:
|
||||
una domus totiens una de gente triumphet.
|
||||
di bene, quod tantis interlabentibus annis
|
||||
servati Firmusque mihi fraterque nepoti."
|
||||
dixit et adflatus vicino sole refugit.
|
||||
At iuvenem stimulis inmanibus aemula virtus
|
||||
exacuit; iam puppe vehi, iam stagna secare
|
||||
fervet et absentes invadere cuspide Mauros.
|
||||
tum iubet acciri socerum dextramque vocato
|
||||
conserit et, quae sit potior sententia, quaerit:
|
||||
"Per somnos mihi, sancte pater, iam saepe futura
|
||||
panduntur multaeque canunt praesagia noctes.
|
||||
namque procul Libycos venatu cingere saltus
|
||||
et iuga rimari canibus Gaetula videbar.
|
||||
maerebat regio saevi vastata leonis
|
||||
incursu; pecudum strages passimque iuvenci
|
||||
semineces et adhuc infecta mapalia tabo
|
||||
sparsaque sanguineis pastorum funera campis.
|
||||
adgredior latebras monstri mirumque relatu
|
||||
conspicio: dilapsus honos, cervice minaces
|
||||
defluxere iubae; fractos inglorius armos
|
||||
supposuit, servile gemens; iniectaque vincla
|
||||
unguibus et subitae collo sonuere catenae.
|
||||
nunc etiam paribus secum certare tropaeis
|
||||
hortator me cogit avus. quonam usque remoti
|
||||
cunctamur? decuit pridem complere biremes
|
||||
et pelagi superare moras. transmittere primus
|
||||
ipse paro; quaecumque meo gens barbara nutu
|
||||
stringitur, adveniat: Germania cuncta feratur
|
||||
navibus et socia comitentur classe Sygambri.
|
||||
pallida translatum iam sentiat Africa Rhenum.
|
||||
an patiar tot probra sedens iuvenisque relinquam
|
||||
quae tenui rexique puer? bis noster ad Alpes
|
||||
alterius genitor defensum regna cucurrit.
|
||||
nos praedae faciles insultandique iacemus?"
|
||||
Finierat. Stilicho contra cui talia reddit:
|
||||
"adversine tubam principes dignabere Mauri?
|
||||
auferet ignavus clari solacia leti.
|
||||
te bellante mori? decernet Honorius inde,
|
||||
hinc Gildo? prius astra Chaos miscebit Averno.
|
||||
vindictam mandasse sat est; plus nominis horror
|
||||
quam tuus ensis aget. minuit praesentia famam.
|
||||
qui stetit aequatur campo, collataque nescit
|
||||
maiestatem acies. sed quod magis utile factu
|
||||
atque hosti gravius (sensus adverte) docebo
|
||||
est illi patribus, sed non et moribus isdem
|
||||
Mascezel, fugiens qui dira piacula fratris
|
||||
spesque suas vitamque tuo commisit asylo.
|
||||
hunc ubi temptatis frustra mactare nequivit
|
||||
insidiis, patrias in pignora contulit iras
|
||||
et, quos ipse sinu parvos gestaverat, una
|
||||
occidit iuvenes inhumataque corpora vulgo
|
||||
dispulit et tumulo cognatas arcuit umbras
|
||||
naturamque simul fratremque hominemque cruentus
|
||||
exuit et tenuem caesis invidit harenam.
|
||||
hoc facinus refugo damnavit sole Mycenas
|
||||
avertitque diem; sceleri sed reddidit Atreus
|
||||
crimen et infandas excusat coniuge mensas.
|
||||
hic odium, non poena fuit. te perdita iura,
|
||||
te pater ultorem, te nudi pulvere manes,
|
||||
te pietas polluta rogat; si flentibus aram
|
||||
et proprium miseris numen statuistis, Athenae,
|
||||
si Pandionias planctu traxere phalanges
|
||||
Inachides belloque rogos meruere maritis,
|
||||
si maesto squalore comae lacrimisque senatum
|
||||
in Numidas pulsus solio commovit Adherbal:
|
||||
hunc quoque nunc Gildo, tanto quem funere mersit,
|
||||
hunc doleat venisse ducem seseque minorem
|
||||
supplicibus sciat esse tuis. quem sede fugavit,
|
||||
hunc praeceps fugiat, fregit quem clade, tremiscat
|
||||
agnoscatque suum, trahitur dum victima, fratrem."
|
||||
Haec ubi sederunt genero, notissima Marti
|
||||
robora, praecipuos electa pube maniplos
|
||||
disponit portuque rates instaurat Etrusco.
|
||||
Herculeam suus Alcides Ioviamque cohortem
|
||||
rex ducit superum, premitur nec signifer ullo
|
||||
pondere: festinant adeo vexilla moveri.
|
||||
Nervius insequitur meritusque vocabula Felix
|
||||
dictaque ab Augusto legio nomenque probantes
|
||||
invicti clipeoque animosi teste Leones.
|
||||
Dictis ante tamen princeps confirmat ituros
|
||||
aggere conspicuus; stat circumfusa iuventus
|
||||
nixa hastis pronasque ferox accommodat aures:
|
||||
"Gildonem domitura manus, promissa minasque
|
||||
tempus agi. si quid pro me doluistis, in armis
|
||||
ostentate mihi; iusto magnoque triumpho
|
||||
civiles abolete notas; sciat orbis Eous
|
||||
sitque palam Gallos causa, non robore vinci.
|
||||
nec vos, barbariem quamvis collegerit omnem,
|
||||
terreat. an Mauri fremitum raucosque repulsus
|
||||
umbonum et vestros passuri comminus enses?
|
||||
non contra clipeis tectos gladiisque micantes
|
||||
ibitis: in solis longe fiducia telis.
|
||||
exarmatus erit, cum missile torserit, hostis.
|
||||
dextra movet iaculum, praetentat pallia laeva;
|
||||
cetera nudus eques. sonipes ignarus habenae;
|
||||
virga regit. non ulla fides, non agminis ordo:
|
||||
arma oneri, fuga praesidio. conubia mille;
|
||||
non illis generis nexus, non pignora curae:
|
||||
sed numero languet pietas. haec copia vulgi.
|
||||
umbratus dux ipse rosis et marcidus ibit
|
||||
unguentis crudusque cibo titubansque Lyaeo,
|
||||
confectus senio, morbis stuprisque solutus.
|
||||
excitet incestos turmalis bucina somnos,
|
||||
imploret citharas cantatricesque choreas
|
||||
offensus stridore tubae discatque coactus,
|
||||
quas vigilat Veneri, castris impendere noctes.
|
||||
|
||||
"Nonne mori satius, vitae quam ferre pudorem?
|
||||
nam quae iam regio restat, si dedita Mauris
|
||||
regibus Illyricis accesserit Africa damnis?
|
||||
ius Latium, quod tunc Meroë Rubroque solebat
|
||||
Oceano cingi, Tyrrhena clauditur una;
|
||||
et cui non Nilus, non intulit India metas,
|
||||
Romani iam finis erit Trinacria regni.
|
||||
ite recepturi, praedo quem sustulit, axem
|
||||
ereptumque Notum; caput insuperabile rerum
|
||||
aut ruet in vestris aut stabit Roma lacertis.
|
||||
tot mihi debetis populos, tot rura, tot urbes
|
||||
amissas. uno Libyam defendite bello.
|
||||
vestros imperium remos et vestra sequatur
|
||||
carbasa. despectas trans aequora ducite leges.
|
||||
tertia iam solito cervix mucrone rotetur
|
||||
tandem funereis finem positura tyrannis."
|
||||
Omina conveniunt dicto fulvusque Tonantis
|
||||
armiger a liquida cunctis spectantibus aethra
|
||||
correptum pedibus curvis innexuit hydrum,
|
||||
dumque reluctantem morsu partitur obunco,
|
||||
haesit in ungue caput; truncatus decidit anguis.
|
||||
ilicet auguriis alacres per saxa citati
|
||||
torrentesque ruunt; nec mons aut silva retardat:
|
||||
pendula ceu parvis moturae bella colonis
|
||||
ingenti clangore grues aestiva relinquunt
|
||||
Thracia, cum tepido permutant Strymona Nilo:
|
||||
ordinibus variis per nubila texitur ales
|
||||
littera pennarumque notis conscribitur aër.
|
||||
Ut fluctus tetigere maris, tunc acrior arsit
|
||||
impetus; adripiunt naves ipsique rudentes
|
||||
expediunt et vela legunt et cornua summis
|
||||
adsociant malis; quatitur Tyrrhena tumultu
|
||||
ora nec Alpheae capiunt navalia Pisae:
|
||||
sic Agamemnoniam vindex cum Graecia classem
|
||||
solveret, innumeris fervebat vocibus Aulis.
|
||||
non illos strepitus impendentisque procellae
|
||||
signa nec adventus dubii deterruit Austri.
|
||||
"vellite" proclamant "socii, iam vellite funem.
|
||||
per vada Gildonem quamvis adversa petamus.
|
||||
ad bellum nos trudat hiems per devia ponti.
|
||||
quassatis cupio tellurem figere rostris.
|
||||
heu nimium segnes, cauta qui mente notatis,
|
||||
si revolant mergi, graditur si litore cornix.
|
||||
ora licet maculis adsperserit occiduus sol
|
||||
lunaque conceptis livescat turgida Cauris
|
||||
et contusa vagos iaculentur sidera crines;
|
||||
imbribus umescant Haedi nimbosaque Taurum
|
||||
ducat Hyas totusque fretis descendat Orion:
|
||||
certa fides caeli, sed maior Honorius auctor;
|
||||
illius auspiciis inmensa per aequora miles,
|
||||
non Plaustris Arctove regor. contemne Booten,
|
||||
navita, turbinibus mediis permitte carinas.
|
||||
si mihi tempestas Libyam ventique negabunt,
|
||||
Augusti Fortuna dabit."
|
||||
|
||||
Iam classis in altum
|
||||
provehitur; dextra Ligures, Etruria laeva
|
||||
linquitur et caecis vitatur Corsica saxis.
|
||||
humanae specie plantae se magna figurat
|
||||
insula (Sardiniam veteres dixere coloni),
|
||||
dives ager frugum, Poenos Italosve petenti
|
||||
opportuna situ: quae pars vicinior Afris,
|
||||
plana solo, ratibus clemens; quae respicit Arcton,
|
||||
inmitis, scopulosa, procax subitisque sonora
|
||||
flatibus; insanos infamat navita montes.
|
||||
hic hominum pecudumque lues, sic
|
||||
pestifer aër
|
||||
saevit et exclusis regnant Aquilonibus Austri.
|
||||
Quos ubi luctatis procul effugere carinis,
|
||||
per diversa ruunt sinuosae litora terrae.
|
||||
pars adit antiqua ductos Carthagine Sulcos;
|
||||
partem litoreo complectitur Olbia muro.
|
||||
urbs Libyam contra Tyrio fundata potenti
|
||||
tenditur in longum Caralis tenuemque per undas
|
||||
obvia dimittit fracturum flamina collem;
|
||||
efficitur portus medium mare, tutaque ventis
|
||||
omnibus ingenti mansuescunt stagna recessu.
|
||||
hanc omni petiere manu prorisque reductis
|
||||
suspensa Zephyros expectant classe faventes.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,650 @@
|
|||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Sed prior effigiem tribuit successus aënam,
|
||||
oraque patricius nostra dicavit honos;
|
||||
adnuit hic princeps titulum poscente senatu;
|
||||
respice iudicium quam grave, Musa, subis!
|
||||
ingenio minuit merces properata favorem:
|
||||
carminibus veniam praemia tanta negant;
|
||||
et magis intento studium censore laborat,
|
||||
quod legimur medio conspicimurque foro.
|
||||
Materies tamen ipsa iuvat solitumque timorem
|
||||
dicturo magna sedula parte levat.
|
||||
nam mihi conciliat gratas impensius aures
|
||||
vel meritum belli vel Stilichonis amor.
|
||||
Per te namque unum mediis exuta tenebris
|
||||
imperio sua forma redit, claustrisque solutae
|
||||
tristibus exangues audent procedere leges.
|
||||
iamque potestates priscus discriminat ordo
|
||||
iustitiae, quas ante pares effecerat una
|
||||
nube timor. tua nos urgenti dextera leto
|
||||
eripuit, tectisque suis redduntur et agris
|
||||
damnati fato populi, virtute renati.
|
||||
iam non in pecorum morem formidine clausi
|
||||
prospicimus saevos campis ardentibus ignes
|
||||
alta nec incertis metimur flumina votis
|
||||
excidio latura moram nec poscimus amnes
|
||||
undosam servare fidem nubesque fugaces
|
||||
aut coniuratum querimur splendere serenum.
|
||||
Ipsa quoque internis furiis exercita plebis
|
||||
securas iam Roma leva tranquillior arces;
|
||||
surge, precor, veneranda parens, et certa secundis
|
||||
fide deis, humilemque metum depone senectae.
|
||||
urbs aequaeva polo, tum demum ferrea sumet
|
||||
ius in te Lachesis, cum sic mutaverit axem
|
||||
foederibus natura novis, ut flumine verso
|
||||
inriget Aegyptum Tanais, Maeotida Nilus,
|
||||
Eurus ab occasu, Zephyrus se promat ab Indis
|
||||
Caucasiisque iugis calido nigrantibus Austro
|
||||
Gaetulas Aquilo glacie constringat harenas.
|
||||
Fatales hucusque manus, crebrisque notatae
|
||||
prodigiis abiere minae. nec sidera pacem
|
||||
semper habent, ipsumque Iovem turbante Typhoeo,
|
||||
si fas est, tremuisse ferunt, cum brachia centum
|
||||
montibus armaret totidem spiramque retorquens
|
||||
lamberet attonitas erectis anguibus Arctos.
|
||||
quid mirum, si regna labor mortalia vexat,
|
||||
cum gemini fratres, genuit quos asper Aloeus,
|
||||
Martem subdiderint vinclis et in astra negatas
|
||||
temptarint munire vias steteritque revulsis
|
||||
paene tribus scopulis caelesti machina bello?
|
||||
sed caret eventu nimius furor; improba numquam
|
||||
spes laetata diu, nec pervenere iuventae
|
||||
robur Aloidae, dum vellere Pelion Otus
|
||||
nititur, occubuit Phoebo, moriensque Ephialtes
|
||||
in latus obliquam proiecit languidus Ossam.
|
||||
|
||||
Adspice, Roma, tuum iam vertice celsior hostem,
|
||||
adspice quam rarum referens inglorius agmen
|
||||
Italia detrusus eat quantumque priori
|
||||
dissimilis, qui cuncta sibi cessura ruenti
|
||||
pollicitus patrii numen iuraverat Histri
|
||||
non nisi calcatis loricam ponere rostris.
|
||||
o rerum fatique vices! qui foeda parabat
|
||||
Romanas ad stupra nurus, sua pignora vidit
|
||||
coniugibus permixta trahi; qui mente profundas
|
||||
hauserat urbis opes, ultro victoribus ipse
|
||||
praeda fuit; nostri quondam qui militis auro
|
||||
adgressus temptare fidem, desertus ab omni
|
||||
gente sua manibusque redit truncatus et armis.
|
||||
Hoc quoque, quod veniam leti valuere mereri,
|
||||
si positis pendas odiis, ignoscere pulchrum
|
||||
iam misero poenaeque genus vidisse precantem.
|
||||
quae vindicta prior quam cum formido superbos
|
||||
flectit et adsuetum spoliis adfligit egestas?
|
||||
sed magis ex aliis fluxit clementia causis,
|
||||
consulitur dum, Roma, tibi. tua cura coëgit
|
||||
inclusis aperire fugam, ne peior in arto
|
||||
saeviret rabies venturae conscia mortis;
|
||||
nec tanti nomen stirpemque abolere Getarum,
|
||||
ut propius peterere, fuit. procul arceat altus
|
||||
Iuppiter, ut delubra Numae sedesque Quirini
|
||||
barbaries oculis saltem temerare profanis
|
||||
possit et arcanum tanti deprendere regni.
|
||||
|
||||
Quamquam, si veterum certamina rite recordor,
|
||||
tunc etiam, pulchra cum libertate vigerent
|
||||
et proprio late florerent milite patres,
|
||||
semper ab his famae petiere insignia bellis,
|
||||
quae diversa procul tuto trans aequora vires
|
||||
exercere dabant: currus regumque catenae
|
||||
inter abundantis fati ludibria ductae.
|
||||
at vero Italiam quotiens circumstetit atrox
|
||||
tempestas ipsumque caput laesura pependit,
|
||||
non illis vani ratio ventosa furoris,
|
||||
sed graviter spectata salus ductorque placebat,
|
||||
non qui praecipiti traheret semel omnia casu,
|
||||
sed qui maturo vel laeta vel aspera rerum
|
||||
consilio momenta regens, nec tristibus impar
|
||||
nec pro successu nimius, spatiumque morandi
|
||||
vincendique modum mutatis nosset habenis.
|
||||
cautius ingentes morbos et proxima cordi
|
||||
ulcera Paeoniae tractat sollertia curae
|
||||
parcendoque secat, ferro ne largius acto
|
||||
inrevocandus eat sectis vitalibus error.
|
||||
Sublimi certe Curium canit ore vetustas,
|
||||
Aeaciden Italo pepulit qui litore Pyrrhum,
|
||||
nec magis insignis Pauli Mariique triumphus,
|
||||
qui captos niveis reges egere quadrigis;
|
||||
plus fuga laudatur Pyrrhi quam vincla Iugurthae;
|
||||
et, quamvis gemina fessum iam clade fugavit,
|
||||
post Decii lituos et nulli pervia culpae
|
||||
pectora Fabricii, donis invicta vel armis,
|
||||
plena datur Curio pulsi victoria Pyrrhi.
|
||||
quanto maius opus solo Stilichone peractum
|
||||
cernimus! hic validam gentem, quam dura nivosis
|
||||
educat Ursa plagis, non Chaonas atque Molossos,
|
||||
quos Epirus alit, nec Dodonaea subegit
|
||||
agmina fatidicam frustra iactantia quercum.
|
||||
Primus fulmineum lento luctamine Poenum
|
||||
compressit Fabius, campo post ausus aperto
|
||||
Marcellus vinci docuit, sed tertia virtus
|
||||
Scipiadae Latiis tandem deterruit oris.
|
||||
unus in hoc Stilicho diversis artibus hoste
|
||||
tris potuit complere duces fregitque furentem
|
||||
cunctando vicitque manu victumque relegat.
|
||||
Atque haec tanta brevi. miscentem incendia Pyrrhum
|
||||
sustinuit toto maerens Oenotria lustro,
|
||||
et prope ter senas Itali per graminis herbas
|
||||
Massylus Poeno sonipes vastante cucurrit
|
||||
Hannibalemque senem vix ad sua reppulit arva
|
||||
vindex sera patrum post bellum nata iuventus.
|
||||
hic celer effecit, bruma ne longior una
|
||||
esset hiems rerum, primis sed mensibus aestas
|
||||
temperiem caelo pariter patriaeque
|
||||
referret.
|
||||
Sed quid ego Hannibalem contra Pyrrhumque tot annis
|
||||
certatum memorem, vilis cum Spartacus omne
|
||||
per latus Italiae ferro bacchatus et igni
|
||||
consulibusque palam totiens congressus inertes
|
||||
exuerit castris dominos et strage pudenda
|
||||
fuderit imbelles aquilas servilibus armis?
|
||||
nos terrorum expers et luxu mollior aetas
|
||||
deficimus queruli, si bos abductus aratro,
|
||||
si libata seges. non hanc ergastula nobis
|
||||
inmisere manum nec coniurantis harenae
|
||||
turba fuit; qualem Stilicho deiecerit hostem,
|
||||
Thraces et Haemonii poterunt Moesique fateri.
|
||||
Frigida ter decies nudatum frondibus Haemum
|
||||
tendit hiems vestire gelu totiensque solutis
|
||||
ver nivibus viridem monti reparavit amictum,
|
||||
ex quo iam patrios gens haec oblita Triones
|
||||
atque Histrum transvecta semel vestigia fixit
|
||||
Threicio funesta solo. seu fata vocabant
|
||||
seu gravis ira deum, seriem meditata ruinis,
|
||||
ex illo, quocumque vagos impegit Erinys,
|
||||
grandinis aut morbi ritu per devia rerum,
|
||||
praecipites per clausa ruunt, nec contigit ullis
|
||||
amnibus aut scopulis proprias defendere terras.
|
||||
nil Rhodope, nil vastus Athos, nil profuit Hebrus
|
||||
Odrysiis; facili contemptum Strymona saltu
|
||||
et frustra rapidum damnant Haliacmona Bessi.
|
||||
nubibus intactum Macedo miratur Olympum
|
||||
more pererratum campi; gemit inrita Tempe
|
||||
Thessalus et domitis inrisam cautibus Oeten.
|
||||
Sperchiusque et virginibus dilectus Enipeus
|
||||
barbaricas lavere comas. non obice Pindi
|
||||
servati Dryopes nec nubifer Actia texit
|
||||
litora Leucates; ipsae, quae durius olim
|
||||
restiterant Medis, primo conamine ruptae
|
||||
Thermopylae; vallata mari Scironia rupes
|
||||
et duo continuo conectens aequora muro
|
||||
Isthmos et angusti patuerunt claustra Lechaei:
|
||||
nec tibi Parrhasios licuit munire colonos
|
||||
frondosis, Erymanthe, iugis, equitataque summi
|
||||
culmina Taygeti trepidae vidistis Amyclae.
|
||||
Tandem supplicium cunctis pro montibus Alpes
|
||||
exegere Getas; tandem tot flumina victor
|
||||
vindicat Eridanus. docuit nunc exitus alte
|
||||
fatorum secreta regi. quisquamne reclusis
|
||||
Alpibus ulterius Latii fore credidit umbram?
|
||||
nonne velut capta rumor miserabilis urbe
|
||||
trans freta, trans Gallos Pyrenaeumque cucurrit?
|
||||
Famaque nigrantes succincta pavoribus alas
|
||||
secum cuncta trahens a Gadibus usque Britannum
|
||||
terruit Oceanum et nostro procul axe remotam
|
||||
insolito belli tremefecit murmure Thylen?
|
||||
Mandemusne Noti flabris quoscumque timores
|
||||
pertulimus, festae doleant ne tristibus aures?
|
||||
an potius meminisse iuvat semperque vicissim
|
||||
gaudia praemissi cumulant inopina dolores?
|
||||
utque sub occidua iactatis Pleiade nautis
|
||||
commendat placidum maris inclementia portum,
|
||||
sic mihi tunc maior Stilicho, cum laeta periclis
|
||||
metior atque illi redeunt in corda tumultus.
|
||||
Nonne videbantur, quamvis adamante rigentes,
|
||||
turribus invalidis fragiles procumbere muri
|
||||
ferrataeque Getis ultro se pandere portae?
|
||||
nec vallum densaeque sudes arcere volantes
|
||||
cornipedum saltus? iamiam conscendere puppes
|
||||
Sardoniosque habitare sinus et inhospita Cyrni
|
||||
saxa parant vitamque freto spumante tueri.
|
||||
ipsa etiam diffisa brevi Trinacria ponto,
|
||||
si rerum natura sinat, discedere longe
|
||||
optat et Ionium refugo laxare Peloro.
|
||||
fultaque despiciens auro laquearia dives
|
||||
tutior Aeoliis mallet vixisse cavernis;
|
||||
iamque oneri creduntur opes tandemque libido
|
||||
haesit avaritiae gravioribus obruta curis.
|
||||
utque est ingenioque loquax et plurima fingi
|
||||
permittens credique timor, tunc somnia vulgo
|
||||
narrari, tunc monstra deum monitusque sinistri:
|
||||
quid meditentur aves, quid cum mortalibus aether
|
||||
fulmineo velit igne loqui, quid carmine poscat
|
||||
fatidico custos Romani carbasus aevi.
|
||||
territat adsiduus lunae labor atraque Phoebe
|
||||
noctibus aerisonas crebris ululata per urbes.
|
||||
nec credunt vetito fraudatam Sole sororem
|
||||
telluris subeunte globo, sed castra secutas
|
||||
barbara Thessalidas patriis lunare venenis
|
||||
incestare iubar. tunc anni signa prioris
|
||||
et si quod fortasse quies neglexerat omen,
|
||||
addit cura novis: lapidosos grandinis ictus
|
||||
molitasque examen apes passimque crematas
|
||||
perbacchata domos nullis incendia causis
|
||||
et numquam caelo spectatum impune cometem,
|
||||
qui primum roseo Phoebi prolatus ab ortu,
|
||||
qua micat astrigera senior cum coniuge Cepheus;
|
||||
inde Lycaoniam paulatim expulsus ad Arcton
|
||||
crine vago Getici foedavit sidera Plaustri,
|
||||
donec in exiguum moriens vanesceret ignem.
|
||||
Sed gravius mentes caesorum ostenta luporum
|
||||
horrificant. duo quippe lupi sub principis ora,
|
||||
dum campis exercet equos, violenter adorti
|
||||
agmen et excepti telis inmane relatu
|
||||
prodigium miramque notam duxere futuri.
|
||||
nam simul humano geminas de corpore palmas
|
||||
utraque perfossis emisit belua costis:
|
||||
illo laeva tremens, hoc dextera ventre latebat
|
||||
intentis ambae digitis et sanguine vivo.
|
||||
scrutari si vera velis, fera nuntia Martis
|
||||
ora sub Augusti casurum prodidit hostem,
|
||||
utque manus utero virides patuere retecto,
|
||||
Romula post ruptas virtus sic emicat Alpes.
|
||||
sed malus interpres rerum metus omne trahebat
|
||||
augurium peiore via, truncataque membra
|
||||
nutricemque lupam Romae regnoque minari.
|
||||
tunc reputant annos interceptoque volatu
|
||||
vulturis incidunt properatis saecula metis.
|
||||
Solus erat Stilicho, qui desperantibus augur
|
||||
sponderet meliora manu, dubiaeque salutis
|
||||
dux idem vatesque fuit. "durate parumper"
|
||||
inquit "et excussis muliebribus ore querellis
|
||||
fatorum toleremus onus. nil nautica prosunt
|
||||
turbatae lamenta rati nec segnibus undae
|
||||
planctibus aut vanis mitescunt flamina votis.
|
||||
nunc instare manu, toto nunc robore niti
|
||||
communi pro luce decet: succurrere velis,
|
||||
exhaurire fretum, varios aptare rudentes
|
||||
omnibus et docti iussi parere magistri.
|
||||
non, si perfida nacti penetrabile tempus
|
||||
inrupere Getae, nostras dum Raetia vires
|
||||
occupat atque alio desudant Marte cohortes,
|
||||
idcirco spes omnis abit. mirabile posset
|
||||
esse mihi, si fraude nova vel calle reperto
|
||||
barbarus ignotas invaderet inscius Alpes;
|
||||
nunc vero geminis clades repetita tyrannis
|
||||
famosum vulgavit iter nec nota fefellit
|
||||
semita praestructum bellis civilibus hostem.
|
||||
per solitas venere vias, aditusque sequendos
|
||||
barbarico Romana dedit discordia bello.
|
||||
"Sed nec praeteritis haec res incognita saeclis:
|
||||
saepe lacessitam, sed non impune, fatemur
|
||||
Ausoniam. haec Senonum restinxit sanguine flammas,
|
||||
haec et Teutonico quondam patefacta furori
|
||||
colla catenati vidit squalentia Cimbri.
|
||||
vile decus, quod non erexit praevius horror;
|
||||
ingentes generant discrimina magna triumphos.
|
||||
"Quid turpes iam mente fugas, quid Gallica rura
|
||||
respicitis Latioque libet post terga relicto
|
||||
longinquum profugis Ararim praecingere castris?
|
||||
scilicet Arctois concessa gentibus urbe
|
||||
considet regnum Rhodano capitique superstes
|
||||
truncus erit? vestros stimulant si pignora sensus,
|
||||
me quoque non impar naturae cura remordet,
|
||||
nec ferro sic corda rigent ut nosse recusem
|
||||
quam sanctum soceri nomen, quam dulce mariti,
|
||||
quantus prolis amor. sed numquam oblita decoris
|
||||
obscaenam latebram pietas ignava requiret.
|
||||
nec vobis fortis monitor, mihi cautior uni:
|
||||
hic coniunx, hic progenies, hic carior omni
|
||||
luce gener; pars nulla mei subducta procellae.
|
||||
accipe tu nostrae, tellus Oenotria, mentis
|
||||
vincula communes tecum subeuntia casus,
|
||||
exiguamque moram muris impende tuendis,
|
||||
dum redeo lectum referens in classica robur."
|
||||
His dictis pavidi firmavit inertia vulgi
|
||||
pectora migrantisque fugam compescuit aulae;
|
||||
ausaque tum primum tenebris emergere pulsis
|
||||
Hesperia, ut secum iunxisse pericula vidit
|
||||
Augustum, tantoque sui stetit obside fati.
|
||||
protinus, umbrosa vestit qua litus oliva
|
||||
Larius et dulci mentitur Nerea fluctu,
|
||||
parva puppe lacum praetervolat; ocius inde
|
||||
scandit inaccessos brumali sidere montes
|
||||
nil hiemis caelive memor. sic ille relinquens
|
||||
ieiunos antro catulos inmanior exit
|
||||
hiberna sub nocte leo tacitusque per altas
|
||||
incedit furiale nives; stant colla pruinis
|
||||
aspera; flaventes adstringit stiria saetas;
|
||||
nec meminit leti nimbosve aut frigora curat,
|
||||
dum natis alimenta parat.
|
||||
|
||||
Sublimis in Arcton
|
||||
prominet Hercyniae confinis Raetia silvae,
|
||||
quae se Danuvii iactat Rhenique parentem
|
||||
utraque Romuleo praetendens flumina regno:
|
||||
primo fonte breves, alto mox gurgite regnant
|
||||
et fluvios cogunt unda coëunte minores
|
||||
in nomen transire suum. te Cimbrica Tethys
|
||||
divisum bifido consumit, Rhene, meatu;
|
||||
Thracia quinque vadis Histrum vorat Amphitrite:
|
||||
ambo habiles remis, ambo glacialia secti
|
||||
tergo rotis, ambo Boreae Martique sodales.
|
||||
sed latus, Hesperiae quo Raetia iungitur orae,
|
||||
praeruptis ferit astra iugis panditque tremendam
|
||||
vix aestate viam. multi ceu Gorgone visa
|
||||
obriguere gelu; multos hausere profundae
|
||||
vasta mole nives, cumque ipsis saepe iuvencis
|
||||
naufraga candenti merguntur plaustra barathro.
|
||||
interdum subitam glacie labente ruinam
|
||||
mons dedit et tepidis fundamina subruit astris
|
||||
pendenti male fida solo.
|
||||
|
||||
Per talia tendit
|
||||
frigoribus mediis Stilicho loca. nulla Lyaei
|
||||
pocula; rara Ceres; raptos contentus in armis
|
||||
delibasse cibos madidoque oneratus amictu
|
||||
algentem pulsabat equum. nec mollia fesso
|
||||
strata dedere torum; tenebris si caeca repressit
|
||||
nox iter, aut spelaea subit metuenda ferarum
|
||||
aut pastorali iacuit sub culmine fultus
|
||||
cervicem clipeo. stat pallidus hospite magno
|
||||
pastor et ignoto praeclarum nomine vultum
|
||||
rustica sordenti genetrix ostendit alumno.
|
||||
illa sub horrendis praedura cubilia silvis,
|
||||
illi sub nivibus somni curaeque laborque
|
||||
pervigil hanc requiem terris, haec otia rebus
|
||||
insperata dabant; illae tibi, Roma, salutem
|
||||
Alpinae peperere casae.
|
||||
|
||||
Iam foedera gentes
|
||||
exuerant Latiique audita clade feroces
|
||||
Vindelicos saltus et Norica rura tenebant.
|
||||
ac veluti famuli, mendax quos mortis erilis
|
||||
nuntius in luxum falso rumore resolvit,
|
||||
dum marcent epulis atque inter vina chorosque
|
||||
persultat vacuis effrena licentia tectis,
|
||||
si reducem dominum sors improvisa revexit,
|
||||
haerent attoniti libertatemque perosus
|
||||
conscia servilis praecordia concutit horror:
|
||||
sic ducis adspectu cuncti stupuere rebelles,
|
||||
inque uno principes Latiumque et tota refulsit
|
||||
Roma viro. frons laeta parum, non tristior aequo,
|
||||
non deiecta malis, mixta sed nobilis ira:
|
||||
qualis in Herculeo, quotiens infanda iubebat
|
||||
Eurystheus, fuit ore dolor vel qualis in atram
|
||||
sollicitus nubem maesto Iove cogitur aether.
|
||||
"Tantane vos" inquit "Getici fiducia belli
|
||||
erigit? hinc animo frustra tumuistis inani?
|
||||
non ita Romanum fati violentia nomen
|
||||
opprimit, ut vestros nequeat punire tumultus
|
||||
parte sui. ne vos longe sermone petito
|
||||
demorer, exemplum veteris cognoscite facti:
|
||||
cum ferus Ausonias perfringeret Hannibal arces
|
||||
et Trebiam saevo geminassent funere Cannae,
|
||||
nequiquam Emathium pepulit spes vana Philippum,
|
||||
ut velut adflictos ferro temptaret inerti.
|
||||
Romanos commovit atrox iniuria patres,
|
||||
urgerent maiora licet, graviterque tulere,
|
||||
urbibus inter se claris de culmine rerum
|
||||
congressis, aliquid gentes audere minores.
|
||||
nec poenam differre placet, sed bella gerenti
|
||||
Punica Laevino regis quoque proelia mandant.
|
||||
paruit imperiis consul, fususque Philippus,
|
||||
vilia dum gravibus populis interserit arma,
|
||||
praetereunte manu didicit non esse potentum
|
||||
temptandas, mediis quamvis in luctibus, iras."
|
||||
Hoc monitu pariter nascentia bella repressit
|
||||
et bello quaesivit opes legitque precantes
|
||||
auxilio mensus numerum, qui congruus esset
|
||||
nec gravis Italiae formidandusve regenti.
|
||||
Nec minus accepto nostrae rumore cohortes
|
||||
(sic ducis urget amor) properantibus undique signis
|
||||
conveniunt, visoque animi Stilichone recepti
|
||||
singultus varios lacrimosaque gaudia miscent:
|
||||
sic armenta boum, vastis quae turbida silvis
|
||||
sparsit hiems, cantus ac sibila nota magistri
|
||||
certatim repetunt et avitae pascua vallis
|
||||
inque vicem se voce regunt gaudentque fideles
|
||||
reddere mugitus et, qua sonus attigit aurem,
|
||||
rara per obscuras adparent cornua frondes.
|
||||
adcurrit vicina manus, quam Raetia nuper
|
||||
Vandalicis auctam spoliis defensa probavit;
|
||||
venit et extremis legio praetenta Britannis,
|
||||
quae Scotto dat frena truci ferroque notatas
|
||||
perlegit exanimes Picto moriente figuras;
|
||||
agmina quin etiam flavis obiecta Sygambris
|
||||
quaeque domant Chattos inmansuetosque Cheruscos,
|
||||
huc omnes vertere minas tutumque remotis
|
||||
excubiis Rhenum solo terrore relinquunt.
|
||||
ullane posteritas credet? Germania quondam
|
||||
illa ferox populis, quae vis instantibus olim
|
||||
principibus tota poterat cum mole teneri,
|
||||
iam sese placidam praebet Stilichonis habenis,
|
||||
ut nec praesidiis nudato limite temptet
|
||||
expositum calcare solum nec transeat amnem,
|
||||
incustoditam metuens attingere ripam.
|
||||
Celsior o cunctis unique aequande Camillo!
|
||||
vestris namque armis Alarici fracta quievit
|
||||
ac Brenni rabies; confusis rebus uterque
|
||||
divinam tribuistis opem, sed tardior ille
|
||||
iam captae vindex patriae, tu sospitis ultor.
|
||||
o quantum mutata tuo fortuna regressu!
|
||||
ut sese pariter diffudit in omnia regni
|
||||
membra vigor vivusque redit color urbibus aegris!
|
||||
creditur Herculeis lucem renovare lacertis
|
||||
femina dilecti fatis impensa mariti;
|
||||
et iuvenem spretae laniatum fraude novercae
|
||||
non sine Circaeis Latonia reddidit herbis.
|
||||
Cretaque, si verax narratur fabula, vidit
|
||||
Minoum rupto puerum prodire sepulchro,
|
||||
quem senior vates avium clangore repertum
|
||||
gramine restituit: mirae nam munere sortis
|
||||
dulcia mella necem, vitam dedit horridus anguis.
|
||||
at tuus adventus non unum corpus ab umbris,
|
||||
sed tot communi populos sub morte iacentes
|
||||
totaque Tartareis e faucibus oppida traxit.
|
||||
Ipso Roma die (nec adhuc ostenditur auctor)
|
||||
personuit venisse ducem, laetisque Quirites
|
||||
vocibus auspicium certi plausere triumphi,
|
||||
muniti Stilichone suo. quis gaudia vero
|
||||
principis, amplexus alacris quis disserat aulae?
|
||||
pulveris ambiguam nubem speculamur ab altis
|
||||
turribus, incerti socios adportet an hostes
|
||||
ille globus. mentem suspensa silentia librant,
|
||||
donec pulvereo sub turbine sideris instar
|
||||
emicuit Stilichonis apex et cognita fulsit
|
||||
canities. gavisa repens per moenia clamor
|
||||
tollitur "ipse venit." portas secura per omnes
|
||||
turba salutatis effunditur obvia signis.
|
||||
non iam dilectus miseri nec falce per agros
|
||||
deposita iaculum vibrans ignobile messor
|
||||
nec temptat
|
||||
clipeum proiectis sumere rastris
|
||||
Bellona ridente Ceres humilisque novorum
|
||||
seditio clamosa ducum: sed vera iuventus,
|
||||
verus ductor adest et vivida Martis imago.
|
||||
Prospera sed quantum nostrae spes addita menti,
|
||||
tantum exempta Getis, qui vertice proximus astris
|
||||
post Alpes iam cuncta sibi promisit apertas
|
||||
nil superesse ratus, postquam tot lumina pubis,
|
||||
tot subitos pedites, equitum tot conspicit alas
|
||||
cinctaque fluminibus crebris ac moenibus arva
|
||||
seque velut clausum laqueis, sub pectore furtim
|
||||
aestuat et nimium prono fervore petitae
|
||||
iam piget Italiae, sperataque Roma teneri
|
||||
visa procul. magni subeunt iam taedia coepti.
|
||||
occultat tamen ore metum primosque suorum
|
||||
consultare iubet bellis annisque verendos.
|
||||
crinigeri sedere patres, pellita Getarum
|
||||
curia, quos plagis decorat numerosa cicatrix
|
||||
et tremulos regit hasta gradus et nititur altis
|
||||
pro baculo contis non exarmata senectus.
|
||||
hic aliquis gravior natu, cui plurima dictis
|
||||
consiliisque fides, defixus lumina terrae
|
||||
concutiensque comam capuloque adclinis eburno:
|
||||
"Si numero non fallor" ait "tricesima currit
|
||||
bruma fere, rapidum postquam transnavimus Histrum,
|
||||
Romanamque manum tantis eludimus annis.
|
||||
sed numquam Mavors adeo constrinxit in artum
|
||||
res, Alarice, tuas. per tot certamina docto
|
||||
crede seni, qui te tenero vice patris ab aevo
|
||||
gestatum parva solitus donare pharetras
|
||||
º
|
||||
|
||||
atque aptare breves umeris puerilibus arcus:
|
||||
saepe quidem frustra monui, servator ut icti
|
||||
foederis Emathia tutus tellure maneres;
|
||||
sed quoniam calidae rapuit te flamma iuventae,
|
||||
nunc saltem, si cura tibi manet ulla tuorum,
|
||||
his claustris evade, precor, dumque agmina longe,
|
||||
dum licet, Hesperiis praeceps elabere terris,
|
||||
ne nova praedari cupiens et parta reponas
|
||||
pastorique lupus scelerum delicta priorum
|
||||
intra saepta luas. quid palmitis uber Etrusci,
|
||||
quid mihi nescioquam proprio cum Thybride Romam
|
||||
semper in ore geris? referunt si vera parentes,
|
||||
hanc urbem insano nullus qui Marte petivit
|
||||
laetatus violasse redit; nec numina sedem
|
||||
destituunt: iactata procul dicuntur in hostem
|
||||
fulmina divinique volant pro moenibus ignes,
|
||||
seu caelum seu Roma tonat. si temnis Olympum,
|
||||
a magno Stilichone cave, qui semper iniquos
|
||||
Fortuna famulante premit. scis ipse, per oras
|
||||
Arcadiae quam densa rogis cumulaverit ossa,
|
||||
sanguine quam largo Graios calefecerit amnes;
|
||||
extinctusque fores, ni te sub nomine legum
|
||||
proditio regnique favor texisset Eoi."
|
||||
Talia grandaevum flammata fronte loquentem
|
||||
obliquisque tuens oculis non pertulit ultra,
|
||||
sed rupit rabidas accensa superbia voces:
|
||||
"Si non mentis inops fraudataque sensibus aetas
|
||||
praeberet veniam, numquam haec opprobria linguae
|
||||
turpia Danuvius me sospite ferret inultus.
|
||||
anne, tot Augustos Hebro qui teste fugavi,
|
||||
te patiar suadente fugam, cum cesserit omnis
|
||||
obsequiis natura meis? subsidere nostris
|
||||
sub pedibus montes, arescere vidimus amnes.
|
||||
non ita di Getici faxint manesque parentum,
|
||||
ut mea converso relegam vestigia cursu.
|
||||
hanc ego vel victor regno vel morte tenebo
|
||||
victus humum. per tot populos urbesque cucurri,
|
||||
fregi Alpes galeisque Padum victricibus hausi:
|
||||
quid restat nisi Roma mihi? gens robore nostra
|
||||
tum quoque pollebat, nullis cum fideret armis.
|
||||
at nunc Illyrici postquam mihi tradita iura
|
||||
meque suum fecere ducem, tot tela, tot enses,
|
||||
tot galeas multo Thracum sudore paravi
|
||||
inque meos usus vectigal vertere ferri
|
||||
oppida legitimo iussu Romana coëgi.
|
||||
sic me fata fovent; ipsi, quos omnibus annis
|
||||
vastabam, servire dati: nocitura gementes
|
||||
arma dabant flammisque diu mollitus et arte
|
||||
in sua damna chalybs fabro lugente rubebat.
|
||||
hortante his adde deos. non somnia nobis
|
||||
nec volucres, sed clara palam vox edita luco:
|
||||
'rumpe omnes, Alarice, moras; hoc impiger anno
|
||||
Alpibus Italiae ruptis penetrabis ad urbem.'
|
||||
huc iter usque datur. quis iam post talia segnis
|
||||
ambigat aut caelo dubitet parere vocanti?"
|
||||
Sic ait hortatusque suos belloque viaeque
|
||||
instruit. attollunt vanos oracula fastus.
|
||||
o semper tacita sortes ambage malignae
|
||||
eventuque patens et nescia vatibus ipsis
|
||||
veri sera fides! Ligurum regione suprema
|
||||
pervenit ad fluvium miri cognominis "Urbem,"
|
||||
atque illic domitus vix tandem interprete casu
|
||||
agnovit dubii inlusa vocabula fatis.
|
||||
Nec non et Stilicho pugnam poscentia movit
|
||||
pleno castra gradu dictisque instigat euntes:
|
||||
"nunc nunc, o socii, temeratae sumite tandem
|
||||
Italiae poenas, obsessi principis armis
|
||||
excusate nefas deploratumque Timavo
|
||||
vulnus et Alpinum gladiis abolete pudorem.
|
||||
hic est, quem totiens campis fudistis Achivis,
|
||||
quem discors odiisque anceps civilibus orbis,
|
||||
non sua vis tutata diu, dum foedera fallax
|
||||
ludit et alternae periuria venditat aulae.
|
||||
credite nunc omnes, quas dira Britannia gentes,
|
||||
quas Hister, quas Rhenus alit, pendere paratas
|
||||
in speculis: uno tot proelia vincite bello.
|
||||
Romanum reparate decus molemque labantis
|
||||
imperii fulcite umeris; hic omnia campus
|
||||
vindicat, haec mundo pacem victoria sancit.
|
||||
non in Threiciis Haemi decernimus oris
|
||||
nec super Alpheas umbrantia Maenala ripas
|
||||
constitimus; non hic Tegean Argosque tuemur:
|
||||
visceribus mediis ipsoque in corde videtis
|
||||
bella geri. patrem clipeis defendite Thybrim."
|
||||
talia nunc pediti, turmae nunc mixtus equestri
|
||||
dicta dabat.
|
||||
|
||||
Simul externis praecepta ferebat
|
||||
auxiliis. ibat patiens dicionis Alanus,
|
||||
qua nostrae iussere tubae, mortemque petendam
|
||||
pro Latio docuit gentes praefectus Alanae,
|
||||
cui natura breves animis ingentibus artus
|
||||
finxerat inmanique oculos infecerat ira;
|
||||
vulneribus pars nulla vacat rescissaque contis
|
||||
gloria foedati splendet iactantior oris.
|
||||
ille tamen mandante procul Stilichone citatis
|
||||
acceleravit equis Italamque momordit harenam.
|
||||
felix Elysiisque plagis et carmine dignus,
|
||||
qui male suspectam nobis impensius arsit
|
||||
vel leto purgare fidem; qui iudice ferro
|
||||
diluit inmeritum laudato sanguine crimen!
|
||||
morte viri turbatus eques flectebat habenas
|
||||
totaque praeciso nutassent agmina cornu,
|
||||
ni celer instructa Stilicho legione secutus
|
||||
subsidiis peditum pugnam instaurasset equestrem.
|
||||
Quis Musis ipsoque licet Paeane recepto
|
||||
enarrare queat, quantum Gradivus in illa
|
||||
luce suae dederit fundator originis urbi?
|
||||
altius haud umquam toto descendimus ense
|
||||
in iugulum Scythiae, tanta nec clade superbum
|
||||
contudimus Tanain vel cornua fregimus Histri.
|
||||
invisum miles sitiens haurire cruorem
|
||||
per varias vestes onerataque plaustra metallo
|
||||
transit et argenti cumulos et caedis avarus
|
||||
contemptas proculcat opes; pretiosior auro
|
||||
sanguis erat; passim neglecti prodiga lucri
|
||||
turba furens strictis odium mucronibus explet.
|
||||
purpureos cultus absumptique igne Valentis
|
||||
exuvias miserisque graves crateras ab Argis
|
||||
raptaque flagranti spirantia signa Corintho
|
||||
callidus ante pedes venientibus obicit hostis
|
||||
incassum; neque enim feralis praeda moratur,
|
||||
sed iustos praebent stimulos monumenta doloris
|
||||
.
|
||||
|
||||
Adseritur ferro captivum vulgus, et omnes
|
||||
diversae vocis populi, quos traxerat hostis
|
||||
servitio, tandem dominorum strage redempti
|
||||
blanda cruentatis adfigunt oscula dextris
|
||||
desertosque lares et pignora laeta revisunt.
|
||||
miratur sua quemque domus cladesque renarrant
|
||||
ordine; tum grati referunt miracula belli.
|
||||
Quis tibi tunc, Alarice, dolor, cum Marte perirent
|
||||
divitiae spoliisque diu quaesita supellex
|
||||
pulsaretque tuas ululatus coniugis aures,
|
||||
coniugis, invicto dudum quae freta marito
|
||||
demens Ausonidum gemmata monilia matrum
|
||||
Romanasque alta famulas cervice petebat!
|
||||
scilicet Argolicas Ephyreiadasque puellas
|
||||
coeperat et pulchras iam fastidire Lacaenas.
|
||||
sed dea quae nimiis obstat Rhamnusia votis
|
||||
ingemuit flexitque rotam: domat aspera victos
|
||||
pauperies, unoque die Romana rependit
|
||||
quidquid ter denis acies amisimus annis.
|
||||
O celebranda mihi cunctis Pollentia saeclis!
|
||||
o meritum nomen! felicibus apta triumphis!
|
||||
virtutis fatale solum, memorabile bustum
|
||||
barbariae! nam saepe locis ac finibus illis
|
||||
plena lacessito rediit vindicta Quirino.
|
||||
illic Oceani stagnis excita supremis
|
||||
Cimbrica tempestas alias emissa per Alpes
|
||||
isdem procubuit campis. iam protinus aetas
|
||||
adveniens geminae gentis permisceat ossa
|
||||
et duplices signet titulos commune tropaeum:
|
||||
"hic Cimbros fortesque Getas, Stilichone peremptos
|
||||
et Mario claris ducibus, tegit Itala tellus.
|
||||
discite vesanae Romam non temnere gentes."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,358 @@
|
|||
|
||||
Vix primaevus eras, pacis cum mitteris auctor
|
||||
Assyriae; tanta foedus cum gente ferire
|
||||
commissum iuveni. Tigrim transgressus et altum
|
||||
Euphraten Babylona petis. stupuere severi
|
||||
Parthorum proceres, et plebs pharetrata videndi
|
||||
flagravit studio, defixaeque hospite pulchro
|
||||
Persides arcanum suspiravere calorem.
|
||||
turis odoratae cumulis et messe Sabaea
|
||||
pacem conciliant arae; penetralibus ignem
|
||||
sacratum rapuere adytis rituque iuvencos
|
||||
Chaldaeo stravere magi. rex ipse micantem
|
||||
inclinat dextra pateram secretaque Beli
|
||||
et vaga testatur volventem sidera Mithram.
|
||||
si quando sociis tecum venatibus ibant,
|
||||
quis Stilichone prior ferro penetrare leones
|
||||
comminus aut longe virgatas figere tigres?
|
||||
flectenti faciles cessit tibi Medus habenas;
|
||||
torquebas refugum Parthis mirantibus arcum.
|
||||
|
||||
Nubilis interea maturae virginis aetas
|
||||
urgebat patrias suspenso principe curas,
|
||||
quem simul imperioque ducem nataeque maritum
|
||||
prospiceret; dubius toto quaerebat ab axe
|
||||
dignum coniugio generum thalamisque Serenae.
|
||||
iudicium virtutis erat; per castra, per urbes,
|
||||
per populos animi cunctantis libra cucurrit.
|
||||
tu legeris tantosque viros, quos obtulit orbis,
|
||||
intra consilium vincis sensumque legentis,
|
||||
et gener Augustis olim socer ipse futurus
|
||||
accedis. radiis auri Tyriaque superbit
|
||||
maiestate torus; comitata parentibus exit
|
||||
purpureis virgo. stabat pater inde tropaeis
|
||||
inclitus; inde pium matris regina gerebat
|
||||
obsequium gravibus subnectens flammea gemmis.
|
||||
tunc et Solis equos, tunc exultasse choreis
|
||||
astra ferunt mellisque lacus et flumina lactis
|
||||
erupisse solo, cum floribus aequora vernis
|
||||
Bosphorus indueret roseisque evincta coronis
|
||||
certantes Asiae taedas Europa levaret.
|
||||
|
||||
Felix arbitrii princeps, qui congrua mundo
|
||||
iudicat et primus censet, quod cernimus omnes.
|
||||
talem quippe virum natis adiunxit et aulae,
|
||||
cui neque luxuries bello nec blanda periclis
|
||||
otia nec lucis fructus pretiosior umquam
|
||||
laude fuit. quis enim Visos in plaustra feroces
|
||||
reppulit aut saeva Promoti caede tumentes
|
||||
Bastarnas una potuit delere ruina?
|
||||
Pallantis iugulum Turno moriente piavit
|
||||
Aeneas, tractusque rotis ultricibus Hector
|
||||
irato vindicta fuit vel quaesitus Achilli.
|
||||
tu neque vesano raptas venalia curru
|
||||
funera nec vanam corpus meditaris in unum
|
||||
saevitiam; turmas equitum peditumque catervas
|
||||
hostilesque globos tumulo prosternis amici;
|
||||
inferiis gens tota datur. nec Mulciber auctor
|
||||
mendacis clipei fabricataque vatibus arma
|
||||
conatus iuvere tuos: tot barbara solus
|
||||
milia iam pridem miseram vastantia Thracen
|
||||
finibus exiguae vallis conclusa tenebas.
|
||||
nec et terrisonus stridor venientis Alani
|
||||
nec vaga Chunorum feritas, non falce Gelonus,
|
||||
non arcu pepulere Getae, non Sarmata conto.
|
||||
extinctique forent penitus, ni more maligno
|
||||
falleret Augustas occultus proditor aures
|
||||
obstrueretque moras strictumque reconderet ensem,
|
||||
solveret obsessos, praeberet foedera captis.
|
||||
|
||||
Adsiduus castris aderat, rarissimus urbi,
|
||||
si quando trepida princeps pietate vocaret;
|
||||
vixque salutatis Laribus, vix coniuge visa,
|
||||
deterso necdum repetebat sanguine campum.
|
||||
nec stetit Eucherii dum carperet oscula saltem
|
||||
per galeam. patris stimulos ignisque mariti
|
||||
vicit cura ducis. quotiens sub pellibus egit
|
||||
Edonas hiemes et tardi flabra Bootae
|
||||
sub divo Riphaea tulit! cumque igne propinquo
|
||||
frigora vix ferrent alii, tunc iste rigentem
|
||||
Danuvium calcabat eques nivibusque profundum
|
||||
scandebat cristatus Athon lateque corusco
|
||||
curvatas glacies silvas umbone ruebat.
|
||||
nunc prope Cimmerii tendebat litora Ponti,
|
||||
nunc dabat hibernum Rhodope nimbosa cubile.
|
||||
vos Haemi gelidae valles, quas saepe cruentis
|
||||
stragibus aequavit Stilicho, vos Thracia testor
|
||||
flumina, quae largo mutastis sanguine fluctus;
|
||||
dicite, Bisaltae vel qui Pangaea iuvencis
|
||||
scinditis, offenso quantae sub vomere putres
|
||||
dissiliant glaebis galeae vel qualia rastris
|
||||
ossa peremptorum resonent inmania regum.
|
||||
|
||||
Singula complecti cuperem; sed densior instat
|
||||
gestorum series laudumque sequentibus undis
|
||||
obruimur. genitor caesi post bella tyranni
|
||||
iam tibi commissis conscenderat aethera terris.
|
||||
ancipites rerum ruituro culmine lapsus
|
||||
aequali cervice subis: sic Hercule quondam
|
||||
sustentante polum melius librata pependit
|
||||
machina nec dubiis titubavit Signifer astris
|
||||
perpetuaque senex subductus mole parumper
|
||||
obstupuit proprii spectator ponderis Atlas.
|
||||
|
||||
Nulli barbariae motus; nil turbida rupto
|
||||
ordine temptavit novitas, tantoque remoto
|
||||
perpetuum mutatas orbis non sensit habenas.
|
||||
nil inter geminas acies, ceu libera frenis,
|
||||
ausa manus. certe nec tantis dissona linguis
|
||||
turba nec armorum cultu diversior umquam
|
||||
confluxit populus: totam pater undique secum
|
||||
moverat Auroram; mixtis hic Colchus Hiberis,
|
||||
hic mitra velatus Arabs, hic crine decorus
|
||||
Armenius; hic picta Saces fucataque Medus,
|
||||
hic gemmata niger tentoria fixerat Indus;
|
||||
hic Rhodani procera cohors, hic miles alumnus
|
||||
Oceani. ductor Stilicho tot gentibus unus,
|
||||
quot vel progrediens vel conspicit occiduus sol.
|
||||
in quo tam vario vocum generumque tumultu
|
||||
tanta quies iurisque metus servator honesti
|
||||
te moderante fuit, nullis ut vinea furtis
|
||||
vel seges erepta fraudaret messe colonum,
|
||||
ut nihil aut saevum rabies aut turpe libido
|
||||
suaderet, placidi servirent legibus enses.
|
||||
scilicet in vulgus manant exempla regentum,
|
||||
utque ducum lituos, sic mores castra sequuntur.
|
||||
|
||||
Denique felices aquilas quocumque moveres,
|
||||
arebant tantis epoti milibus amnes.
|
||||
Illyricum peteres: campi montesque latebant.
|
||||
vexillum navale dares: sub puppibus ibat
|
||||
Ionium. nullas
|
||||
succincta Ceraunia nimbis
|
||||
nec iuga Leucatae feriens spumantia fluctu
|
||||
deterrebat hiems. tu si glaciale iuberes
|
||||
vestigare fretum, securo milite ducti
|
||||
stagna reluctantes quaterent Saturnia remi;
|
||||
si deserta Noti, fontem si quaerere Nili,
|
||||
Aethiopum medios penetrassent vela vapores.
|
||||
|
||||
Te memor Eurotas, te rustica Musa Lycaei,
|
||||
te pastorali modulantur Maenala cantu
|
||||
Partheniumque nemus, quod te pugnante resurgens
|
||||
aegra caput mediis erexit Graecia flammis.
|
||||
plurima Parrhasius tunc inter corpora Ladon
|
||||
haesit et Alpheus Geticis angustus acervis
|
||||
tardior ad Siculos etiamnunc pergit amores.
|
||||
|
||||
Miramur rapidis hostem succumbere bellis,
|
||||
cum solo terrore ruant? non classica Francis
|
||||
intulimus: iacuere tamen. non Marte Suebos
|
||||
contudimus, quis iura damus. quis credere possit?
|
||||
ante tubam nobis audax Germania servit.
|
||||
cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores:
|
||||
vestra manus dubio quidquid discrimine gessit,
|
||||
transcurrens egit Stilicho totidemque diebus
|
||||
edomuit Rhenum, quot vos potuistis in annis;
|
||||
quem ferro, adloquiis; quem vos cum milite, solus.
|
||||
impiger a primo descendens fluminis ortu
|
||||
ad bifidos tractus et iuncta paludibus ora
|
||||
fulmineum perstrinxit iter; ducis impetus undas
|
||||
vincebat celeres, et pax a fonte profecta
|
||||
cum Rheni crescebat aquis. ingentia quondam
|
||||
nomina, crinigero flaventes vertice reges,
|
||||
qui nec principibus donis precibusque vocati
|
||||
paruerant, iussi properant segnique verentur
|
||||
offendisse mora; transvecti lintribus amnem
|
||||
occursant ubicumque velit. nec fama fefellit
|
||||
iustitiae: videre pium, videre fidelem.
|
||||
quem veniens timuit, rediens Germanus amavit.
|
||||
illi terribilis, quibus otia vendere semper
|
||||
mos erat et foeda requiem mercede pacisci,
|
||||
natis obsidibus pacem tam supplice vultu
|
||||
captivoque rogant, quam si post terga revincti
|
||||
Tarpeias pressis subeant cervicibus arces.
|
||||
omne, quod Oceanum fontesque interiacet Histri,
|
||||
unius incursu tremuit; sine caede subactus
|
||||
servitio Boreas exarmatique Triones.
|
||||
|
||||
Tempore tam parvo tot proelia sanguine nullo
|
||||
perficis et luna nuper nascente profectus
|
||||
ante redis, quam tota fuit, Rhenumque minacem
|
||||
cornibus infractis adeo mitescere cogis,
|
||||
ut Salius iam rura colat flexosque Sygambrus
|
||||
in falcem curvet gladios, geminasque viator
|
||||
cum videat ripas, quae sit Romana, requirat;
|
||||
ut iam trans fluvium non indignante Chauco
|
||||
pascat Belga pecus, mediumque ingressa per Albim
|
||||
Gallica Francorum montes armenta pererrent;
|
||||
ut procul Hercyniae per vasta silentia silvae
|
||||
venari tuto liceat, lucosque vetusta
|
||||
religione truces et robur numinis instar
|
||||
barbarici nostrae feriant impune bipennes.
|
||||
|
||||
Ultro quin etiam devota mente tuentur
|
||||
victorique favent. quotiens sociare catervas
|
||||
oravit iungique tuis Alamannia signis!
|
||||
nec doluit contempta tamen, spretoque recessit
|
||||
auxilio laudata fides. provincia missos
|
||||
expellet citius fasces quam Francia reges,
|
||||
quos dederis. acie nec iam pulsare rebelles,
|
||||
sed vinclis punire licet; sub iudice nostro
|
||||
regia Romanus disquirit crimina carcer:
|
||||
Marcomeres Sunnoque docet; quorum alter Etruscum
|
||||
pertulit exilium; cum se promitteret alter
|
||||
exulis ultorem, iacuit mucrone suorum:
|
||||
res avidi concire novas odioque furentes
|
||||
pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres.
|
||||
|
||||
Post domitas Arctos alio prorupit ab axe
|
||||
tempestas et, ne qua tuis intacta tropaeis
|
||||
pars foret, Australi sonuit tuba. moverat omnes
|
||||
Maurorum Gildo populos, quibus inminet Atlas
|
||||
et quos interior nimio plaga sole relegat:
|
||||
quos vagus umectat Cinyps et proximus hortis
|
||||
Hesperidum Triton et Gir notissimus amnis
|
||||
Aethiopum, simili mentitus gurgite Nilum;
|
||||
venerat et parvis redimitus Nuba sagittis
|
||||
et velox Garamas, nec quamvis tristibus Hammon
|
||||
responsis alacrem potuit Nasamona morari.
|
||||
stipantur Numidae campi, stant pulvere Syrtes
|
||||
Gaetulae, Poenus iaculis obtexitur aër.
|
||||
hi virga moderantur equos; his fulva leones
|
||||
velamenta dabant ignotarumque ferarum
|
||||
exuviae, vasti Meroë quas nutrit harenis;
|
||||
serpentum patulos gestant pro casside rictus;
|
||||
pendent vipereae squamosa pelle pharetrae.
|
||||
non sic intremuit Simois, cum montibus Idae
|
||||
nigra coloratus produceret agmina Memnon,
|
||||
non Ganges, cum tela procul vibrantibus Indis
|
||||
inmanis medium vectaret belua Porum.
|
||||
Porus Alexandro, Memnon prostratus Achilli,
|
||||
Gildo nempe tibi.
|
||||
|
||||
Nec solum fervidus Austrum,
|
||||
sed partes etiam Mavors agitabat Eoas.
|
||||
quamvis obstreperet pietas, his ille regendae
|
||||
transtulerat nomen Libyae scelerique profano
|
||||
fallax legitimam regni praetenderat umbram.
|
||||
surgebat geminum varia formidine bellum,
|
||||
hoc armis, hoc triste dolis. hoc Africa saevis
|
||||
cinxerat auxiliis, hoc coniuratus alebat
|
||||
insidiis Oriens. illinc edicta meabant
|
||||
corruptura duces; hinc frugibus atra negatis
|
||||
urgebat trepidamque fames obsederat urbem.
|
||||
exitiale palam Libycum; civile pudoris
|
||||
obtentu tacitum.
|
||||
|
||||
Tales utrimque procellae
|
||||
cum fremerent lacerumque alternis ictibus anceps
|
||||
imperium pulsaret hiems, nil fessa emisit
|
||||
officii virtus contraque minantia fata
|
||||
pervigil eventusque sibi latura secundos
|
||||
maior in adversis micuit: velut arbiter alni,
|
||||
nubilus Aegaeo quam turbine vexat Orion,
|
||||
exiguo clavi flexu declinat aquarum
|
||||
verbera, nunc recta, nunc obliquante carina
|
||||
callidus, et pelagi caelique obnititur irae.
|
||||
|
||||
Quid primum, Stilicho, mirer? quod cautus ad omnes
|
||||
restiteris fraudes, ut te nec noxia furto
|
||||
littera nec pretio manus inflammata lateret?
|
||||
quod nihil in tanto circum terrore locutus
|
||||
indignum Latio? responsa quod ardua semper
|
||||
Eois dederis, quae mox effecta probasti —
|
||||
securus, quamvis et opes et rura tenerent
|
||||
insignesque domos? levis haec iactura; nec umquam
|
||||
publica privatae cesserunt commoda causae.
|
||||
dividis ingentes curas teque omnibus unum
|
||||
obicis, inveniens animo quae mente gerenda,
|
||||
efficiens patranda manu, dictare paratus
|
||||
quae scriptis peragenda forent. quae brachia centum,
|
||||
quis Briareus aliis numero crescente lacertis
|
||||
tot simul obiectis posset confligere rebus:
|
||||
evitare dolos; veteres firmare cohortes,
|
||||
explorare novas; duplices disponere classes,
|
||||
quae fruges aut bella ferant; aulaeque tumultum
|
||||
et Romae lenire famem? quot nube soporis
|
||||
inmunes oculi per tot discurrere partes,
|
||||
tot loca sufficerent et tam longinqua tueri?
|
||||
Argum fama canit centeno lumine cinctum
|
||||
corporis excubiis unam servasse iuvencam!
|
||||
|
||||
Unde tot adlatae segetes? quae silva carinas
|
||||
texuit? unde rudis tanto tirone iuventus
|
||||
emicuit senioque iterum vernante resumpsit
|
||||
Gallia bis fractas Alpino vulnere vires?
|
||||
non ego dilectu, Tyrii sed vomere Cadmi
|
||||
tam subitas acies concepto dente draconis
|
||||
exiluisse reor: Dircaeis qualis in arvis
|
||||
messis cum proprio mox bellatura colono
|
||||
cognatos strinxit gladios, cum semine iacto
|
||||
terrigenae galea matrem nascente ferirent
|
||||
armifer et viridi floreret milite sulcus.
|
||||
hoc quoque non parva fas est cum laude relinqui,
|
||||
quod non ante fretis exercitus adstitit ultor,
|
||||
ordine quam prisco censeret bella senatus.
|
||||
neglectum Stilicho per tot iam saecula morem
|
||||
rettulit, ut ducibus mandarent proelia patres
|
||||
decretoque togae felix legionibus iret
|
||||
tessera. Romuleas leges rediisse fatemur,
|
||||
cum procerum iussis famulantia cernimus arma.
|
||||
|
||||
Tyrrhenum poteras cunctis transmittere signis
|
||||
et ratibus Syrtes, Libyam complere maniplis;
|
||||
consilio stetit ira minor, ne territus ille
|
||||
te duce suspecto Martis graviore paratu
|
||||
aut in harenosos aestus zonamque rubentem
|
||||
tenderet aut solis fugiens transiret in ortus
|
||||
missurusve sibi certae solacia mortis
|
||||
oppida dirueret flammis. res mira relatu:
|
||||
ne timeare times et, quem vindicta manebat,
|
||||
desperare vetas. quantum fiducia nobis
|
||||
profuit! hostilis salvae Carthaginis arces;
|
||||
inlaesis Tyrii gaudent cultoribus agri,
|
||||
quos potuit vastare fuga. spe captus inani
|
||||
nec se subripuit poenae nostrisque pepercit:
|
||||
demens, qui numero tantum, non robore mensus
|
||||
Romanos rapidis ibat ceu protinus omnes
|
||||
calcaturus equis et, quod iactare solebat,
|
||||
solibus effetos mersurus pulvere Gallos.
|
||||
sed didicit non Aethiopum geminata venenis
|
||||
vulnera, non fusum crebris hastilibus imbrem,
|
||||
non equitum nimbos Latiis obsistere pilis.
|
||||
sternitur ignavus Nasamon, nec spicula supplex
|
||||
iam torquet Garamas; repetunt deserta fugaces
|
||||
Autololes; pavidus proiecit missile Mazax.
|
||||
cornipedem Maurus nequiquam hortatur anhelum;
|
||||
praedonem lembo profugum ventisque repulsum
|
||||
suscepit merito fatalis Tabraca portu
|
||||
expertum quod nulla tuis elementa paterent
|
||||
hostibus, et laetae passurum iurgia plebis
|
||||
fracturumque reos humili sub iudice vultus.
|
||||
|
||||
Nil tribuat Fortuna sibi. sit prospera semper
|
||||
illa quidem; sed non uni certamina pugnae
|
||||
credidimus totis nec constitit alea castris
|
||||
nutatura semel; si quid licuisset iniquis
|
||||
casibus, instabant aliae post terga biremes;
|
||||
venturus dux maior erat.
|
||||
|
||||
Victoria nulla
|
||||
clarior aut hominum votis optatior umquam
|
||||
contigit. an quisquam Tigranen armaque Ponti
|
||||
vel Pyrrhum Antiochique fugam vel vincla Iugurthae
|
||||
conferat aut Persen debellatumque Philippum?
|
||||
hi propagandi ruerant pro limite regni;
|
||||
hic stabat Romana salus. ibi tempora tuto
|
||||
traxerunt dilata moras; hic vincere tarde
|
||||
vinci paene fuit. discrimine Roma supremo
|
||||
inter supplicium populi deforme pependit;
|
||||
et tantum Libyam fructu maiore recepit
|
||||
quam peperit, quantum graviorem amissa dolorem
|
||||
quam necdum quaesita movent. quis Punica gesta,
|
||||
quis vos, Scipiadae, quis te iam, Regule, nosset,
|
||||
quis lentum caneret Fabium, si iure perempto
|
||||
insultaret atrox famula Carthagine Maurus?
|
||||
haec omnes veterum revocavit adorea lauros;
|
||||
restituit Stilicho cunctos tibi, Roma, triumphos.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,518 @@
|
|||
|
||||
Principio magni custos Clementia mundi,
|
||||
quae Iovis incoluit zonam, quae temperat aethram
|
||||
frigoris et flammae medio, quae maxima natu
|
||||
caelicolum. nam prima chaos Clementia solvit
|
||||
congeriem miserata rudem vultuque sereno
|
||||
discussis tenebris in lucem saecula fudit.
|
||||
haec dea pro templis et ture calentibus aris
|
||||
te fruitur posuitque suas hoc pectore sedes.
|
||||
haec docet ut poenis hominum vel sanguine pasci
|
||||
turpe ferumque putes; ut ferrum, Marte cruentum,
|
||||
siccum pace feras; ut non infensus alendis
|
||||
materiem praestes odiis; ut sontibus ultro
|
||||
ignovisse velis, deponas ocius iram
|
||||
quam moveas, precibus numquam implacabilis obstes,
|
||||
obvia prosternas prostataque more leonum
|
||||
despicias, alacres ardent qui frangere tauros,
|
||||
transiliunt praedas humiles. hac ipse magistra
|
||||
das veniam victis, hac exorante calores
|
||||
horrificos et quae, numquam nocitura, timentur
|
||||
iurgia contentus solo terrore coerces
|
||||
aetherii patris exemplo, qui cuncta sonoro
|
||||
concutiens tonitru Cyclopum spicula differt
|
||||
in scopulos et monstra maris nostrique cruoris
|
||||
parcus in Oetaeis exercet fulmina silvis.
|
||||
|
||||
Huic divae germana Fides eademque sorori
|
||||
corde tuo delubra tenens sese omnibus actis
|
||||
inserit. haec docuit nullo livescere fuco,
|
||||
numquam falsa loqui, numquam promissa morari;
|
||||
invisos odisse palam, non virus in alto
|
||||
condere, non laetam speciem praemittere fraudi,
|
||||
sed certum mentique parem componere vultum;
|
||||
occulto saevire vetat, prodesse remittit.
|
||||
haec et amicitias longo plus tempore firmat
|
||||
mansuroque adamante ligat; nec mobile mutat
|
||||
ingenium, parvae strepitu nec vincula noxae
|
||||
dissolvi patitur, nec fastidire priorem
|
||||
inlicitur veniente novo. benefacta tenere,
|
||||
respuere offensas facilis, pariterque minoris
|
||||
officii magnique memor superare laborat
|
||||
utque hostes armis, meritis sic vincit amicos.
|
||||
haec fovet absentes, haec longe sola remotis
|
||||
consulit, haec nullis avidam rumoribus aurem
|
||||
pandit, ut ignarum numquam laesura clientem
|
||||
insidiosa tuos alienent murmura sensus.
|
||||
|
||||
Nec vivis adnexus amor meminisse sepultos
|
||||
desinit; in prolem transcurrit gratia patrum.
|
||||
hac tu Theodosium, tenuit dum sceptra, colebas,
|
||||
hac etiam post fata colis; nec pignora curas
|
||||
plus tua quam natos, dederat quos ille monendos
|
||||
tutandosque tibi. iustos nimiumque fideles
|
||||
fama putat, qui, cum possint commissa negare,
|
||||
maluerint nullo violati reddere quaestu:
|
||||
at Stilicho non divitias aurique relictum
|
||||
pondus, sed geminos axes tantumque reservat
|
||||
depositum teneris, quantum sol igneus ambit.
|
||||
quid non intrepidus credas, cui regia tuto
|
||||
creditur?
|
||||
|
||||
Hoc clipeo munitus Honorius altum
|
||||
non gemuit patrem vitaeque et lucis in ipso
|
||||
limine, contemptus numquam, dat iura subactis
|
||||
gentibus et secum sentit crevisse triumphos.
|
||||
quem tu sic placida formas, sic mente severa,
|
||||
ut neque desidiae tradas, dum pronus ad omne
|
||||
quod libet obsequeris, nec contra nixus ovantem
|
||||
confringas animum: secreto consona regno
|
||||
ceu iuvenem doceas, moles quid publica poscat:
|
||||
ceu sanctum venerere senem patriisque gubernes
|
||||
imperium monitis; dominum summissus adores;
|
||||
obsequiis moderere ducem, pietate parentem.
|
||||
hinc fuit ut primos in coniuge disceret ignes
|
||||
ordirique virum non luxuriante iuventa,
|
||||
sed cum lege tori, casto cum foedere vellet.
|
||||
principe tu felix genero: felicior ille
|
||||
te socero.
|
||||
|
||||
Fratrem levior nec cura tuetur
|
||||
Arcadium; nec, si quid iners atque impia turba
|
||||
praetendens proprio nomen regale furori
|
||||
audeat, adscribis iuveni. discordia quippe
|
||||
cum fremeret, numquam Stilicho sic canduit ira,
|
||||
saepe lacessitus probris gladiisque petitus,
|
||||
ut bello furias ultum, quas pertulit, iret
|
||||
inlicito causamque daret civilibus armis:
|
||||
cuius fulta fide mediis dissensibus aulae
|
||||
intemeratorum stabat reverentia fratrum.
|
||||
quin et Sidonias chlamydes et cingula bacis
|
||||
aspera gemmatasque togas viridesque smaragdo
|
||||
loricas galeasque redundantes hyacinthis
|
||||
gestatosque patri capulis radiantibus enses
|
||||
et vario lapidum distinctas igne coronas
|
||||
dividis ex aequo, ne non augusta supellex
|
||||
ornatusque pares geminis heredibus essent.
|
||||
mittitur et miles, quamvis certamine partes
|
||||
iam tumeant. hostem muniri robore mavis
|
||||
quam peccare fidem: permittis iusta petenti
|
||||
idque negas solum, cuius mox ipse repulsa
|
||||
gaudeat et quidquid fuerat deforme mereri.
|
||||
|
||||
Omnes praeterea, puro quae crimina pellunt
|
||||
ore, deae iunxere choros unoque receptae
|
||||
pectore diversos tecum cinguntur in usus.
|
||||
Iustitia utilibus rectum praeponere suadet
|
||||
communesque sequi leges iniustaque numquam
|
||||
largiri sociis. durum Patientia corpus
|
||||
instruit, ut nulli cupiat cessisse labori;
|
||||
Temperies, ut casta petas; Prudentia, ne quid
|
||||
inconsultus agas; Constantia, futtile
|
||||
º
|
||||
ne quid
|
||||
infirmumque geras; procul importuna fugantur
|
||||
numina, monstriferis quae Tartarus edidit antris:
|
||||
ac primam scelerum matrem, quae semper habendo
|
||||
plus sitiens patulis rimatur faucibus aurum,
|
||||
trudis Avaritiam; cuius foedissima nutrix
|
||||
Ambitio, quae vestibulis foribusque potentum
|
||||
excubat et pretiis commercia pascit honorum,
|
||||
pulsa simul. nec te gurges corruptior aevi
|
||||
traxit ad exemplum, qui iam firmaverat annis
|
||||
crimen et in legem rapiendi verterat usum.
|
||||
denique non dives sub te pro rure paterno
|
||||
vel laribus pallet; non insidiator oberrat
|
||||
facturus quemcumque reum. non obruta virtus
|
||||
paupertate latet. lectos ex omnibus oris
|
||||
evehis et meritum, non quae cunabula, quaeris,
|
||||
et qualis non unde satus. sub teste benigno
|
||||
vivitur; egregios invitant praemia mores.
|
||||
hinc priscae redeunt artes; felicibus inde
|
||||
ingeniis aperitur iter despectaque Musae
|
||||
colla levant, opibusque fluens et pauper eodem
|
||||
nititur ad fructum studio, cum cernat uterque
|
||||
quod nec inops iaceat probitas nec inertia surgat
|
||||
divitiis.
|
||||
|
||||
Nec te iucunda fronte fefellit
|
||||
luxuries, praedulce malum, quae dedita semper
|
||||
corporis arbitriis hebetat caligine sensus
|
||||
membraque Circaeis effeminat acrius herbis,
|
||||
blanda quidem vultus, sed qua non taetrior ulla
|
||||
interius: fucata genas et amicta dolosis
|
||||
inlecebris torvos auro circumlinit hydros.
|
||||
illa voluptatum multos innexuit hamis:
|
||||
te numquam conata capit. non prava libido
|
||||
stupris advigilat; non tempora somnus agendi
|
||||
frustratur; nullo citharae convivia cantu,
|
||||
non pueri lasciva sonant. quis cernere curis
|
||||
te vacuum potuit? quis tota mente remissum
|
||||
aut indulgentem dapibus, ni causa iuberet
|
||||
laetitiae? non indecores aeraria lassant
|
||||
expensae; parvo non improba littera libro
|
||||
absentum condonat opes. a milite parcus
|
||||
diligeris; neque enim neglectas pace cohortes
|
||||
tunc ditas, cum bella fremunt. scis nulla placere
|
||||
munera, quae metuens illis, quos spreverat, offert
|
||||
serus et incassum servati prodigus auri.
|
||||
antevenis tempus non expectantibus ultro
|
||||
munificus mensaeque adhibes et nomine quemque
|
||||
compellas clari, sub te quod gesserat olim,
|
||||
admonitum facti, figendaque sensibus addis
|
||||
verba, quibus magni geminatur gratia nodi.
|
||||
|
||||
|
||||
Nec, si quid tribuas, iactatum saepius idem
|
||||
exprobrare soles nec, quos promoveris, alto
|
||||
turgidus adloqueris fastu nec prospera flatus
|
||||
attollunt nimios. quin ipsa Superbia longe
|
||||
discessit, vitium rebus sollemne secundis
|
||||
virtutumque ingrata comes. contingere passim
|
||||
adfarique licet. non inter pocula sermo
|
||||
captatur, pura sed libertate loquendi
|
||||
seria quisque iocis nulla formidine miscet.
|
||||
quem videt Augusti socerum regnique parentem,
|
||||
miratur conviva parem, cum tanta potestas
|
||||
civem lenis agat. te doctus prisca loquentem,
|
||||
te matura senex audit, te fortia miles
|
||||
adspersis salibus, quibus haud Amphiona quisquam
|
||||
praeferat Aonios meditantem carmine muros
|
||||
nec velit Orpheo migrantes pectine silvas.
|
||||
|
||||
Hinc amor, hinc veris et non fallacibus omnes
|
||||
pro te solliciti votis; hinc nomen ubique
|
||||
plausibus, auratis celebrant hinc ora figuris.
|
||||
quae non incudes streperent, quae flamma vacaret
|
||||
fabrilis, quantis fluerent fornacibus aera
|
||||
effigies ductura tuas, quis devius esset
|
||||
angulus aut regio quae non pro numine vultus
|
||||
dilectos coleret, talem ni semper honorem
|
||||
respueres? decus hoc rapiat, quem falsa timentum
|
||||
numera decipiunt, qui se diffidit amari.
|
||||
hoc solus sprevisse potest, qui iure meretur.
|
||||
|
||||
Undique legati properant generique sub ore
|
||||
in tua centenas optant praeconia voces.
|
||||
grates Gallus agit, quod limite tutus inermi
|
||||
et metuens hostile nihil nova culmina totis
|
||||
aedificat ripis et saevum gentibus amnem
|
||||
Thybridis in morem domibus praevelat amoenis.
|
||||
hinc Poeni cumulant laudes, quod rura tyranno
|
||||
libera possideant; hinc obsidione solutus
|
||||
Pannonius potorque Savi, quod clausa tot annis
|
||||
oppida laxatis ausus iam pandere portis
|
||||
rursum cote novat nigras rubigine falces
|
||||
exesosque situ cogit splendere ligones
|
||||
agnoscitque casas et collibus oscula notis
|
||||
figit et impresso glaebis non credit aratro,
|
||||
exsectis,
|
||||
inculta dabant quas saecula, silvis
|
||||
restituit terras et opacum vitibus Histrum
|
||||
conserit et patrium vectigal solvere gaudet,
|
||||
inmunis qui clade fuit. te sospite fas est
|
||||
vexatum laceri corpus iuvenescere regni.
|
||||
sub tot principibus quaecumque amisimus olim,
|
||||
tu reddis. solo poterit Stilichone medente
|
||||
crescere Romanum vulnus tectura cicatrix;
|
||||
inque suos tandem fines redeunte colono
|
||||
Illyricis iterum ditabitur aula tributis.
|
||||
|
||||
Nec tamen humano cedit caeleste favori
|
||||
iudicium: cingunt superi concordibus unum
|
||||
praesidiis hostesque tuos aut litore produnt
|
||||
aut totum oppositi claudunt fugientibus aequor
|
||||
aut in se vertunt furiis aut militis ense
|
||||
bacchati laniant Pentheo corpora ritu;
|
||||
insidias retegunt et in ipsa cubilia fraudum
|
||||
ducunt ceu tenera venantem nare Molossi.
|
||||
ominibus ventura notant aut alite monstrant
|
||||
aut monitos certa dignantur imagine somnos.
|
||||
|
||||
Pro quibus innumerae trabearum insignia terrae
|
||||
certatim petiere tibi. poscentibus ipse
|
||||
restiteras et mens, aliorum prona favori,
|
||||
iudex dura sui, facibus succensa pudoris
|
||||
tarda verecundis excusat praemia causis.
|
||||
ergo avidae tantosque novi spe consulis annos
|
||||
elusae dominae pergunt ad limina Romae,
|
||||
si minus adnuerit precibus, vel cogere certae
|
||||
cunctantem votoque moras auferre paratae.
|
||||
conveniunt ad tecta deae, quae candida lucent
|
||||
monte Palatino. glaucis tum prima Minervae
|
||||
nexa comam foliis fulvaque intexta micantem
|
||||
veste Tagum tales profert Hispania voces:
|
||||
|
||||
"Cuncta mihi semper Stilicho, quaecumque poposci,
|
||||
concessit tantumque suos invidit honores.
|
||||
Augusti potuit soceri contemnere fasces:
|
||||
iam negat et genero. si non ut ductor ab orbe
|
||||
quem regit, accipiat saltem cognatus ab aula.
|
||||
exiguumne putat, quod sic amplexus Hiberam
|
||||
progeniem nostros inmoto iure nepotes
|
||||
sustinet, ut patrium commendet purpura Baetim?
|
||||
quod pulchro Mariae fecundat germine regnum?
|
||||
quod dominis speratur avus?"
|
||||
|
||||
Tum flava repexo
|
||||
Gallia crine ferox evinctaque torque decoro
|
||||
binaque gaesa tenens animoso pectore fatur:
|
||||
"qui mihi Germanos solus Francosque subegit,
|
||||
cur nondum legitur fastis? cur pagina tantum
|
||||
nescit adhuc nomen, quod iam numerare decebat?
|
||||
usque adeone levis pacati gloria Rheni?"
|
||||
|
||||
Inde Caledonio velata Britannia monstro,
|
||||
ferro picta genas, cuius vestigia verrit
|
||||
caerulus Oceanique aestum mentitur amictus:
|
||||
"me quoque vicinis pereuntem gentibus" inquit
|
||||
"munivit Stilicho, totam cum Scottus Hivernen
|
||||
movit et infesto spumavit remige Tethys.
|
||||
illius effectum curis, ne tela timerem
|
||||
Scottica, ne Pictum tremerem, ne litore toto
|
||||
prospicerem dubiis venturum Saxona ventis."
|
||||
|
||||
Tum spicis et dente comas inlustris eburno
|
||||
et calido rubicunda die sic Africa fatur:
|
||||
"sperabam nullas trabeis Gildone perempto
|
||||
nasci posse moras. etiam nunc ille repugnat
|
||||
et tanto dubitat fasces praebere triumpho,
|
||||
qui mihi Maurorum penitus lacrimabile nomen
|
||||
ignorare dedit?"
|
||||
|
||||
Post has Oenotria lentis
|
||||
vitibus intorquens hederas et palmite largo
|
||||
vina fluens: "si vos adeo Stilichone curules
|
||||
augeri flagratis" ait "quas sola iuvare
|
||||
fama potest, quanto me dignius incitat ardor,
|
||||
ut praesente fruar conscendentemque tribunal
|
||||
prosequar atque anni pandentem claustra salutem?"
|
||||
|
||||
Talibus alternant studiis Romamque precantes,
|
||||
pro cunctis, hortantur, eat. nec segnius illa
|
||||
paruit officio, raptis sed protinus armis
|
||||
ocior excusso per nubila sidere tendit.
|
||||
transvehitur Tuscos Appenninusque volatu
|
||||
stringitur. Eridanus clipei iam fulgurat umbra;
|
||||
constitit ante ducem tetrica nec Pallade vultum
|
||||
deterior nec Marte minor. tremit orbe corusco
|
||||
iam domus et summae tangunt laquearia cistae:
|
||||
tum prior attonitum gratis adfata querellis:
|
||||
|
||||
"Servatas, Stilicho, per te, venerande, curules,
|
||||
ornatas necdum fateor. quid profuit anni
|
||||
servilem pepulisse notam? defendis honorem
|
||||
quem fugis, et spernis tota quem mole tueris?
|
||||
respuis oblatum, pro quo labente resistis?
|
||||
quae iam causa morae? quo me cunctabere rursus
|
||||
ingenio? nullus Boreae metus, omnis et Austri
|
||||
ora silet: cecidit Maurus, Germania cessit
|
||||
et Ianum pax alta ligat. te consule necdum
|
||||
digna feror? titulumne levem parvique nitoris
|
||||
credimus, Augusti quo se decorare fatentur,
|
||||
sub iuga quo gentes captivis regibus egi?
|
||||
|
||||
"Non, si prodigiis casus natura futuros
|
||||
signat, polluimur macula. quod reris, Eois
|
||||
omen erat. quamquam nullis mihi cognita rebus
|
||||
fabula; vix tanto risit de crimine rumor.
|
||||
opprobrii stat nulla fides nec littera venit
|
||||
vulgatura nefas: in quo vel maxima virtus
|
||||
est tua quod, nostros qui consulis omnia patres,
|
||||
de monstris taceas. pellendi denique nulla
|
||||
dedecoris sanctum violant oracula coetum
|
||||
nec mea funestum versavit curia nomen.
|
||||
pars sceleris dubitasse fuit: quaecumque profana
|
||||
pagina de primo venisset limine Phoebi,
|
||||
ante fretum deleta mihi, ne turpia castis
|
||||
auribus Italiae fatorum
|
||||
exempla nocerent.
|
||||
publicus ille furor, quantum tua cura peregit,
|
||||
secretum meruit. laetetur quisquis Eoos
|
||||
scribere desierit fastos: portenta Gabinos
|
||||
ista latent; propriam labem texisse laborent.
|
||||
cur ego, quem numquam didici sensive creatum,
|
||||
gratuler exemptum? delicti paenitet illos:
|
||||
nos nec credidimus.
|
||||
|
||||
"Fuerit tamen omnibus unum
|
||||
crimen et ad nostras manaverit usque secures:
|
||||
plus ideo sumenda tibi fastigia vitas,
|
||||
ne pereat tam priscus honos, qui portus honorum
|
||||
semper erat. nullo sarciri consule damnum
|
||||
excepto Stilichone potest. bene praescia tempus
|
||||
mens tua distulerat; titulo tunc crescere posses,
|
||||
nunc per te titulus. consul succurre gravatis
|
||||
consulibus, quicumque fuit, quicumque futurus;
|
||||
annum redde tuum, quem iam secura sequatur
|
||||
posteritas nec iam doleat defensa vetustas.
|
||||
sic trabeis ultor Stilicho Brutusque repertor.
|
||||
libertas populi primo tunc consule Bruto
|
||||
reddita per fasces; hic fascibus expulit ipsis
|
||||
servitium. instituit sublimem Brutus honorem;
|
||||
adseruit Stilicho. plus est servasse repertum,
|
||||
quam quaesisse novum. quid tardius ore rubenti
|
||||
adnuis et solitus frontem circumfluit ignis?
|
||||
tandem vince tuum, vincis qui cuncta, pudorem.
|
||||
|
||||
"Hos etiam, quamvis corrumpi munere nullo
|
||||
te certum est, mirare libens ac suscipe cinctus,
|
||||
quos tibi divino mecum Tritonia duxit
|
||||
pectine: tincta simul repetito murice fila
|
||||
contulimus pensis et eodem nevimus auro,
|
||||
aurea quo Lachesis sub te mihi saecula texit.
|
||||
hic ego promissam subolem sperataque mundo
|
||||
pignora praelusi. veram mox ipse probabis
|
||||
me vatem nostraeque fidem venientia telae
|
||||
fata dabunt."
|
||||
|
||||
Dixit gremioque rigentia profert
|
||||
dona, graves auro trabeas. insigne Minervam
|
||||
spirat opus. rutilis hic pingitur aula columnis
|
||||
et sacri Mariae partus; Lucina dolores
|
||||
solatur; residet fulgente puerpera lecto;
|
||||
sollicitae iuxta pallescunt gaudia matris.
|
||||
susceptum puerum redimitae tempora Nymphae
|
||||
auri fonte lavant: teneros de stamine risus
|
||||
vagitusque audire putes. iam creverat infans
|
||||
ore ferens patrem: Stilicho maturior aevi
|
||||
Martia recturo tradit praecepta nepoti.
|
||||
parte alia spumis fucantem Serica frena
|
||||
sanguineis primae signatus flore iuventae
|
||||
Eucherius flectebat equum iaculisque vel arcu
|
||||
aurea purpureos tollentes cornua cervos
|
||||
aureus ipse ferit. Venus hic invecta columbis
|
||||
tertia regali iungit conubia nexu,
|
||||
pennatique nurum circumstipantur Amores
|
||||
progenitam Augustis Augustorumque sororem.
|
||||
Eucherius trepido iam flammea sublevat ore
|
||||
virginis; adridet retro Thermantia fratri.
|
||||
iam domus haec utroque petit diademata sexu
|
||||
reginasque parit reginarumque maritos.
|
||||
|
||||
Talibus invitat donis dextraque gerendum
|
||||
diva simul porrexit ebur; sollemnibus urnam
|
||||
commovet auspiciis avibusque incepta secundat.
|
||||
tunc habiles armis umeros iam vestibus ambit
|
||||
Romuleis; Latii sederunt pectore cultus
|
||||
loricaeque locum decuit toga. talis ab Histro
|
||||
vel Scythico victor rediens Gradivus ab axe
|
||||
deposito mitis clipeo candentibus urbem
|
||||
ingreditur trabeatus equis; spatiosa Quirinus
|
||||
frena regit currumque patris Bellona cruentum
|
||||
ditibus exuviis tendens ad sidera quercum
|
||||
praecedit, lictorque Metus cum fratre Pavore
|
||||
barbara ferratis innectunt colla catenis
|
||||
velati galeas lauro, propiusque iugales
|
||||
formido ingentem vibrat succincta securim.
|
||||
|
||||
Vidit ut optato se consule Roma potitam:
|
||||
|
||||
"
|
||||
nunc" ait "Elysii lucos inrumpere campi,
|
||||
nunc libet, ut tanti Curiis miracula voti
|
||||
Fabriciisque feram, famae qui vulnere nuper
|
||||
calcatam flevere togam: iam prata choreis
|
||||
pulsent nec rigidos pudeat lusisse Catones.
|
||||
audiat hoc senior Brutus Poenisque tremendi
|
||||
Scipiadae, geminis tandem quod libera damnis
|
||||
unius auxilio fasces Libyamque recepi.
|
||||
quod superest unum precibus, fortissime consul,
|
||||
adde meis, urbique tuum largire parumper,
|
||||
quem rogat, adventum, quam tu belloque fameque
|
||||
depulsa terris iterum regnare dedisti.
|
||||
splendida suscipiant alium te rostra Camillum,
|
||||
ultorem videant servatoremque Quirites
|
||||
et populus quem ductor ames: quibus Africa per te
|
||||
nec prius auditas Rhodanus iam donat aristas,
|
||||
ut mihi vel Massyla Ceres vel Gallica prosit
|
||||
fertilitas messesque vehat nunc umidus Auster,
|
||||
nunc Aquilo, cunctis ditescant horrea ventis.
|
||||
|
||||
"Quae tunc Flaminiam stipabunt milia vulgi!
|
||||
fallax o quotiens pulvis deludet amorem
|
||||
suspensum, veniens omni dum crederis hora!
|
||||
spectabunt cupidae matres, spargentur et omnes
|
||||
flore viae, superet cum Pincia culmina consul
|
||||
arduus, antiqui species Romana senatus.
|
||||
Pompeiana dabunt quantos proscaenia plausus!
|
||||
ad caelum quotiens vallis tibi Murcia ducet
|
||||
nomen Aventino Pallanteoque recussum!
|
||||
nunc te conspiciam castris, permitte, relictis
|
||||
mox et cum genero trabeis visura secundis."
|
||||
|
||||
Haec dum Roma refert, iam Fama loquacibus alis
|
||||
pervolat Oceanum, linguis et mille citatos
|
||||
festinare iubet proceres, nullique senectus,
|
||||
non iter hibernis obstant nec flatibus Alpes:
|
||||
vincit amor. meriti pridem clarique vetustis
|
||||
fascibus ad socii properant et vindicis annum.
|
||||
sic ubi fecunda reparavit morte iuventam
|
||||
et patrios idem cineres collectaque portat
|
||||
unguibus ossa piis Nilique ad litora tendens
|
||||
unicus extremo Phoenix procedit ab Euro:
|
||||
conveniunt aquilae cunctaeque ex orbe volucres,
|
||||
ut Solis mirentur avem; procul ignea lucet
|
||||
ales, odorati redolent cui cinnama busti.
|
||||
|
||||
Nec minor in caelo chorus est; exultat uterque
|
||||
Theodosius divique tui; Sol ipse quadrigis
|
||||
vere coronatis dignum tibi praeparat annum.
|
||||
|
||||
Est ignota procul nostraeque impervia menti,
|
||||
vix adeunda deis, annorum squalida mater,
|
||||
inmensi spelunca aevi, quae tempora vasto
|
||||
suppeditat revocatque sinu. complectitur antrum,
|
||||
omnia qui placido consumit numine, serpens
|
||||
perpetuumque viret squamis caudamque reductam
|
||||
ore vorat tacito relegens exordia lapsu.
|
||||
vestibuli custos vultu longaeva decoro
|
||||
ante fores Natura sedet, cunctisque volantes
|
||||
dependent membris animae. mansura verendus
|
||||
scribit iura senex, numeros qui dividit astris
|
||||
et cursus stabilesque moras, quibus omnia vivunt
|
||||
ac pereunt fixis cum legibus. ille recenset,
|
||||
incertum quid Martis iter certumque Tonantis
|
||||
prospiciat mundo; quid velox semita Lunae
|
||||
pigraque Saturni; quantum Cytherea sereno
|
||||
curriculo Phoebique comes Cyllenius erret.
|
||||
|
||||
Illius ut magno Sol limine constitit antri,
|
||||
occurrit Natura potens seniorque superbis
|
||||
canitiem inclinat radiis. tum sponte reclusus
|
||||
laxavit postes adamas, penetrale profundum
|
||||
panditur et sedes aevique arcana patescunt.
|
||||
hic habitant vario facies distincta metallo
|
||||
saecula certa locis: illic glomerantur aena,
|
||||
hic ferrata rigent, illic argentea candent.
|
||||
eximia regione domus, contingere terris
|
||||
difficilis, rutili stabat grex aureus anni:
|
||||
quorum praecipuum pretioso corpore Titan
|
||||
signandum Stilichone legit; tunc imperat omnes
|
||||
pone sequi dictisque simul compellat euntes:
|
||||
|
||||
"En, cui distulimus melioris saecla metalli,
|
||||
consul adest. ite optati mortalibus anni,
|
||||
ducite virtutes; hominum florescite rursus
|
||||
ingeniis hilares Baccho frugumque feraces.
|
||||
non inter geminos Anguis glaciale Triones
|
||||
sibilet, inmodico nec frigore saeviat Ursa.
|
||||
non toto fremat ore
|
||||
Leo, nec brachia Cancri.
|
||||
urat atrox aestas, madidae nec prodigus urnae
|
||||
semina praerupto dissolvat Aquarius imbre.
|
||||
Phrixeus roseo producat fertile cornu
|
||||
ver Aries, pingues nec grandine tundat olivas
|
||||
Scorpius; autumni maturet germina Virgo,
|
||||
lenior et gravidis adlatret Sirius uvis."
|
||||
|
||||
Sic fatus croceis rorantes ignibus hortos
|
||||
ingreditur vallemque suam, quam flammeus ambit
|
||||
rivus et inriguis largum iubar ingerit herbis,
|
||||
quas Solis pascuntur equi; flagrantibus inde
|
||||
caesariem sertis et lutea lora iubasque
|
||||
subligat alipedum. gelidas hinc Lucifer ornat,
|
||||
hinc Aurora comas iuxtaque adludit habenis
|
||||
aureus et nomen praetendit consulis Annus:
|
||||
inque novos iterum revoluto cardine cursus
|
||||
scribunt aetheriis Stilichonem sidera fastis.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,463 @@
|
|||
in proprium vertit Punica bella caput,
|
||||
non sine Pieriis exercuit artibus arma:
|
||||
semper erat vatum maxima cura duci.
|
||||
gaudet enim virtus testes sibi iungere Musas;
|
||||
carmen amat quisquis carmine digna gerit.
|
||||
ergo seu patriis primaevus manibus ultor
|
||||
subderet Hispanum legibus Oceanum,
|
||||
seu Tyrias certa fracturus cuspide vires
|
||||
inferret Libyco signa tremenda mari,
|
||||
haerebat doctus lateri castrisque solebat
|
||||
omnibus in medias Ennius ire tubas.
|
||||
illi post lituos pedites favere canenti
|
||||
laudavitque nova caede cruentus eques.
|
||||
cumque triumpharet gemina Carthagine victa
|
||||
(hanc vindex patri vicerat, hanc patriae),
|
||||
cum longi Libyam tandem post funera belli
|
||||
ante suas maestam cogeret ire rotas:
|
||||
advexit reduces secum Victoria Musas
|
||||
et sertum vati Martia laurus erat.
|
||||
Noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter
|
||||
Hannibal antiquo saevior Hannibale,
|
||||
te mihi post quintos annorum Roma recursus
|
||||
reddidit et votis iussit adesse suis.
|
||||
Quem populi plausu, procerum quem voce petebas,
|
||||
adspice, Roma, virum. iam tempora desine longae
|
||||
dinumerare viae visoque adsurgere semper
|
||||
pulvere: non dubiis ultra torquebere votis.
|
||||
5
|
||||
totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,
|
||||
spe maior, fama melior. venerare curulem,
|
||||
quae tibi restituit fasces; complectere dextram,
|
||||
sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit.
|
||||
excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur
|
||||
10
|
||||
imperii, cuius libratur sensibus orbis.
|
||||
os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro,
|
||||
cerne libens: hic est felix bellator ubique,
|
||||
defensor Libyae, Rheni pacator et Histri.
|
||||
Ostentare suos prisco si more labores
|
||||
15
|
||||
et gentes cuperet vulgo monstrare subactas,
|
||||
certassent utroque pares a cardine laurus:
|
||||
haec Alamannorum spoliis, Australibus illa
|
||||
ditior exuviis; illinc flavente Sygambri
|
||||
caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent.
|
||||
20
|
||||
ipse albis veheretur equis currumque secutus
|
||||
laurigerum festo fremuisset carmine miles.
|
||||
hi famulos traherent reges; hi facta metallo
|
||||
oppida vel montes captivaque flumina ferrent.
|
||||
hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes;
|
||||
25
|
||||
inde catenato gemeret Germania Rheno.
|
||||
sed non inmodicus proprii iactator honoris
|
||||
consul, Roma, tuus. non illum praemia tantum
|
||||
quam labor ipse iuvat; strepitus fastidit inanes
|
||||
inque animis hominum pompa meliore triumphat.
|
||||
Non alium certe Romanae clarius arces
|
||||
suscepere ducem, nec cum cedente rediret
|
||||
Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru
|
||||
Pellaeae domitor Paullus conscenderet aulae.
|
||||
nec similis Laias patefecit gloria portas
|
||||
35
|
||||
post Numidas Mario, post classica Martis Eoi
|
||||
Pompeio. nulli pars aemula defuit umquam,
|
||||
quae gravis obstreperet laudi, stimulisque malignis
|
||||
facta sequebatur quamvis ingentia livor:
|
||||
solus hic invidiae fines virtute reliquit
|
||||
40
|
||||
humanumque modum. quis enim livescere possit,
|
||||
quod numquam pereant stellae? quod Iuppiter olim
|
||||
possideat caelum? quod noverit omnia Phoebus?
|
||||
est aliquod meriti spatium, quod nulla furentis
|
||||
invidiae mensura capit. ductoribus illis
|
||||
45
|
||||
praeterea diversus erat favor: aequior ille
|
||||
patribus invisus plebi; popularibus illi
|
||||
munito studiis languebat gratia patrum.
|
||||
omnis in hoc uno variis discordia cessit
|
||||
ordinibus; laetatur eques plauditque senator
|
||||
50
|
||||
votaque patricio certant plebeia favori.
|
||||
O felix servata vocat quem Roma parentem!
|
||||
o mundi communis amor, cui militat omnis
|
||||
Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,
|
||||
cuius et adventum crebris petiere Quirites
|
||||
55
|
||||
vocibus et genero meruit praestante senatus!
|
||||
non sic virginibus flores, non frugibus imbres,
|
||||
prospera non fessis optantur flamina nautis,
|
||||
ut tuus adspectus populo. quae numine tanto
|
||||
litora fatidicas attollunt Delia laurus,
|
||||
60
|
||||
venturi quotiens adfulsit Apollinis arcus?
|
||||
quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit
|
||||
Lydia, cum domitis adparuit Euhius Indis?
|
||||
nonne vides et plebe vias et tecta latere
|
||||
matribus? his, Stilicho, cunctis inopina reluxit
|
||||
65
|
||||
te victore salus! septem circumspice montes,
|
||||
qui solis radios auri fulgore lacessunt,
|
||||
indutosque arcus spoliis aequataque templa
|
||||
nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.
|
||||
quantum profueris, quantam servaveris urbem,
|
||||
70
|
||||
attonitis metire oculis. haec fabula certe
|
||||
cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.
|
||||
Mos erat in veterum castris, ut tempora quercu
|
||||
velaret, validis fuso qui viribus hoste
|
||||
casurum potuit morti subducere civem.
|
||||
at tibi quae poterit pro tantis civica reddi
|
||||
moenibus? aut quantae pensabunt facta coronae?
|
||||
nec solam populi vitam debere fatetur
|
||||
armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset
|
||||
lucis honoratae fructus, venerabile famae
|
||||
80
|
||||
pondus et amissas vires et regna recepit.
|
||||
iam non praetumidi supplex Orientis ademptam
|
||||
legatis poscit Libyam famulosve precatur
|
||||
(dictu turpe) suos: sed robore freta Gabino
|
||||
te duce Romana tandem se vindicat ira.
|
||||
85
|
||||
ipsos iubet signis bellaturoque togatus
|
||||
imperat et spectant aquilae decreta senatus.
|
||||
ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem
|
||||
obtulit ultori fastosque ornare coëgit.
|
||||
Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit
|
||||
90
|
||||
saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet;
|
||||
seque etiam crevisse videt. quis Gallica rura,
|
||||
quis meminit Latio Senonum servisse ligones?
|
||||
aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto
|
||||
vexit Lingonico sudatas vomere messes?
|
||||
95
|
||||
illa seges non auxilium modo praebuit urbi,
|
||||
sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:
|
||||
admonuit dominae gentes instarque tropaei
|
||||
rettulit ignotum gelidis vectigal ab oris.
|
||||
Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini,
|
||||
rectores Libyae populo quod iudice pallent
|
||||
et post emeritas moderator quisque secures
|
||||
discrimen letale subit, quid Poenus arator
|
||||
intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.
|
||||
ardua qui late terris responsa dedere,
|
||||
105
|
||||
hic trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper,
|
||||
cernunt rostra reos. cani virtutibus aevi
|
||||
materiam pandit Stilicho populumque vetusti
|
||||
culminis inmemorem dominandi rursus in usum
|
||||
excitat, ut magnos calcet metuendus honores,
|
||||
110
|
||||
pendat iustitia crimen, pietate remittat
|
||||
errorem purosque probet damnetque nocentes
|
||||
et patrias iterum clemens exerceat artes.
|
||||
Fallitur egregio quisquis sub principe credit
|
||||
servitium. numquam libertas gratior extat
|
||||
115
|
||||
quam sub rege pio. quos praeficit ipse regendis
|
||||
rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit
|
||||
conceditque libens, meritis seu praemia poscant
|
||||
seu punire velint. posito iam purpura fastu
|
||||
de se iudicium non indignatur haberi.
|
||||
120
|
||||
sic docuit regnare socer, sic cauta iuventae
|
||||
frena dedit, teneros sic moribus induit annos
|
||||
verior Augusti genitor, fiducia belli,
|
||||
pacis consilium: per quem squalore remoto
|
||||
pristina Romuleis infloruit artibus aetas,
|
||||
125
|
||||
per quem fracta diu translataque paene potestas
|
||||
non oblita sui servilibus exulat arvis,
|
||||
in proprium sed ducta larem victricia reddit
|
||||
fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim,
|
||||
auspiciis capitique errantia membra reponit.
|
||||
Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,
|
||||
qua nihil in terris complectitur altius aether,
|
||||
cuius nec spatium visus nec corda decorem
|
||||
nec laudem vox ulla capit; quae luce metalli
|
||||
aemula vicinis fastigia conserit astris;
|
||||
135
|
||||
quae septem scopulis zonas imitatur Olympi;
|
||||
armorum legumque parens quae fundit in omnes
|
||||
imperium primique dedit cunabula iuris.
|
||||
haec est exiguis quae finibus orta tetendit
|
||||
in geminos axes parvaque a sede profecta
|
||||
140
|
||||
dispersit cum sole manus. haec obvia fatis
|
||||
innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
|
||||
Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes
|
||||
et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,
|
||||
numquam succubuit damnis et territa nullo
|
||||
145
|
||||
vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat
|
||||
et, cum iam premerent flammae murumque feriret
|
||||
hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos
|
||||
nec stetit Oceano remisque ingressa profundum
|
||||
vincendos alio quaesivit in orbe Britannos.
|
||||
150
|
||||
haec est in gremium victos quae sola recepit
|
||||
humanumque genus communi nomine fovit
|
||||
matris, non dominae ritu, civesque vocavit
|
||||
quos domuit nexuque pio longinqua revinxit.
|
||||
huius pacificis debemus moribus omnes,
|
||||
155
|
||||
quod veluti patriis regionibus utitur hospes;
|
||||
quod sedem mutare licet; quod cernere Thylen
|
||||
lusus et horrendos quondam penetrare recessus;
|
||||
quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem;
|
||||
quod cuncti gens una sumus. nec terminus umquam
|
||||
160
|
||||
Romanae dicionis erit, nam cetera regna
|
||||
luxuries vitiis odiisque superbia vertit:
|
||||
sic male sublimes fregit Spartanus Athenas
|
||||
atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit
|
||||
Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;
|
||||
165
|
||||
subiecit Persen macedo, cessurus et ipse
|
||||
Romanis. haec auguriis firmata Sibyllae,
|
||||
haec sacris animata Numae. huic
|
||||
fulmina vibrat
|
||||
Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone velat.
|
||||
arcanas huc Vesta faces, huc orgia Bacchus
|
||||
170
|
||||
transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;
|
||||
huc defensurus morbos Epidaurius hospes
|
||||
reptavit placido tractu, vectumque per undas
|
||||
insula Paeonium texit Tiberina draconem.
|
||||
Hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,
|
||||
175
|
||||
protegis hanc clipeo patriam regumque ducumque
|
||||
praecipueque tuam. dedit haec exordia lucis
|
||||
Eucherio puerumque ferens hic regia mater
|
||||
Augusto monstravit avo; laetatus at ille
|
||||
sustulit in Tyria reptantem veste nepotem,
|
||||
180
|
||||
Romaque venturi gaudebat praescia fati,
|
||||
quod te iam tanto meruisset pignore civem.
|
||||
Nec tamen ingratum nec, qui benefacta referre
|
||||
nesciat, hunc credas populum. si volvere priscos
|
||||
annales libeat: quotiens hic proelia sumpsit
|
||||
185
|
||||
pro sociis! quotiens dono concessit amicis
|
||||
regibus Ausonio quaesitas sanguine terras!
|
||||
publica sed numquam tanto se gratia fudit
|
||||
adsensu: quis enim princeps non omnibus egit
|
||||
obsequiis dominum sese patremque vocari,
|
||||
190
|
||||
quod tibi continuis resonant convexa diebus?
|
||||
macte novis consul titulis! Mavortia plebes
|
||||
te dominum Bruto non indignante fatetur
|
||||
et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta
|
||||
libertas Romana pati, Stilichonis amori
|
||||
195
|
||||
detulit. exultant avidi, quocumque decorus
|
||||
conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt
|
||||
nec vaga dilecto satiantur lumina vultu:
|
||||
seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,
|
||||
seu celebres ludos, solio seu fultus eburno
|
||||
200
|
||||
cingas iure forum, denso seu turbine vulgi
|
||||
circumfusa tuae conscendant rostra secures.
|
||||
Quae vero procerum voces, quam certa fuere
|
||||
gaudia, cum totis exurgens ardua pennis
|
||||
ipsa duci sacras Victoria panderet aedes!
|
||||
205
|
||||
o palma viridi gaudens et amica tropaeis
|
||||
custos imperii virgo, quae sola mederis
|
||||
vulneribus nullumque doces sentire laborem,
|
||||
seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae
|
||||
seu magis aestivo sedes vicina Leoni,
|
||||
210
|
||||
seu sceptrum sublime Iovis seu Palladis ambis
|
||||
aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,
|
||||
adsis perpetuum Latio votisque senatus
|
||||
adnue, diva, tui. Stilicho tua saepius ornet
|
||||
limina teque simul rediens in castra reducat.
|
||||
215
|
||||
hunc bellis comitare favens, hunc redde togatum
|
||||
consiliis. semper placidis te moribus egit
|
||||
servavitque piam victis nec polluit umquam
|
||||
laurum saevitia. cives nec fronte superba
|
||||
despicit aut trepidam vexat legionibus urbem;
|
||||
220
|
||||
sed verus patriae consul cessantibus armis
|
||||
contentus lictore venit nec inutile quaerit
|
||||
ferri praesidium solo munitus amore.
|
||||
Magnarum nec parcus opum geminare profundas
|
||||
distulit impensas, sed post miracula castris
|
||||
225
|
||||
edita vel genero Romae maiora reservat.
|
||||
auratos Rhodiis imbres nascente Minerva
|
||||
indulsisse Iovem perhibent, Bacchoque paternum
|
||||
iam pulsante femur mutatus palluit Hermus
|
||||
in pretium, votique famem passurus avari
|
||||
230
|
||||
ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro;
|
||||
fabula seu verum canitur: tua copia vicit
|
||||
fontem Hermi tactumque Midae pluviamque Tonantis.
|
||||
obscurat veteres obscurabitque futuros
|
||||
par donis dedit armisque manus: si solveret ignis
|
||||
235
|
||||
quot dedit inmanes vili pro pondere massas
|
||||
argenti, potuere lacus et flumina fundi.
|
||||
Nec tibi, quae pariter silvis dominaris et astris,
|
||||
exiguam Stilicho movit, Latonia, curam:
|
||||
tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras
|
||||
240
|
||||
inlustrare feris summoque in vertice rupis
|
||||
Alpinae socias arcu cessante pudicas
|
||||
et pharetratarum comitum inviolabile cogis
|
||||
concilium. veniunt umeros et brachia nudae
|
||||
armataeque manus iaculis et terga sagittis,
|
||||
245
|
||||
incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora
|
||||
pulverulenta rubent, sexum nec cruda fatetur
|
||||
virginitas; sine lege comae; duo cingula vestem
|
||||
crure tenus pendere vetant. praecedi amicas
|
||||
flava Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo
|
||||
250
|
||||
Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.
|
||||
ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida
|
||||
et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.
|
||||
iungunt se geminae metuenda feris Hecaërge
|
||||
et soror, optatum numen venantibus, Opis
|
||||
255
|
||||
progenitae Scythia: divas nemorumque potentes
|
||||
fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.
|
||||
hae septem venere duces; exercitus alter
|
||||
Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,
|
||||
centum Taygeti, centum de vertice Cynthi
|
||||
260
|
||||
et totidem casto genuit quas flumine Ladon.
|
||||
has ubi collectas vidit, sic Delia coepit:
|
||||
"O sociae, mecum thalami quae iure perosae
|
||||
virgineo gelidos percurritis agmine montes,
|
||||
cernitis ut Latio superi communibus ornent
|
||||
265
|
||||
hunc annum studiis? quantos Neptunus equorum
|
||||
donet ab orbe greges? laudi quod nulla canendae
|
||||
fratris plectra vacent? nostram quoque sentiat idem
|
||||
quam meritis debemus opem. non spicula poscit
|
||||
iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris,
|
||||
270
|
||||
omnis et a solitis noster venatibus arcus
|
||||
temperet; in solam cruor hic servetur harenam.
|
||||
retibus et clatris dilata morte tenendae
|
||||
ducendaeque ferae. cupidas arcete sagittas;
|
||||
consulis in plausum casuris parcite monstris.
|
||||
275
|
||||
acceleret divisa manus: mihi cursus anhelas
|
||||
tenditur ad Syrtes, mecum Dictynna Lycaste
|
||||
et comes Opis eat; steriles iuvat ire per aestus;
|
||||
namque feras aliis tellus Maurusia donum
|
||||
praebuit, huic soli debet sed victa tributum.
|
||||
280
|
||||
dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos,
|
||||
Europae vos interea perquirite saltus
|
||||
et scopulos. posita ludat formidine pastor
|
||||
securisque canat Stilichonem fistula silvis.
|
||||
pacet muneribus montesque legibus urbes."
|
||||
Dixit et extemplo frondos fertur ab Alpe
|
||||
trans pelagus; cervi currum subiere iugales,
|
||||
quos decus esse deae primi sub limine caeli
|
||||
roscida fecundis concepit Luna cavernis:
|
||||
par nitor intactis nivibus; frons discolor auro
|
||||
290
|
||||
germinat et spatio summas aequantia fagos
|
||||
cornua ramoso surgunt procera metallo.
|
||||
Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste
|
||||
auratasque plagas, inmortalesque Molossi
|
||||
latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.
|
||||
295
|
||||
quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis
|
||||
diversa regione ruunt ducitque cohortem
|
||||
quaeque suam. variae formis et gente sequuntur
|
||||
ingenioque canes. illae gravioribus aptae
|
||||
morsibus, hae pedibus celeres, hae nare sagaces,
|
||||
hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae
|
||||
magnaque taurorum fracturae colla Britannae.
|
||||
Dalmatiae lucos abruptaque brachia Pindi
|
||||
sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica cingis
|
||||
lustra, Leontodame, Germanorumque paludes
|
||||
305
|
||||
eruis et si quis defensus harundine Rheni
|
||||
vastus aper nimio dentes curvaverat aevo.
|
||||
nubiferas Alpes Appenninique recessus
|
||||
Garganique nives Hecaërge prompta fatigat.
|
||||
speluncas canibus Thero rimatur Hiberas
|
||||
310
|
||||
informesque cavis ursos detrudit ab antris,
|
||||
quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus
|
||||
non satiavit aquis et quos iam frigore segnes
|
||||
Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.
|
||||
Cyrnaeis Siculisque iugis venata virago
|
||||
315
|
||||
Nebrophone cervos aliasque in vincula cogit
|
||||
non saevas pecudes, sed luxuriantes harenae
|
||||
delicias, pompam nemorum.
|
||||
|
||||
Quodcumque tremendum
|
||||
dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu
|
||||
aut rigidum saetis, capitur decus omne timorque
|
||||
320
|
||||
silvarum. non cauta latent, non mole resistunt
|
||||
fortia, non volucri fugiunt pernicia cursu.
|
||||
hac laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur
|
||||
ilignis domibus fabri nec tigna polire
|
||||
sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis
|
||||
325
|
||||
frondentes caveae. ratibus pars ibat onustis
|
||||
per freta vel fluvios: exanguis dextera torpet
|
||||
remigis et propriam metuebat navita mercem.
|
||||
per terram pars ducta rotis, longoque morantur
|
||||
ordine plaustra vias montanis plena triumphis
|
||||
330
|
||||
et fera sollicitis vehitur captiva iuvencis,
|
||||
explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi
|
||||
conspexere boves, pavidi temone recedunt.
|
||||
Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris
|
||||
legerat eximios Phoebi germana leones,
|
||||
335
|
||||
Hesperidas qui saepe fugant ventoque citatis
|
||||
terrificant Atlanta iubis armentaque longe
|
||||
vastant Aethiopum quorumque impune fragosa
|
||||
murmura pastorum numquam venere per aures.
|
||||
non illos taedae ardentes, non strata superne
|
||||
340
|
||||
lapsuro virgulta solo, non vocibus haedi
|
||||
pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;
|
||||
ultro se voluere capi gaudentque videri
|
||||
tantae praeda deae. respirant pascua tandem;
|
||||
agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.
|
||||
345
|
||||
tum virides pardos et cetera colligit Austri
|
||||
prodigia inmanesque simul Latonia dentes,
|
||||
qui secti ferro in tabulas auroque micantes
|
||||
inscripti rutilum caelato consule nomen
|
||||
per proceres et vulgus eant. stupor omnibus Indis
|
||||
350
|
||||
plurimus ereptis elephas inglorius errat
|
||||
dentibus: insedit nigra cervice gementum
|
||||
et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis
|
||||
stirpibus avulsis patulos exarmat hiatus.
|
||||
ipsos quin etiam nobis miracula vellet
|
||||
355
|
||||
ducere: sed pigra cunctari mole veretur.
|
||||
Tyrrhenas fetus Libycos amplexa per undas
|
||||
classis torva
|
||||
sonat, caudamque in puppe retorquem
|
||||
ad proram iacet usque leo: vix sublevat unum
|
||||
tarda ratis! fremitus stagnis auditur in imis
|
||||
360
|
||||
cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus
|
||||
confert monstra suis et non aequare fatetur.
|
||||
aequora sic victor quotiens per rubra Lyaeus
|
||||
navigat, intorquet clavum Silenus et acres
|
||||
adsudant tonsis Satyri taurinaque pulsu
|
||||
365
|
||||
Baccharum Bromios invitant tympana remos:
|
||||
transtra ligant hederae, malum circumflua vestit
|
||||
pampinus, antennis inlabitur ebria serpens,
|
||||
perque mero madidos currunt saliuntque rudentes
|
||||
lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,342 @@
|
|||
|
||||
Inventa secuit primus qui nave profundum
|
||||
et rudibus remis sollicitavit aquas,
|
||||
qui dubiis ausus committere flatibus alnum
|
||||
quas natura negat praebuit arte vias:
|
||||
tranquillis primum trepidus se credidit undis
|
||||
litora securo tramite summa legens;
|
||||
mox longos temptare sinus et linquere terras
|
||||
et leni coepit pandere vela Noto.
|
||||
ast ubi paulatim praeceps audacia crevit
|
||||
cordaque languentem dedidicere metum,
|
||||
iam vagus inrumpit pelagus caelumque secutus
|
||||
Aegaeas hiemes Ioniumque domat.
|
||||
|
||||
Inferni raptoris equos adflataque curru
|
||||
sidera Taenario caligantesque profundae
|
||||
Iunonis thalamos audaci promere cantu
|
||||
|
||||
mens congesta iubet. gressus removete profani.
|
||||
iam furor humaos nostro de pectore sensus
|
||||
expulit et totum spirant praecordia Phoebum;
|
||||
iam mihi cernuntur trepidis delubra moveri
|
||||
sedibus et claram dispergere limina lucem
|
||||
adventum testata dei; iam magnus ab imis
|
||||
auditur fremitus terris templumque remugit
|
||||
Cecropium sanctasque faces extollit Eleusis.
|
||||
angues Triptolemi strident et squamea curvis
|
||||
colla levant attrita iugis lapsuque sereno
|
||||
erecti roseas tendunt ad carmina cristas.
|
||||
ecce procul ternis Hecate variata figuris
|
||||
exoritur, levisque simul procedit Iacchus
|
||||
crinali florens hedera, quem Parthica velat
|
||||
tigris et auratos in nodum colligit ungues:
|
||||
ebria Maeonius firmat vestigia thyrsus.
|
||||
|
||||
Di, quibus innumerum vacui famulatur Averni
|
||||
vulgus iners, opibus quorum donatur avaris
|
||||
quidquid in orbe perit, quos Styx liventibus ambit
|
||||
interfusa vadis et quos fumantia torquens
|
||||
aequora gurgitibus Phlegethon perlustrat anhelis —
|
||||
vos mihi sacrarum penetralia pandite rerum
|
||||
et vestri secreta poli: qua lampade Ditem
|
||||
flexit Amor; quo ducta ferox Proserpina raptu
|
||||
possedit dotale Chaos quantasque per oras
|
||||
sollicito genetrix erraverit anxia cursu;
|
||||
unde datae populis fruges et glande relicta
|
||||
cesserit inventis Dodonia quercus aristis.
|
||||
|
||||
Dux Erebi quondam tumidas exarsit in iras
|
||||
|
||||
proelia moturus superis, quod solus egeret
|
||||
conubiis sterilesque diu consumeret annos
|
||||
impatiens nescire torum nullasque mariti
|
||||
inlecebras nec dulce patris cognoscere nomen.
|
||||
iam quaecumque latent ferali monstra barathro
|
||||
in turmas aciemque ruunt contraque Tonantem
|
||||
coniurant Furiae, crinitaque sontibus hydris
|
||||
Tesiphone quatiens infausto lumine pinum
|
||||
armatos ad castra vocat pallentia Manes.
|
||||
paene reluctatis iterum pugnantia rebus
|
||||
rupissent elementa fidem penitusque revulso
|
||||
carcere laxatis pubes Titania vinclis
|
||||
vidisset caeleste iubar rursusque cruentus
|
||||
Aegaeon positis aucto de corpore nodis
|
||||
obvia centeno vexasset fulmina motu.
|
||||
|
||||
Sed Parcae vetuere minas orbique timentes
|
||||
ante pedes soliumque ducis fudere severam
|
||||
canitiem genibusque suas cum supplice fletu
|
||||
admovere manus, quarum sub iure tenentur
|
||||
omnia, quae seriem fatorum pollice ducunt
|
||||
longaque ferratis evolvunt saecula fusis.
|
||||
prima fero Lachesis clamabat talia regi
|
||||
incultas dispersa comas:
|
||||
|
||||
"O maxime noctis
|
||||
arbiter umbrarumque potens, cui nostra laborant
|
||||
stamina, qui finem cunctis et semina praebes
|
||||
nascendique vices alterna morte rependis,
|
||||
qui vitam letumque regis (nam quidquid ubique
|
||||
gignit materies, hoc te donante creatur
|
||||
debeturque tibi certisque ambagibus aevi
|
||||
|
||||
rursus corporeos animae mittuntur in artus):
|
||||
ne pete firmatas pacis dissolvere leges,
|
||||
quas dedimus nevitque colus, neu foedera fratrum
|
||||
civili converte tuba. cur impia tollis
|
||||
signa? quid incestis aperis Titanibus auras?
|
||||
posce Iovem; dabitur coniunx."
|
||||
|
||||
Vix illa:
|
||||
pepercit
|
||||
erubuitque preces, animusque relanguit atrox
|
||||
quamvis indocilis flecti: ceu turbine rauco
|
||||
cum gravis armatur Boreas glacieque nivali
|
||||
hispidus et Getica concretus grandine pennas
|
||||
disrumpit pelagus, silvas camposque sonoro
|
||||
flamine rapturus; si forte adversus aënos
|
||||
Aeolus obiecit postes, vanescit inanis
|
||||
impetus et fractae redeunt in claustra procellae.
|
||||
Tunc Maia genitum, qui fervida dicta reportet,
|
||||
imperat acciri. Cyllenius adstitit ales
|
||||
somniferam quatiens virgam tectusque galero.
|
||||
ipse rudi fultus soli nigraque verendus
|
||||
maiestate sedet: squalent inmania foedo
|
||||
sceptra situ; sublime caput maestissima nubes
|
||||
asperat et dirae riget inclementia formae;
|
||||
terrorem dolor augebat. tunc talia celso
|
||||
ore tonat (tremefacta silent dicente tyranno
|
||||
atria: latratum triplicem compescuit ingens
|
||||
ianitor et presso lacrimarum fonte resedit
|
||||
Cocytos tacitisque acheron obmutuit undis
|
||||
et Phlegethonteae requierunt murmura ripae):
|
||||
|
||||
|
||||
"Atlantis Tegeaee nepos, commune profundis
|
||||
et superis numen, qui fas per limen utrumque
|
||||
solus habes geminoque facis commercia mundo,
|
||||
i celer et proscinde Notos et iussa superbo
|
||||
redde Iovi: 'tantumne tibi, saevissime frater,
|
||||
in me iuris erit? sic nobis noxia vires
|
||||
cum caelo Fortuna tulit? num robur et arma
|
||||
perdidimus, si rapta dies? an forte iacentes
|
||||
ignavosque putas, quod non Cyclopia tela
|
||||
stringimus aut vanas tonitru deludimus auras?
|
||||
nonne satis visum, grati quod luminis expers
|
||||
tertia supremae patior dispendia sortis
|
||||
informesque plagas, cum te laetissimus ornet
|
||||
Signifer et vario cingant splendore Triones;
|
||||
sed thalamis etiam prohibes? Nereia glauco
|
||||
Neptunum gremio complectitur Amphitrite;
|
||||
te consanguineo recipit post fulmina fessum
|
||||
Iuno sinu. quid enim narrem Latonia furta,
|
||||
quid Cererem magnamque Themin? tibi tanta creandi
|
||||
copia; te felix natorum turba coronat.
|
||||
ast ego deserta maerens inglorius aula
|
||||
implacidas nullo solabor pignore curas?
|
||||
non adea toleranda quies. primordia testor
|
||||
noctis et horrendae stagna intemerata paludis:
|
||||
si dicto parere negas, patefacta ciebo
|
||||
Tartara, Saturni veteres laxabo catenas,
|
||||
obducam tenebris solem, compage soluta
|
||||
lucidus umbroso miscebitur axis Averno."
|
||||
|
||||
|
||||
Vix ea fatus erat, iam nuntius astra tenebat.
|
||||
audierat mandata Pater secumque volutat
|
||||
diversos ducens animos, quae tale sequatur
|
||||
coniugium Stygiosque velit pro sole recessus.
|
||||
certa requirenti tandem sententia sedit.
|
||||
|
||||
Hennaeae Cereri proles optata virebat
|
||||
unica, nec tribuit subolem Lucina secundam
|
||||
fessaque post primos haeserunt viscera partus
|
||||
infecunda quidem; sed cunctis altior extat
|
||||
matribus et numeri damnum Proserpina pensat.
|
||||
hanc fovet, hanc sequitur: vitulam non blandius ambit
|
||||
torva parens, pedibus quae nondum proterit arva
|
||||
nec nova lunatae curvavit germina frontis.
|
||||
iam matura toro plenis adoleverat annis
|
||||
virginitas, tenerum iam pronuba flamma pudorem
|
||||
sollicitat mixtaque tremit formidine votum.
|
||||
personat aula procis: pariter pro virgine certant
|
||||
Mars clipeo melior, Phoebus praestantior arcu;
|
||||
Mars donat Rhodopen, Phoebus largitur Amyclas
|
||||
et Delon Clariosque lares; hinc aemula Iuno,
|
||||
hinc poscit Latona nurum. despexit utrumque
|
||||
flava Ceres raptusque timens (heu caeca futuri!)
|
||||
commendat Siculis furtim sua gaudia terris
|
||||
|
||||
infidis Laribus natam commisit alendam,
|
||||
|
||||
|
||||
aethera deseruit Siculasque relegat in oras]
|
||||
|
||||
ingenio confisa loci.
|
||||
|
||||
Trinacria quondam
|
||||
Italiae pars iuncta fuit; sed pontus et aestus
|
||||
mutavere situm. rupit confinia Nereus
|
||||
victor et abscissos interluit aequore montes,
|
||||
|
||||
parvaque cognatas prohibent discrimina terras.
|
||||
nunc illam socia ruptam tellure trisulcam
|
||||
opposuit Natura mari: caput inde Pachyni
|
||||
respuit Ionia praetentis rupibus iras;
|
||||
hinc latrat Gaetula Thetis Lilybaeaque pulsat
|
||||
brachia consurgens; hinc indignata teneri
|
||||
concutit obiectum rabies Tyrrhena Pelorum.
|
||||
in medio scopulis se porrigit Aetna perustis,
|
||||
Aetna Giganteos numquam tacitura triumphos,
|
||||
Enceladi bustum, qui saucia terga revinctus
|
||||
spirat inexhaustum flagranti vulnere sulphur
|
||||
et, quotiens detractat onus cervice rebelli
|
||||
in laevum dextrumque latus, tunc insula fundo
|
||||
vellitur et dubiae nutant cum moenibus urbes.
|
||||
|
||||
Aetnaeos apices solo cognoscere visu,
|
||||
non aditu temptare licet. pars cetera frondet
|
||||
arboribus; teritur nullo cultore cacumen.
|
||||
nunc movet indigenas nimbos piceaque gravatum
|
||||
foedat nube diem, nunc motibus astra lacessit
|
||||
terrificis damnisque suis incendia nutrit.
|
||||
sed quamvis nimio fervens exuberet aestu,
|
||||
scit nivibus servare fidem pariterque favillis
|
||||
durescit glacies tanti secura vaporis,
|
||||
arcano defensa gelu, fumoque fideli
|
||||
lambit contiguas innoxia flamma pruinas.
|
||||
quae scopulos tormenta rotant? quae tanta cavernas
|
||||
|
||||
vis glomerat? quo fonte ruit Vulcanius amnis?
|
||||
sive quod obicibus discurrens ventus opertis
|
||||
offenso rimosa furit per saxa meatu,
|
||||
dum scrutatur iter, libertatemque reposcens
|
||||
putria multivagis populatur flatibus antra;
|
||||
seu mare sulphurei ductum per viscera montis
|
||||
oppressis ignescit aquis et pondera librat.
|
||||
|
||||
Hic ubi servandum mater fidissima pignus
|
||||
abdidit, ad Phrygios tendit secura penates
|
||||
turrigeramque petit Cybelen sinuosa draconum
|
||||
membra regens, volucri qui pervia nubila tractu
|
||||
signant et placidis umectant frena venenis:
|
||||
frontem crista tegit; pingunt maculosa virentes
|
||||
terga notae; rutilum squamis intermicat aurum.
|
||||
nunc spiris Zephyros tranant; nunc arva volatu
|
||||
inferiora secant. cano rota pulvere labens
|
||||
sulcatam fecundat humum: flavescit aristis
|
||||
orbita; surgentes condunt vestigia fruges,
|
||||
vestit iter comitata seges.
|
||||
|
||||
Iam linquitur Aetna
|
||||
totaque decrescit refugo Trinacria visu.
|
||||
heu quotiens praesaga mali violavit oborto
|
||||
rore genas! quotiens oculos ad tecta retorsit
|
||||
talia voce movens: "salve, gratissima tellus,
|
||||
quam nos praetulimus caelo, tibi gaudia nostri
|
||||
sanguinis et caros uteri commendo labores.
|
||||
praemia digna manent: nullos patiere ligones
|
||||
et nullo rigidi versabere vomeris ictu.
|
||||
sponte tuus florebit ager; cessante iuvenco
|
||||
|
||||
ditior oblatas mirabitur incola messes.
|
||||
"
|
||||
|
||||
sic ait et fulvis tetigit serpentibus Idam.
|
||||
|
||||
Hic sedes augusta deae templique colendi
|
||||
religiosa silex, densis quam pinus obumbrat
|
||||
frondibus et nulla lucos agitante procella
|
||||
stridula coniferis modulatur carmina ramis.
|
||||
terribiles intus thiasi vesanaque mixto
|
||||
concentu delubra gemunt; ululatibus Ide
|
||||
bacchatur; timidas inclinant Gargara silvas.
|
||||
postquam visa Ceres, mugitum tympana frenant;
|
||||
conticuere chori; Corybas non impulit ensem,
|
||||
non buxus, non aera sonant blandasque leones
|
||||
submisere iubas. adytis gavisa Cybebe
|
||||
exilit et pronas extendit ad oscula turres.
|
||||
|
||||
Viderat haec dudum summa speculatus ab arce
|
||||
Iuppiter ac Veneri mentis penetralia pandit:
|
||||
"curarum, Cytherea, tibi secreta fatebor.
|
||||
candida Tartareo nuptum Proserpina regi
|
||||
iam pridem decreta dari: sic Atropos urget;
|
||||
sic cecinit longaeva Themis. nunc matre remota
|
||||
rem peragi tempus. fines invade Sicanos
|
||||
et Cereris prolem patulis inludere campis,
|
||||
crastina puniceos cum lux detexerit ortus,
|
||||
coge tuis armata dolis, quibus urere cuncta,
|
||||
me quoque, saepe soles. cur ultima regna quiescunt?
|
||||
nulla sit inmunis regio nullumque sub umbris
|
||||
pectus inaccensum Veneri. iam tristis Erinys
|
||||
|
||||
sentiat ardores; Acheron Ditisque severi
|
||||
ferrea lascivis mollescant corda sagittis."
|
||||
|
||||
Accelerat praecepta Venus; iussuque parentis
|
||||
Pallas et inflexo quae terret Maenala cornu
|
||||
addunt se comites. divino semita gressu
|
||||
claruit, augurium qualis laturus iniquum
|
||||
praepes sanguineo dilabitur igne cometes
|
||||
prodigiale rubens: non illum navita tuto,
|
||||
non impune vident populi, sed crine minaci
|
||||
nuntiat aut ratibus ventos aut urbibus hostes.
|
||||
devenere locum, Cereris quo tecta nitebant
|
||||
Cyclopum firmata manu: stant ardua ferro
|
||||
moenia, ferrati postes, inmensaque nectit
|
||||
claustra chalybs. nullum tanto sudore Pyragmon
|
||||
nec Steropes construxit opus: non talibus umquam
|
||||
spiravere Notis animae nec flumine tanto
|
||||
incoctum maduit lassa cervice metallum.
|
||||
atria cingit ebur; trabibus solidatur aënis
|
||||
culmen et in celsas surgunt electra columnas.
|
||||
|
||||
Ipsa domum tenero mulcens Proserpina cantu
|
||||
inrita texebat rediturae munera matri.
|
||||
hic elementorum seriem sedesque paternas
|
||||
insignibat acu, veterem qua lege tumultum
|
||||
discrevit Natura parens et semina iustis
|
||||
discessere locis: quidquid leve, fertur in altum;
|
||||
in medium graviora cadunt; incanduit aër;
|
||||
legit flamma polum; fluxit mare; terra pependit.
|
||||
nec color unus erat: stellas accendit in auro,
|
||||
|
||||
ostro fundit aquas. attollit litora gemmis
|
||||
filaque mentitos iamiam caelantia fluctus
|
||||
arte tument: credas inlidi cautibus algam
|
||||
et raucum bibulis inserpere murmur harenis.
|
||||
addit quinque plagas: mediam subtegmine rubro
|
||||
obsessam fervore notat; squalebat inustus
|
||||
limes et adsiduo sitiebant stamina sole.
|
||||
vitales utrimque duas, quas mitis oberrat
|
||||
temperies habitanda viris; in fine supremo
|
||||
torpentes traxit geminas brumaque perenni
|
||||
foedat et aeterno contristat frigore telas.
|
||||
nec non et patrui pingit sacraria Ditis
|
||||
fatalesque sibi Manes; nec defuit omen,
|
||||
praescia nam subitis maduerunt fletibus ora.
|
||||
|
||||
Coeperat et vitreis summo iam margine texti
|
||||
Oceanum sinuare vadis; sed cardine verso
|
||||
cernit adesse deas imperfectumque laborem
|
||||
deserit et niveos infecit purpura vultus
|
||||
per liquidas succensa genas castaeque pudoris
|
||||
illuxere faces: non sic decus ardet eburnum,
|
||||
Lydia Sidonio quod femina tinxerit ostro.
|
||||
|
||||
Merserat unda diem; sparso nox umida somno
|
||||
languida caeruleis invexerat otia bigis,
|
||||
iamque viam Pluto superas molitur ad auras
|
||||
germani monitu. torvos invisa iugales
|
||||
Allecto temone ligat, qui pascua mandunt
|
||||
Cocyti pratisque Erebi nigrantibus errant
|
||||
|
||||
stagnaque tranquillae potantes marcida Lethes
|
||||
aegra soporatis spumant oblivia linguis:
|
||||
Orphnaeus crudele micans Aethonque sagitta
|
||||
ocior et Stygii sublimis gloria Nycteus
|
||||
armenti Ditisque nota signatus Alastor.
|
||||
stabant ante fores iuncti saevumque fremebant
|
||||
crastina venturae spectantes gaudia praedae.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,475 @@
|
|||
|
||||
Otia sopitis ageret cum cantibus Orpheus
|
||||
neglectumque diu deposuisset opus,
|
||||
lugebant erepta sibi solatia Nymphae,
|
||||
quaerebant dulces flumina maesta modos.
|
||||
saeva feris natura redit metuensque leonem
|
||||
implorat citharae vacca tacentis opem.
|
||||
illius et duri flevere silentia montes
|
||||
silvaque Bistoniam saepe secuta chelyn.
|
||||
|
||||
Sed postquam Inachiis Alcides missus ab Argis
|
||||
Thracia pacifero contigit arva pede
|
||||
diraque sanguinei vertit praesaepia regis
|
||||
et Diomedeos gramine pavit equos,
|
||||
tunc patriae festo laetatus tempore vates
|
||||
desuetae repetit fila canora lyrae
|
||||
|
||||
et resides levi modulatus pectine nervos
|
||||
pollice festivo nobile duxit ebur.
|
||||
vix auditus erat: venti frenantur et undae,
|
||||
pigrior adstrictis torpuit Hebrus aquis,
|
||||
porrexit Rhodope sitientes carmina rupes,
|
||||
excussit gelidas pronior Ossa nives;
|
||||
ardua nudato descendit populus Haemo
|
||||
et comitem quercum pinus amica trahit,
|
||||
Cirrhaeasque dei quamvis despexerit artes,
|
||||
Orpheis laurus vocibus acta venit.
|
||||
securum blandi leporem fovere Molossi
|
||||
vicinumque lupo praebuit agna latus.
|
||||
concordes varia ludunt cum tigride dammae;
|
||||
Massylam cervi non timuere iubam.
|
||||
|
||||
Ille novercales stimulos actusque canebat
|
||||
Herculis et forti monstra subacta manu,
|
||||
qui timidae matri pressos ostenderit angues
|
||||
intrepidusque fero riserit ore puer:
|
||||
"te neque Dictaeas quatiens mugitibus urbes
|
||||
taurus nec Stygii terruit ira canis,
|
||||
non leo sidereos caeli rediturus ad axes,
|
||||
non Erymanthei gloria montis aper.
|
||||
solvis Amazonios cinctus, Stymphalidas arcu
|
||||
adpetis, occiduo ducis ab orbe greges
|
||||
tergeminique ducis numerosos deicis artus
|
||||
et totiens uno victor ab hoste redis.
|
||||
non cadere Antaeo, non crescere profuit hydrae;
|
||||
nec cervam volucres eripuere pedes.
|
||||
Caci flamma perit; rubuit Busiride Nilus;
|
||||
prostratis maduit nubigenis Pholoë.
|
||||
|
||||
te Libyci stupuere sinus, te maxima Tethys
|
||||
horruit, imposito cum premerere polo:
|
||||
firmior Herculea mundus cervice pependit;
|
||||
lustrarunt umeros Phoebus et astra tuos."
|
||||
|
||||
Thracius haec vates. sed tu Tirynthius alter,
|
||||
Florentine, mihi: tu mea plectra moves
|
||||
antraque Musarum longo torpentia somno
|
||||
excutis et placidos ducis in orbe choros.
|
||||
|
||||
Impulit Ionios praemisso lumine fluctus
|
||||
nondum pura dies; tremulis vibratur in undis
|
||||
ardor et errantes ludunt per caerula flammae.
|
||||
iamque audax animi fidaeque oblita parentis
|
||||
fraude Dionaea riguos Proserpina saltus
|
||||
(sic Parcae iussere) petit. ter cardine verso
|
||||
praesagum cecinere fores; ter conscia fati
|
||||
flebile terrificis gemuit mugitibus Aetna.
|
||||
nullis illa tamen monstris nulloque tenetur
|
||||
prodigio. comites gressum iunxere sorores.
|
||||
|
||||
Prima dolo gaudens et tanto concita voto
|
||||
it Venus et raptus metitur corde futuros,
|
||||
iam dirum flexura chaos, iam Dite subacto
|
||||
ingenti famulos Manes ductura triumpho.
|
||||
|
||||
illi multifidos crinis sinuatur in orbes
|
||||
Idalia divisus acu; sudata marito
|
||||
fibula purpureos gemma suspendit amictus.
|
||||
|
||||
Candida Parrhasii post hanc regina Lycei
|
||||
et Pandionias quae cuspide protegit arces,
|
||||
utraque virgo, ruunt: haec tristibus aspera bellis,
|
||||
haec metuenda feris. Tritonia casside fulva
|
||||
caelatum Typhona gerit, qui summa peremptus
|
||||
ima parte viget, moriens et parte superstes;
|
||||
hastaque terribili surgens per nubila ferro
|
||||
instar habet silvae; tantum stridentia colla
|
||||
Gorgonis obtentu pallae fulgentis inumbrat.
|
||||
at Triviae lenis species et multus in ore
|
||||
frater erat, Phoebique genas et lumina Phoebi
|
||||
esse putes, solusque dabat discrimina sexus.
|
||||
brachia nuda nitent; levibus proiecerat auris
|
||||
indociles errare comas, arcuque remisso
|
||||
otia nervus agit; pendent post terga sagittae.
|
||||
crispatur gemino vestis Gortynia cinctu
|
||||
poplite fusa tenus, motoque in stamine Delos
|
||||
errat et aurato trahitur circumflua ponto.
|
||||
|
||||
Quas inter Cereris proles, nunc gloria matris,
|
||||
mox dolor, aequali tendit per gramina passu
|
||||
nec membris nec honore minor potuitque videri
|
||||
Pallas, si clipeum ferret, si spicula, Phoebe.
|
||||
collectae tereti nodantur iaspide vestes.
|
||||
pectinis ingenio numquam felicior artis
|
||||
contigit eventus; nulli sic consona telae
|
||||
fila nec in tantum veri duxere figuras.
|
||||
hic Hyperionio Solem de semine nasci
|
||||
|
||||
fecerat et pariter, forma sed dispare, Lunam,
|
||||
aurorae noctisque duces; cunabula Tethys
|
||||
praebet et infantes gremio solatur anhelos
|
||||
caeruleusque sinus roseis radiatur alumnis.
|
||||
invalidum dextro portat Titana lacerto
|
||||
nondum luce gravem nec pubescentibus alte
|
||||
cristatum radiis: primo clementior aevo
|
||||
fingitur et tenerum vagitu despuit ignem.
|
||||
laeva parte soror vitrei libamina potat
|
||||
uberis et parvo signatur tempora cornu.
|
||||
|
||||
Tali luxuriat cultu. comitantur euntem
|
||||
Naides et socia stipant utrimque caterva,
|
||||
quae fontes, Crinise, tuos et saxa rotantem
|
||||
Pantagiam nomenque Gelam qui praebuit urbi
|
||||
concelebrant, quas pigra vado Camerina palustri,
|
||||
quas Arethusaei latices, quas advena nutrit
|
||||
Alpheus; Cyane totum supereminet agmen:
|
||||
qualis Amazonidum peltis exultat aduncis
|
||||
pulchra cohors, quotiens Arcton populata virago
|
||||
Hippolyte niveas ducit post proelia turmas,
|
||||
seu flavos stravere Getas seu forte rigentem
|
||||
Thermodontiaca Tanaim fregere securi;
|
||||
aut quales referunt Baccho sollemnia Nymphae
|
||||
Maeoniae, quas Hermus alit, ripasque paternas
|
||||
percurrunt auro madidae: laetatur in antro
|
||||
amnis et undantem declinat prodigus urnam.
|
||||
|
||||
Viderat herboso sacrum de vertice vulgus
|
||||
Henna parens florum curvaque in valle sedentem
|
||||
|
||||
compellat Zephyrum: "pater o gratissime veris,
|
||||
qui mea lascivo regnas per prata meatu
|
||||
semper et adsiduis inroras flatibus annum,
|
||||
respice Nympharum coetus et celsa Tonantis
|
||||
germina per nostros dignantia ludere campos.
|
||||
nunc adsis faveasque, precor; nunc omnia fetu
|
||||
pubescant virgulta velis, ut fertilis Hybla
|
||||
invideat vincique suos non abnuat hortos.
|
||||
quidquid turiferis spirat Panchaia silvis,
|
||||
quidquid odoratus longe blanditur Hydaspes,
|
||||
quidquid ab extremis ales longaeva colonis
|
||||
colligit optato repetens exordia leto,
|
||||
|
||||
in venas disperge meas et flamine largo
|
||||
rura fove. merear divino pollice carpi
|
||||
et nostris cupiant ornari numina sertis."
|
||||
|
||||
Dixerat; ille novo madidantes nectare pennas
|
||||
concutit et glaebas fecundo rore maritat,
|
||||
quaque volat vernus sequitur rubor; omnis in herbas
|
||||
turget humus medioque patent convexa sereno;
|
||||
sanguineo splendore rosas, vaccinia nigro
|
||||
induit et dulci violas ferrugine pingit.
|
||||
Parthica quae tantis variantur cingula gemmis
|
||||
regales vinctura sinus? Quae vellera tantum
|
||||
ditibus Assyrii spumis fucantur aëni?
|
||||
non tales volucer pandit Iunonius alas,
|
||||
nec sic innumeros arcu mutante colores
|
||||
incipiens redimitur hiems, cum tramite flexo
|
||||
semita discretis interviret umida nimbis.
|
||||
|
||||
Forma loci superat flores: curvata tumore
|
||||
parvo planities et mollibus edita clivis
|
||||
creverat in collem. vivo de pumice fontes
|
||||
|
||||
roscida mobilibus lambebant gramina rivis
|
||||
silvaque torrentes ramorum frigore soles
|
||||
temperat et medio brumam sibi vindicat aestu:
|
||||
apta fretis abies, bellis accommoda cornus,
|
||||
quercus amica Iovi, tumulos tectura cupressus,
|
||||
ilex plena favis, venturi praescia laurus;
|
||||
fluctuat hic denso crispata cacumine buxus,
|
||||
hic hederae serpunt, hic pampinus induit ulmos.
|
||||
haud procul inde lacus (Pergum dixere Sicani)
|
||||
panditur et nemorum frondoso margine cinctus
|
||||
vicinis pallescit aquis: admittit in altum
|
||||
cernentes oculos et late pervius umor
|
||||
ducit inoffensos liquido sub flumine visus
|
||||
imaque perspicui prodit secreta profundi.
|
||||
|
||||
huc elapsa cohors gaudet per florida rura.
|
||||
|
||||
|
||||
Hortatur Cytherea legant: "nunc ite, sorores,
|
||||
dum matutinis praesudat solibus aër,
|
||||
dum meus humectat flaventes Lucifer agros
|
||||
roranti praevectus equo." sic fata doloris
|
||||
carpit signa sui. varios tum cetera saltus
|
||||
invasere cohors: credas examina fundi
|
||||
Hyblaeum raptura thymum, cum cerea reges
|
||||
castra movent fagique cava dimissus ab alvo
|
||||
mellifer electis exercitus obstrepit herbis.
|
||||
pratorum spoliatur honos: haec lilia fuscis
|
||||
intexit violis; hanc mollis amaracus ornat;
|
||||
haec graditur stellata rosis, haec alba ligustris.
|
||||
te quoque, flebilibus maerens Hyacinthe figuris,
|
||||
|
||||
Narcissumque metunt, nunc inclita germina veris,
|
||||
praestantes olim pueros: tu natus Amyclis,
|
||||
hunc Helicon genuit; disci te perculit error,
|
||||
hunc fontis decepit amor; te fronte retusa
|
||||
Delius, hunc fracta Cephisus harundine luget.
|
||||
|
||||
Aestuat ante alias avido fervore legendi
|
||||
frugiferae spes una deae: nunc vimine texto
|
||||
ridentes calathos spoliis agrestibus implet;
|
||||
nunc sociat flores seseque ignara coronat,
|
||||
augurium fatale tori. quin ipsa tubarum
|
||||
armorumque potens dextram, qua fortia turbat
|
||||
agmina, qua stabiles portas et moenia vellit,
|
||||
iam levibus laxat studiis hastamque reponit
|
||||
insuetisque docet galeam mitescere sertis;
|
||||
ferratus lascivit apex horrorque recessit
|
||||
Martius et cristae pacato fulgure vernant.
|
||||
nec, quae Parthenium canibus scrutatur odorem,
|
||||
aspernata choros libertatemque comarum
|
||||
iniecta voluit tantum frenare corona.
|
||||
|
||||
Talia virgineo passim dum more geruntur,
|
||||
ecce repens mugire fragor, confligere turres
|
||||
pronaque vibratis radicibus oppida verti.
|
||||
causa latet; dubios agnovit sola tumultus
|
||||
diva Paphi mixtoque metu perterrita gaudet.
|
||||
iamque per anfractus animarum rector opacos
|
||||
sub terris quaerebat iter gravibusque gementem
|
||||
|
||||
Enceladum calcabat equis: inmania findunt
|
||||
membra rotae pressaque Gigas cervice laborat
|
||||
Sicaniam cum Dite ferens temptatque moveri
|
||||
debilis et fessis serpentibus impedit axem:
|
||||
fumida sulphureo praelabitur orbita dorso.
|
||||
ac velut occultus securum pergit in hostem
|
||||
miles et effossi subter fundamina campi
|
||||
transilit inclusos arcano limite muros
|
||||
turbaque deceptas victrix erumpit in arces
|
||||
terrigenas imitata viros: sic tertius heres
|
||||
Saturni latebrosa vagis rimatur habenis
|
||||
devia, fraternum cupiens exire sub orbem.
|
||||
ianua nulla patet; prohibebant undique rupes
|
||||
oppositae duraque deum compage tenebant:
|
||||
non tulit ille moras indignatusque trabali
|
||||
saxa ferit sceptro. Siculae sonuere cavernae;
|
||||
turbatur Lipare; stupuit fornace relicta
|
||||
Mulciber et trepidus deiecit fulmina Cyclops.
|
||||
audiit et si quem glacies Alpina coercet
|
||||
et qui te, Latiis nondum praecincte tropaeis
|
||||
Thybri, natat missamque Pado qui remigat alnum.
|
||||
|
||||
Sic, cum Thessaliam scopulis inclusa teneret
|
||||
Peneo stagnante palus et mersa negaret
|
||||
arva coli, trifida Neptunus cuspide montes
|
||||
impulit adversos: tunc forti saucius ictu
|
||||
dissiluit gelido vertex Ossaeus Olympo;
|
||||
carceribus laxantur aquae factoque meatu
|
||||
redduntur fluviusque mari tellusque colonis.
|
||||
|
||||
|
||||
Postquam victa manu duros Trinacria nexus
|
||||
solvit et inmenso late discessit hiatu,
|
||||
adparet subitus caelo timor; astra viarum
|
||||
mutavere fidem; vetito se proluit Arctos
|
||||
aequore; praecipitat pigrum formido Booten,
|
||||
horruit Orion. audito palluit Atlas
|
||||
hinnitu: rutilos obscurat anhelitus axes
|
||||
discolor et longa solitos caligine pasci
|
||||
terruit orbis equos; pressis haesere lupatis
|
||||
attoniti meliore polo rursusque verendum
|
||||
in chaos obliquo certant temone reverti.
|
||||
mox ubi pulsato senserunt verbera tergo
|
||||
et solem didicere pati, torrentius amne
|
||||
hiberno tortaque ruunt pernicius hasta:
|
||||
quantum non iaculum Parthi, non impetus Austri,
|
||||
non leve sollicitae mentis discurrit acumen.
|
||||
sanguine frena calent; corrumpit spiritus auras
|
||||
letifer; infectae spumis vitiantur harenae.
|
||||
|
||||
Diffugiunt Nymphae: rapitur Proserpina curru
|
||||
imploratque deas. iam Gorgonis ora revelat
|
||||
Pallas et intento festinat Delia telo
|
||||
nec patruo cedunt: stimulat communis in arma
|
||||
virginitas crimenque feri raptoris acerbat.
|
||||
ille velut stabuli decus armentique iuvencam
|
||||
cum leo possedit nudataque viscera fodit
|
||||
unguibus et rabiem totos exegit in armos:
|
||||
stat crassa turpis sanie nodosque iubarum
|
||||
excutit et viles pastorum despicit iras.
|
||||
|
||||
"Ignavi domitor vulgi, deterrime fratrum",
|
||||
|
||||
Pallas ait "quae te stimulis facibusque profanis
|
||||
Eumenides movere? tua cur sede relicta
|
||||
audes Tartareis caelum incestare quadrigis?
|
||||
sunt tibi deformes Dirae, sunt altera Lethes
|
||||
numina, sunt tristes Furiae, te coniuge dignae.
|
||||
fratris linque domos, alienam desere sortem;
|
||||
nocte tua contentus abi. quid viva sepultis
|
||||
admisces? nostrum quid proteris advena mundum?"
|
||||
|
||||
Talia vociferans avidos transire minaci
|
||||
cornipedes umbone ferit clipeique retardat
|
||||
obice Gorgoneisque premens adsibilat hydris
|
||||
praetentaque operit crista; libratur in ictum
|
||||
fraxinus et nigros illuminat obvia currus
|
||||
missaque paene foret, ni Iuppiter aethere summo
|
||||
pacificas rubri torsisset fulminis alas
|
||||
confessus socerum: nimbis hymenaeus hiulcis
|
||||
intonat et testes firmant conubia flammae.
|
||||
|
||||
Invitae cessere deae. compescuit arcum
|
||||
cum gemitu talesque dedit Latonia voces:
|
||||
|
||||
"Sis memor o longumque vale. reverentia patris
|
||||
obstitit auxilio, nec nos defendere contra
|
||||
possumus: imperio vinci maiore fatemur.
|
||||
in te coniurat genitor populoque silenti
|
||||
traderis, heu! cupidas non adspectura sorores
|
||||
aequalemque chorum. quae te fortuna supernis
|
||||
abstulit et tanto damnavit sidera luctu?
|
||||
|
||||
iam neque Partheniis innectere retia lustris
|
||||
nec pharetram gestare libet. securus ubique
|
||||
spumet aper saevique fremant impune leones.
|
||||
te iuga Taygeti, posito te Maenala flebunt
|
||||
venatu maestoque diu lugebere Cyntho.
|
||||
Delphica quin etiam fratris delubra tacebunt."
|
||||
|
||||
Interea volucri fertur Proserpina curru
|
||||
caesariem diffusa Noto planctuque lacertos
|
||||
verberat et questus ad nubila tendit inanes:
|
||||
|
||||
"Cur non torsisti manibus fabricata Cyclopum
|
||||
in nos tela, pater? Sic me crudelibus umbris
|
||||
tradere, sic toto placuit depellere mundo?
|
||||
nullane te flectit pietas nihilumque paternae
|
||||
mentis inest? Tantas quo crimine movimus iras?
|
||||
non ego, cum rapido saeviret Phlegra tumultu,
|
||||
signa deis adversa tuli; non robore nostro
|
||||
Ossa pruinosum vexit glacialis Olympum.
|
||||
quod conata nefas aut cuius conscia culpae
|
||||
exul ad inmanes Erebi detrudor hiatus?
|
||||
o fortunatas alii quascumque tulere
|
||||
raptores! saltem communi sole fruuntur.
|
||||
sed mihi virginitas pariter caelumque negatur,
|
||||
eripitur cum luce pudor, terrisque relictis
|
||||
servitum Stygio ducor captiva tyranno.
|
||||
o male dilecti flores despectaque matris
|
||||
consilia! o Veneris deprensae serius artes!
|
||||
mater, io! seu te Phrygiis in vallibus Idae
|
||||
Mygdonio buxus circumsonat horrida cantu,
|
||||
|
||||
seu tu sanguineis ululantia Dindyma Gallis
|
||||
incolis et strictos Curetum respicis enses:
|
||||
exitio succurre meo! compesce furentem!
|
||||
comprime ferales torvi praedonis habenas!"
|
||||
|
||||
Talibus ille ferox dictis fletuque decoro
|
||||
vincitur et primi suspiria sensit amoris.
|
||||
tunc ferrugineo lacrimas detergit amictu
|
||||
et placida maestum solatur voce dolorem:
|
||||
|
||||
"Desine funestis animum, Proserpina, curis
|
||||
et vano vexare metu. maiora dabuntur
|
||||
sceptra nec indigni taedas patiere mariti.
|
||||
ille ego Saturni proles, cui machina rerum
|
||||
servit et immensum tendit per inane potestas.
|
||||
amissum ne crede diem: sunt altera nobis
|
||||
sidera, sunt orbes alii, lumenque videbis
|
||||
purius Elysiumque magis mirabere solem
|
||||
cultoresque pios; illic pretiosior aetas,
|
||||
aurea progenies habitat, semperque tenemus
|
||||
quod superi meruere semel. nec mollia desunt
|
||||
prata tibi; Zephyris illic melioribus halant
|
||||
perpetui flores, quos nec tua protulit Henna.
|
||||
est etiam lucis arbor praedives opacis
|
||||
fulgentes viridi ramos curvata metallo:
|
||||
haec tibi sacra datur fortunatumque tenebis
|
||||
autumnum et fulvis semper ditabere pomis.
|
||||
parva loquor: quidquid liquidus complectitur aër,
|
||||
quidquid alit tellus, quidquid maris aequora verrunt,
|
||||
quod fluvii volvunt, quod nutrivere paludes,
|
||||
cuncta tuis pariter cedent animalia regnis
|
||||
lunari subiecta globo, qui septimus auras
|
||||
ambit et aeternis mortalia separat astris.
|
||||
|
||||
sub tua purpurei venient vestigia reges
|
||||
deposito luxu turba cum paupere mixti
|
||||
(omnia mors aequat); tu damnatura nocentes,
|
||||
tu requiem latura piis; te iudice sontes
|
||||
improba cogentur vitae commissa fateri.
|
||||
accipe Lethaeo famulas cum gurgite Parcas,
|
||||
sit fatum quodcumque voles."
|
||||
|
||||
Haec fatus ovantes
|
||||
exhortatur equos et Tartara mitior intrat.
|
||||
conveniunt animae, quantas violentior Auster
|
||||
decutit arboribus frondes aut nubibus imbres
|
||||
colligit aut frangit fluctus aut torquet harenas;
|
||||
cunctaque praecipiti stipantur saecula cursu
|
||||
insignem visura nurum. mox ipse serenus
|
||||
ingreditur facili passus mollescere risu
|
||||
dissimilisque sui. dominis intrantibus ingens
|
||||
adsurgit Phlegethon: flagrantibus hispida rivis
|
||||
barba madet totoque fluunt incendia vultu.
|
||||
|
||||
Occurrunt propere lecta de plebe ministri:
|
||||
pars altos revocant currus frenisque solutis
|
||||
vertunt emeritos ad pascua nota iugales;
|
||||
pars aulaea tenent; alii praetexere ramis
|
||||
limina et in thalamum cultas extollere vestes.
|
||||
reginam casto cinxerunt agmine matres
|
||||
Elysiae teneroque levant sermone timores
|
||||
et sparsos religant crines et vultibus addunt
|
||||
flammea sollicitum praevelatura pudorem.
|
||||
|
||||
Pallida laetatur regio gentesque sepultae
|
||||
|
||||
luxuriant epulisque vacant genialibus umbrae.
|
||||
grata coronati peragunt convivia Manes;
|
||||
rumpunt insoliti tenebrosa silentia cantus;
|
||||
sedantur gemitus. Erebi se sponte relaxat
|
||||
squalor et aeternam patitur rarescere noctem,
|
||||
urna nec incertas versat Minoia sortes.
|
||||
verbera nulla sonant nulloque frementia luctu
|
||||
impia dilatis respirant Tartara poenis:
|
||||
non rota suspensum praeceps Ixiona torquet;
|
||||
non aqua Tantaleis subducitur invida labris.
|
||||
solvitur Ixion et Tantalus invenit undas
|
||||
et Tityos tandem spatiosos erigit artus
|
||||
squalentisque novem detexit iugera campi
|
||||
(tantus erat), laterisque piger sulcator opaci
|
||||
invitus trahitur lasso de pectore vultur
|
||||
abreptasque dolet iam non sibi crescere fibras.
|
||||
|
||||
Oblitae scelerum formidatique furoris
|
||||
Eumenides cratera parant et vina feroci
|
||||
crine bibunt flexisque minis iam lene canentes
|
||||
extendunt socios ad pocula plena cerastas
|
||||
et festas alio succendunt lumine taedas.
|
||||
tunc et pestiferi pacatum flumen Averni
|
||||
innocuae transistis, aves, flatumque repressit
|
||||
Amsanctus: fixo tacuit torrente vorago.
|
||||
tunc Acheronteos mutato gurgite fontes
|
||||
lacte novo tumuisse ferunt, hederisque virentem
|
||||
Cocyton dulci perhibent undasse Lyaeo.
|
||||
stamina nec rumpit Lachesis; nec turbida sacris
|
||||
obstrepitant lamenta choris. mors nulla vagatur
|
||||
|
||||
in terris, nullique rogum planxere parentes;
|
||||
navita non moritur fluctu, non cuspide miles;
|
||||
oppida funerei pollent immunia leti,
|
||||
impexamque senex velavit harundine frontem
|
||||
portitor et vacuos egit cum carmine remos.
|
||||
|
||||
Iam suus inferno processerat Hesperus orbi:
|
||||
ducitur in thalamum virgo. stat pronuba iuxta
|
||||
stellantes Nox picta sinus tangensque cubile
|
||||
omina perpetuo genitalia foedere sancit;
|
||||
exultant cum voce pii Ditisque sub aula
|
||||
talia pervigili sumunt exordia plausu:
|
||||
|
||||
"Nostra potens Iuno tuque o germane Tonantis
|
||||
et gener, unanimi consortia discite somni
|
||||
mutuaque alternis innectite vota lacertis.
|
||||
iam felix oritur proles; iam laeta futuros
|
||||
expectat Natura deos. nova numina rebus
|
||||
addite et optatos Cereri proferte nepotes."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,510 @@
|
|||
|
||||
Iuppiter interea cinctam Thaumantida nimbis
|
||||
ire iubet totoque deos arcessere mundo.
|
||||
illa colorato Zephyros illapsa volatu
|
||||
numina conclamat pelagi Nymphasque morantes
|
||||
increpat et Fluvios umentibus evocat antris.
|
||||
|
||||
ancipites trepidique ruunt, quae causa quietos
|
||||
excierit, tanto quae res agitanda tumultu.
|
||||
ut patuit stellata domus, considere iussi,
|
||||
nec confusus honor: caelestibus ordine sedes
|
||||
prima datur; tractum proceres tenuere secundum
|
||||
aequorei, placidus Nereus reverendaque Phorci
|
||||
canities; Glaucum series extrema biformem
|
||||
accipit et certo mansurum Protea vultu.
|
||||
nec non et senibus Fluviis concessa sedendi
|
||||
gloria; plebeio stat cetera more iuventus,
|
||||
mille Amnes. liquidis incumbunt patribus udae
|
||||
Naides et taciti mirantur sidera Fauni.
|
||||
|
||||
Tum gravis ex alto genitor sic orsus Olympo:
|
||||
"abduxere meas iterum mortalia curas
|
||||
iam pridem neglecta mihi, Saturnia postquam
|
||||
otia et ignavi senium cognovimus aevi;
|
||||
sopitosque diu populos torpore paterno
|
||||
sollicitae placuit stimulis impellere vitae,
|
||||
incultis ne sponte seges grandesceret arvis,
|
||||
undaret neu silva favis, neu vina tumerent
|
||||
fontibus et totae fremerent in pocula ripae
|
||||
(haud equidem invideo — neque enim livescere fas est
|
||||
vel nocuisse deos — sed, quod dissuasor honesti
|
||||
luxus et humanas oblimat copia mentes),
|
||||
provocet ut segnes animos rerumque remotas
|
||||
ingeniosa vias paulatim exploret egestas
|
||||
utque artes pariat sollertia, nutriat usus.
|
||||
|
||||
"Nunc mihi cum magnis instat Natura querellis
|
||||
|
||||
humanum relevare genus, durumque tyrannum
|
||||
immitemque vocat regnataque saecula patri
|
||||
commemorat parcumque Iovem se divite clamat,
|
||||
qui campos horrere situ dumisque repleri
|
||||
rura velim, nullisque exornem fructibus annum.
|
||||
se iam, quae genetrix mortalibus ante fuisset,
|
||||
in dirae subito mores transisse novercae;
|
||||
'quid mentem traxisse polo, quid profuit altum
|
||||
erexisse caput, pecudum si more pererrant
|
||||
avia, si frangunt communia pabula glandes?
|
||||
haecine vita iuvat silvestribus abdita
|
||||
lustris
|
||||
indiscreta feris?' tales cum saepe parentis
|
||||
pertulerim questus, tandem clementior orbi
|
||||
Chaonio statui gentes avertere victu:
|
||||
atque adeo Cererem, quae nunc ignara malorum
|
||||
verberat Idaeos torva cum matre leones,
|
||||
per mare, per terras avido discurrere luctu
|
||||
decretum, natae donec laetata repertae
|
||||
indicio tribuat fruges, currusque feratur
|
||||
nubibus ignotas populis sparsurus aristas
|
||||
et iuga caerulei subeant Actaea dracones.
|
||||
quodsi quis Cereri raptorem prodere divum
|
||||
audeat, imperii molem pacemque profundam
|
||||
obtestor rerum, natus licet ille sororve
|
||||
vel coniunx fuerit natarumve agminis una,
|
||||
se licet illa meo conceptam vertice iactet:
|
||||
sentiet iratum procul aegide, sentiet ictum
|
||||
fulminis et genitum divina sorte pigebit
|
||||
optabitque mori: tunc vulnere saucius ipsi
|
||||
|
||||
tradetur genero, passurus prodita regna,
|
||||
et sciet an propriae conspirent Tartara causae.
|
||||
hoc sanctum; mansura fluant hoc ordine fata."
|
||||
dixit et horrendo concussit sidera motu.
|
||||
|
||||
At procul armisoni Cererem sub rupibus antri
|
||||
securam placidamque diu iam certa peracti
|
||||
terrebant simulacra mali, noctesque timorem
|
||||
ingeminant omnique perit Proserpina somno.
|
||||
namque modo adversis invadi viscera telis,
|
||||
nunc sibi mutatas horret nigrescere vestes,
|
||||
nunc steriles mediis frondere Penatibus ornos.
|
||||
stabat praeterea luco dilectior omni
|
||||
laurus, virgineos quondam quae fronde pudica
|
||||
umbrabat thalamos: hanc imo stipite caesam
|
||||
vidit et incomptos foedari pulvere ramos
|
||||
quaesivitque nefas. Dryades dixere gementes
|
||||
Tartarea Furias debellavisse bipenni.
|
||||
|
||||
Sed tunc ipsa sui iam non ambagibus ullis
|
||||
nuntia materno facies ingesta sopori:
|
||||
namque videbatur tenebroso obtecta recessu
|
||||
carceris et saevis Proserpina vincta catenis,
|
||||
non qualem Siculis olim mandaverat arvis
|
||||
nec qualem roseis nuper convallibus Aetnae
|
||||
suspexere deae: squalebat pulchrior auro
|
||||
caesaries et nox oculorum infecerat ignes
|
||||
exhaustusque gelu pallet rubor, ille superbi
|
||||
flammeus oris honos, et non cessura pruinis
|
||||
membra colorantur picei caligine regni.
|
||||
|
||||
ergo hanc ut dubio vix tandem agnoscere visu
|
||||
evaluit: "cuius tot poenae criminis?" inquit
|
||||
"unde haec informis macies? cui tanta potestas
|
||||
in me saevitiae? rigidi cur vincula ferri
|
||||
vix aptanda feris molles meruere lacerti?
|
||||
tu mea, tu proles? an vana fallimur umbra?"
|
||||
|
||||
Illa refert: "heu dira parens nataeque peremptae
|
||||
immemor! heu fulvas animo transgressa leaenas!
|
||||
tantane te nostri tenuere oblivia? tantum
|
||||
unica despicior? certe Proserpina nomen
|
||||
dulce tibi, tali quae nunc, ut cernis, hiatu
|
||||
suppliciis inclusa teror! tu saeva choreis
|
||||
indulges? Phrygias vel nunc interstrepis urbes?
|
||||
quodsi non omnem pepulisti pectore matrem,
|
||||
si tua nata, Ceres, et non me Caspia tigris
|
||||
edidit, his, oro, miseram defende cavernis
|
||||
inque superna refer. prohibent si fata reverti,
|
||||
vel tantum visura veni."
|
||||
|
||||
Sic fata trementes
|
||||
tendere conatur palmas. vis improba ferri
|
||||
impedit et motae somnum solvere catenae.
|
||||
obriguit visis; gaudet non vera fuisse;
|
||||
complexu caruisse dolet. penetralibus amens
|
||||
prosilit et tali compellat voce Cybeben:
|
||||
|
||||
"Iam non ulterius Phrygia tellure morabor,
|
||||
sancta parens: revocat tandem custodia cari
|
||||
pignoris et cunctis obiecti fraudibus anni.
|
||||
|
||||
Nec mihi Cyclopum quamvis extructa caminis
|
||||
culmina fida satis. timeo ne fama latebras
|
||||
prodiderit leviusque meum Trinacria celet
|
||||
depositum. terret nimium vulgata locorum
|
||||
nobilitas. aliis sedes obscurior oris
|
||||
exquirenda mihi; gemitu flammisque propinquis
|
||||
Enceladi nequeunt umbracula nostra taceri.
|
||||
somnia quin etiam variis infausta figuris
|
||||
saepe monent, nullusque dies non triste minatur
|
||||
augurium. quotiens flaventia serta comarum
|
||||
sponte cadunt! quotiens exundat ab ubere sanguis!
|
||||
larga vel invito prorumpunt flumina vultu
|
||||
iniussaeque manus mirantia pectora tundunt.
|
||||
si buxus inflare velim, ferale gemiscunt;
|
||||
tympana si quatiam, planctus mihi tympana reddunt.
|
||||
ah vereor, ne quid portendant omina veri!
|
||||
heu longae nocuere morae!"
|
||||
|
||||
"Procul inrita venti
|
||||
dicta ferant" subicit Cybele; "nec tanta Tonanti
|
||||
segnities, ut non pro pignore fulmina mittat.
|
||||
i tamen et nullo turbata revertere casu."
|
||||
|
||||
Haec ubi, digreditur templis. sed nulla ruenti
|
||||
mobilitas: tardos queritur non ire dracones
|
||||
immeritasque movens alterno verbere pennas
|
||||
Sicaniam quaerit, cum nondum absconderit Idam.
|
||||
cuncta pavet speratque nihil. sic aestuat ales,
|
||||
quae teneros humili fetus commiserit orno
|
||||
adlatura cibos, et plurima cogitat absens:
|
||||
ne gracilem ventus decusserit arbore nidum,
|
||||
ne furtum pateant homini, ne praeda colubris.
|
||||
|
||||
|
||||
Ut domus excubiis incustodita remotis
|
||||
et resupinati neglecto cardine postes
|
||||
flebilis et tacitae species apparuit aulae,
|
||||
non expectato respectu cladis amictus
|
||||
conscidit et fractas cum crine avellit aristas.
|
||||
haeserunt lacrimae; nec vox aut spiritus oris
|
||||
redditur, atque imis vibrat timor ossa medullis;
|
||||
succidui titubant gressus; foribusque reclusis,
|
||||
dum vacuas sedes et desolata pererrat
|
||||
atria, semirutas confuso stamine telas
|
||||
atque interceptas agnoscit pectinis artes.
|
||||
divinus perit ille labor, spatiumque relictum
|
||||
audax sacrilego supplebat aranea textu.
|
||||
|
||||
Nec deflet plangitve malum: tantum oscula telae
|
||||
figit et abrumpit mutas in fila querellas:
|
||||
attritosque manu radios proiectaque pensa
|
||||
cunctaque virgineo sparsa oblectamina ludo
|
||||
ceu natam pressat gremio; castumque cubile
|
||||
desertosque toros et, sicubi sederat olim,
|
||||
perlegit: attonitus stabulo ceu pastor inani,
|
||||
cui pecus aut rabies Poenorum inopina leonum
|
||||
aut populatrices infestavere catervae;
|
||||
serus at ille redit vastataque pascua lustrans
|
||||
non responsuros ciet imploratque iuvencos.
|
||||
|
||||
Atque ibi secreta tectorum in parte iacentem
|
||||
conspicit Electram, natae quae sedula nutrix
|
||||
Oceani priscas inter notissima Nymphas.
|
||||
par Cereri pietas; haec post cunabula dulci
|
||||
ferre sinu summoque Iovi deducere parvam
|
||||
sueverat et genibus ludentem aptare paternis.
|
||||
|
||||
haec comes, haec custos, haec proxima mater haberi.
|
||||
tunc laceras effusa comas et pulvere cano
|
||||
sordida sidereae raptus lugebat alumnae.
|
||||
|
||||
Hanc adgressa Ceres, postquam suspiria tandem
|
||||
laxavit frenosque dolor: "quod cernimus" inquit
|
||||
"excidium? cui praeda feror? regnatne maritus
|
||||
an caelum Titanes habent? quae talia vivo
|
||||
ausa Tonante manus? rupitne Typhoia cervix
|
||||
Inarimen? fractane iugi compage Vesevi
|
||||
Alcyoneus Tyrrhena pedes per stagna cucurrit?
|
||||
an vicina mihi quassatis faucibus Aetna
|
||||
protulit Enceladum? nostros an forte Penates
|
||||
adpetiit centum Briareia turba lacertis?
|
||||
heu, ubi nunc es, nata, mihi? quo, mille ministrae,
|
||||
quo, Cyane? volucres quae vis Sirenas abegit?
|
||||
haecine vestra fides? sic fas aliena tueri
|
||||
pignora?"
|
||||
|
||||
Contremuit nutrix, maerorque pudori
|
||||
cedit, et adspectus miserae non ferre parentis
|
||||
emptum morte velit longumque inmota moratur
|
||||
auctorem dubium certumque expromere funus.
|
||||
vix tamen haec:
|
||||
|
||||
"Acies utinam vesana Gigantum
|
||||
hanc dederit cladem! levius communia tangunt.
|
||||
sed divae, multoque minus quod rere, sorores
|
||||
in nostras (nimium!) coniuravere ruinas.
|
||||
insidias superum, cognatae vulnera cernis
|
||||
invidiae. Phlegra nobis infensior aether.
|
||||
|
||||
"Florebat tranquilla domus; nec limina virgo
|
||||
|
||||
linquere nec virides audebat visere saltus
|
||||
praeceptis obstricta tuis. telae labor illi;
|
||||
Sirenes requies. sermonum gratia mecum,
|
||||
mecum somnus erat cautique per atria ludi:
|
||||
cum subito (dubium quonam monstrante latebras
|
||||
rescierit) Cytherea venit suspectaque nobis
|
||||
ne foret, hinc Phoeben comites, hinc Pallada iunxit.
|
||||
protinus effuso laetam se fingere risu
|
||||
nec semel amplecti nomenque iterare sororis
|
||||
et dura de matre queri, quae tale recessu
|
||||
maluerit damnare decus vetitamque dearum
|
||||
colloquio patriis procul amandaverit astris.
|
||||
nostra rudis gaudere malis et nectare largo
|
||||
instaurare dapes. nunc arma habitumque Dianae
|
||||
induitur digitisque attemptat mollibus arcum,
|
||||
nunc crinita iubis galeam, laudante Minerva,
|
||||
implet et ingentem clipeum gestare laborat.
|
||||
|
||||
"Prima Venus campos Aetnaeaque rura maligno
|
||||
ingerit adflatu. vicinos callida flores
|
||||
ingeminat meritumque loci velut inscia quaerit
|
||||
nec credit, quod bruma rosas innoxia servet,
|
||||
quod gelidi rubeant alieno germine menses
|
||||
verna nec iratum timeant virgulta Booten.
|
||||
dum loca miratur, studio dum flagrat eundi,
|
||||
persuadet; teneris heu lubrica moribus aetas!
|
||||
quos ego nequidquam planctus, quas inrita fudi
|
||||
|
||||
ore preces! ruit illa tamen confisa sororum
|
||||
praesidio; famulae longo post ordine Nymphae.
|
||||
|
||||
"Itur in aeterno vestitos gramine colles
|
||||
et prima sub luce legunt, cum rore serenus
|
||||
albet ager sparsosque bibunt violaria sucos.
|
||||
sed postquam medio sol altior institit axi,
|
||||
ecce polum nox foeda rapit tremefactaque nutat
|
||||
insula cornipedum pulsu strepituque rotarum.
|
||||
nosse nec aurigam licuit: seu mortifer ille
|
||||
seu Mors ipsa fuit. livor permanat in herbas;
|
||||
deficiunt rivi; squalent rubigine prata
|
||||
et nihil adflatum vivit: pallere ligustra,
|
||||
expirare rosas, decrescere lilia vidi.
|
||||
ut rauco reduces tractu detorsit habenas,
|
||||
nox sua prosequitur currum, lux redditur orbi.
|
||||
Persephone nusquam. voto rediere peracto
|
||||
nec mansere deae. mediis invenimus arvis
|
||||
exanimem Cyanen: cervix redimita iacebat
|
||||
et caligantes marcebant fronte coronae.
|
||||
adgredimur subito et casus scitamur eriles
|
||||
(nam propior cladi steterat): quis vultus equorum?
|
||||
quis regat? illa nihil, tacito sed laesa veneno
|
||||
solvitur in laticem: subrepit crinibus umor;
|
||||
liquitur in roremque pedes et brachia manant
|
||||
nostraque mox lambit vestigia perspicuus fons.
|
||||
discedunt aliae. rapidis Acheloides alis
|
||||
sublatae Siculi latus obsedere Pelori
|
||||
|
||||
accensaeque malo iam non impune canoras
|
||||
in pestem vertere lyras: vox blanda carinas
|
||||
adligat; audito frenantur carmine remi.
|
||||
sola domi luctu senium tractura relinquor."
|
||||
|
||||
Haeret adhuc suspensa Ceres et singula demens
|
||||
ceu nondum transacta timet; mox lumina torquens
|
||||
vultu ad caelicolas furiato pectore fertur.
|
||||
arduus Hyrcana quatitur sic matre Niphates,
|
||||
cuius Achaemenio regi ludibria natos
|
||||
advexit tremebundus eques: fremit illa marito
|
||||
mobilior Zephyro totamque virentibus iram
|
||||
dispergit maculis timidumque hausura profundo
|
||||
ore virum vitreae tardatur imagine formae.
|
||||
|
||||
Haud aliter toto genetrix bacchatur Olympo
|
||||
"reddite" vociferans. "non me vagus edidit amnis;
|
||||
non Dryadum de plebe sumus. turrita Cybebe
|
||||
me quoque Saturno genuit. quo iura deorum,
|
||||
quo leges cecidere poli? quid vivere recte
|
||||
proderit? en audet noti Cytherea pudoris
|
||||
ostentare suos post Lemnia vincula vultus!
|
||||
hos animos bonus ille sopor castumque cubile
|
||||
praebuit! amplexus hoc promeruere pudici!
|
||||
nec mirum, si turpe nihil post talia ducit.
|
||||
quid vos expertes thalami? tantumne relictus
|
||||
|
||||
virginitatis honos? tantum mutata voluntas?
|
||||
iam Veneri iunctae, sociis raptoribus, itis?
|
||||
o templis Scythiae atque hominem sitientibus aris
|
||||
utraque digna coli! tanti quae causa furoris?
|
||||
quam mea vel tenui dicto Proserpina laesit?
|
||||
scilicet aut caris pepulit te, Delia, silvis
|
||||
aut tibi commissas rapuit, Tritonia, pugnas.
|
||||
an gravis eloquio? vestros an forte petebat
|
||||
importuna choros? atqui Trinacria longe,
|
||||
esset ne vobis oneri, deserta colebat.
|
||||
quid latuisse iuvat? rabiem livoris acerbi
|
||||
nulla potest placare quies."
|
||||
|
||||
His increpat omnes
|
||||
vocibus. ast illae (prohibet sententia patris)
|
||||
aut reticent aut nosse negant responsaque matri
|
||||
dant lacrimas. quid agat? rursus se victa remittit
|
||||
inque humiles devecta preces:
|
||||
|
||||
"Ignoscite, si quid
|
||||
intumuit pietas, si quid flagrantius actum
|
||||
quam miseros decuit. supplex miserandaque vestris
|
||||
advolvor genibus: liceat cognoscere sortem:
|
||||
hoc tantum liceat — certos habuisse dolores.
|
||||
scire peto, quae forma mali; quamcumque dedistis
|
||||
fortunam, sit nota: feram fatumque putabo,
|
||||
non scelus. adspectum, precor, indulgete parenti;
|
||||
non repetarn. quaesita manu securus habeto
|
||||
quisquis es; adfirmo praedam; desiste vereri.
|
||||
quodsi nos aliquo praevenit foedere raptor,
|
||||
tu certe, Latona, refer; confessa Diana
|
||||
forte tibi. nosti quid sit Lucina, quis horror
|
||||
|
||||
pro genitis et quantus amor, partusque tulisti
|
||||
tu geminos; haec una mihi. sic crine fruaris
|
||||
semper Apollineo, sic me felicior aevum
|
||||
mater agas."
|
||||
|
||||
Largis tunc imbribus ora madescunt.
|
||||
"quid? tantum dignum fieri dignumque taceri?
|
||||
hei mihi, discedunt omnes. quid vana moraris
|
||||
ulterius? non bella palam caelestia sentis?
|
||||
quin potius natam pelago terrisque requiris?
|
||||
accingar lustrare diem, per devia rerum
|
||||
indefessa ferar. nulla cessabitur hora,
|
||||
non requies, non somnus erit, dum pignus ademptum
|
||||
inveniam, gremio quamvis mergatur Hiberae
|
||||
Tethyos et Rubro iaceat vallata profundo.
|
||||
non Rheni glacies, non me Riphaea tenebunt
|
||||
frigora; non dubio Syrtis cunctabitur aestu.
|
||||
stat finem penetrare Noti Boreaeque nivalem
|
||||
vestigare domum; primo calcabitur Atlas
|
||||
occasu facibusque meis lucebit Hydaspes.
|
||||
impius errantem videat per rura, per urbes
|
||||
Iuppiter; extincta satietur paelice Iuno.
|
||||
insultate mihi, caelo regnate superbi,
|
||||
ducite praeclarum Cereris de stirpe triumphum!"
|
||||
|
||||
Haec fatur notaeque iugis illabitur Aetnae
|
||||
noctivago taedas informatura labori.
|
||||
|
||||
Lucus erat prope flumen Acin, quod candida praefert
|
||||
saepe mari pulchroque secat Galatea natatu,
|
||||
densus et innexis Aetnaea cacumina ramis
|
||||
qua licet usque tegens. illic posuisse cruentam
|
||||
|
||||
aegida captivamque pater post proelia praedam
|
||||
advexisse datur. Phlegraeis silva superbit
|
||||
exuviis totumque nemus victoria vestit.
|
||||
hic patuli rictus et prodigiosa Gigantum
|
||||
tergora dependent, et adhuc crudele minantur
|
||||
adfixae truncis facies, inmaniaque ossa
|
||||
serpentum passim cumulis exanguibus albent,
|
||||
et rigidae multo suspirant fulmine pelles;
|
||||
nullaque non magni iactat se nominis arbor:
|
||||
haec centumgemini strictor Aegaeonis enses
|
||||
curvata vix fronde levat; liventibus illa
|
||||
exultat Coei spoliis; haec arma Mimantis
|
||||
sustinet; hos onerat ramos exutus Ophion.
|
||||
altior at cunctis abies umbrosaque late
|
||||
ipsius Enceladi fumantia gestat opima,
|
||||
summi terrigenum regis, caderetque gravata
|
||||
pondere, ni lassam fulciret proxima quercus.
|
||||
inde timor numenque loco, nemorisque senectae
|
||||
parcitur, aetheriisque nefas nocuisse tropaeis.
|
||||
pascere nullus oves nec robora laedere Cyclops
|
||||
audet et ipse fugit sacra Polyphemus ab umbra.
|
||||
|
||||
Non tamen hoc tardata Ceres. accenditur ultro
|
||||
relligione
|
||||
º
|
||||
loci vibratque infesta securim
|
||||
ipsum etiam feritura Iovem: succidere pinus
|
||||
aut magis enodes dubitat prosternere cedros
|
||||
exploratque habiles truncos rectique tenorem
|
||||
stipitis et certo pertemptat brachia nisu.
|
||||
sic, qui vecturus longinqua per aequora merces
|
||||
molitur tellure ratem vitamque procellis
|
||||
obiectare parat, fagos metitur et alnos
|
||||
|
||||
et varium rudibus silvis accommodat usum:
|
||||
quae longa est, tumidis praebebit cornua velis;
|
||||
quae fortis, clavo potior; quae lenta, favebit
|
||||
remigio; stagni patiens aptanda carinae.
|
||||
|
||||
Tollebant geminae capita inviolata cupressus
|
||||
caespite vicino: quales non rupibus Idae
|
||||
miratur Simois, quales non divite ripa
|
||||
lambit Apollinei nemoris nutritor Orontes.
|
||||
germanas adeo credas; sic frontibus aequis
|
||||
adstant et socio despectant vertice lucum.
|
||||
hae placuere faces. pernix invadit utramque
|
||||
cincta sinus, exerta manus, armata bipenni
|
||||
alternasque ferit totisque obnixa trementes
|
||||
viribus impellit. pariter traxere ruinam
|
||||
et pariter posuere comas campoque recumbunt,
|
||||
Faunorum Dryadumque dolor. complectitur ambas,
|
||||
sicut erant, alteque levat retroque solutis
|
||||
crinibus ascendit fastigia montis anheli
|
||||
exuperatque aestus et nulli pervia saxa
|
||||
atque indignantes vestigia calcat harenas:
|
||||
qualis pestiferas animare ad crimina taxos
|
||||
torva Megaera ruit, Cadmi seu moenia poscat
|
||||
sive Thyesteis properet saevire Mycenis:
|
||||
dant tenebrae Manesque locum plantisque resultant
|
||||
Tartara ferratis, donec Phlegethontis in unda
|
||||
constitit et plenos excepit lampade fluctus.
|
||||
|
||||
Postquam perventum scopuli flagrantis in ora,
|
||||
protinus arsuras aversa fronte cupressus
|
||||
faucibus iniecit mediis lateque cavernas
|
||||
texit et undantem flammis obstruxit hiatum.
|
||||
|
||||
compresso mons igne tonat claususque laborat
|
||||
Mulciber: obducti nequeunt exire vapores.
|
||||
coniferi micuere apices crevitque favillis
|
||||
Aetna novis: strident admisso sulphure rami.
|
||||
tum, ne deficerent tantis erroribus, ignes
|
||||
semper inocciduos insopitosque manere
|
||||
iussit et arcano perfudit robora suco,
|
||||
quo Phaëthon inrorat equos, quo Luna iuvencos.
|
||||
|
||||
Iamque soporiferas nocturna silentia terris
|
||||
explicuere vices: laniato pectore longas
|
||||
inchoat illa vias et sic ingressa profatur:
|
||||
|
||||
"Non tales gestare tibi, Proserpina, taedas
|
||||
sperabam; sed vota mihi communia matrum
|
||||
et thalami festaeque faces caeloque canendus
|
||||
ante oculos hymenaeus erat. sic numina fatis
|
||||
volvimur et nullo Lachesis discrimine saevit?
|
||||
quam nuper sublimis eram quantisque procorum
|
||||
cingebar studiis! quae non mihi pignus ob unum
|
||||
cedebat numerosa parens! tu prima voluptas,
|
||||
tu postrema mihi; per te fecunda ferebar.
|
||||
o decus, o requies, o grata superbia matris,
|
||||
qua gessi florente deam, qua sospite numquam
|
||||
inferior Iunone fui: nunc squalida, vilis.
|
||||
hoc placitum patri. cur autem adscribimus illum
|
||||
his lacrimis? ego te, fateor, crudelis ademi,
|
||||
quae te deserui solamque instantibus ultro
|
||||
hostibus exposui. raucis secura fruebar
|
||||
nimirum thiasis et laeta sonantibus armis
|
||||
|
||||
iungebam Phrygios, cum tu raperere, leones.
|
||||
accipe quas merui poenas. en ora fatiscunt
|
||||
vulneribus grandesque rubent in pectore sulci.
|
||||
immemor en uterus crebro contunditur ictu.
|
||||
|
||||
"Qua te parte poli, quo te sub cardine quaeram?
|
||||
quis monstrator erit? quae me vestigia ducent?
|
||||
quis currus? ferus ipse quis est? terraene, marisne
|
||||
incola? quae volucrum deprendam signa rotarum?
|
||||
ibo, ibo quocumque pedes, quocumque iubebit
|
||||
casus; sic Venerem quaerat deserta Dione.
|
||||
|
||||
"Efficietne labor? rursus te, nata, licebit
|
||||
amplecti? manet ille decor, manet ille genarum
|
||||
fulgor? an infelix talem fortasse videbo,
|
||||
qualis nocte venis, qualem per somnia vidi?"
|
||||
|
||||
Sic ait et prima gressus molitur ab Aetna
|
||||
exitiique reos flores ipsumque rapinae
|
||||
detestata locum sequitur dispersa viarum
|
||||
indicia et pleno rimatur lumine campos
|
||||
inclinatque faces. omnis madet orbita fletu;
|
||||
omnibus admugit,
|
||||
quocumque it in aequore, sulcis.
|
||||
|
||||
adnatat umbra fretis extremaque lucis imago
|
||||
Italiam Libyamque ferit: clarescit Etruscum
|
||||
litus et accenso resplendent aequore Syrtes.
|
||||
antra procul Scyllaea petit canibusque reductis
|
||||
pars stupefacta silet, pars nondum exterrita latrat.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,634 @@
|
|||
Non alium certe decuit rectoribus orbis
|
||||
esse larem, nulloque magis se colle potestas
|
||||
aestimat et summi sentit fastigia iuris;
|
||||
attollens apicem subiectis regia rostris
|
||||
tot circum delubra videt tantisque deorum
|
||||
cingitur excubiis! iuvat infra tecta Tonantis
|
||||
cernere Tarpeia pendentes rupe Gigantas
|
||||
caelatasque fores mediisque volantia signa
|
||||
nubibus et densum stipantibus aethera templis
|
||||
aeraque vestitis numerosa puppe columnis
|
||||
consita subnixasque iugis inmanibus aedes,
|
||||
naturam cumulante manu, spoliisque micantes
|
||||
innumeros arcus. acies stupet igne metalli
|
||||
et circumfuso trepidans obtunditur auro.
|
||||
Agnoscisne tuos, princeps venerande, penates?
|
||||
haec sunt, quae primis olim miratus in annis
|
||||
patre pio monstrante puer. nil optimus ille
|
||||
divorum toto meruit felicius aevo,
|
||||
quam quod Romuleis victor sub moenibus egit
|
||||
te consorte dies, cum se melioribus addens
|
||||
exemplis civem gereret terrore remoto,
|
||||
alternos cum plebe iocos dilectaque passus
|
||||
iurgia patriciasque domos privataque passim
|
||||
visere deposito dignatus limina fastu.
|
||||
publicus hinc ardescit amor, cum moribus aequis
|
||||
inclinat populo regale modestia culmen.
|
||||
teque rudem vitae, quamvis diademate necdum
|
||||
cingebare comas, socium sumebat honorum
|
||||
purpureo fotum gremio, parvumque triumphis
|
||||
imbuit et magnis docuit praeludere fatis.
|
||||
et linguis variae gentes missique rogatum
|
||||
foedera Persarum proceres cum patre sedentem
|
||||
hac quondam videre domo positoque tiaram
|
||||
summisere genu. tecum praelarga vocavit
|
||||
ditandas ad dona tribus; fulgentia tecum
|
||||
collecti trabeatus adit delubra senatus
|
||||
Romano puerum gaudens offerre favori,
|
||||
ut novus imperio iam tunc adsuesceret heres.
|
||||
|
||||
Hinc tibi concreta radice tenacius haesit
|
||||
et penitus totis inolevit Roma medullis,
|
||||
dilectaeque urbis tenero conceptus ab ungue
|
||||
tecum crevit amor. nec te mutare reversum
|
||||
evaluit propria nutritor Bosphorus arce.
|
||||
et quotiens optare tibi quae moenia malles
|
||||
adludens genitor regni pro parte dedisset,
|
||||
divitis Aurora solium sortemque paratam
|
||||
sponte remittebas fratri: "regat ille volentes
|
||||
Assyrios; habeat Pharium cum Tigride Nilum;
|
||||
contingat mea Roma mihi." nec vota fefellit
|
||||
eventus. Fortuna novum molita tyrannum
|
||||
iam tibi quaerebat Latium belloque secundo
|
||||
protinus Eoa velox accitus ab aula
|
||||
suscipis Hesperiam patrio bis Marte receptam.
|
||||
ipsos per Illyricas urbes Oriente relicto
|
||||
ire Serena comes nullo deterrita casu,
|
||||
materna te mente fovens Latioque futurum
|
||||
rectorem generumque sibi seniore supernas
|
||||
iam repetente plagas. illo sub cardine rerum
|
||||
sedula servatum per tot discrimina pignus
|
||||
restituit sceptris patrui castrisque mariti.
|
||||
certavit pietate domus, fidaeque reductum
|
||||
coniugis officio Stilichonis cura recepit.
|
||||
Felix ille parens, qui te securus Olympum
|
||||
succedente petit! quam laetus ab aethere cernit
|
||||
se factis crevisse tuis! duo namque fuere
|
||||
Europae Libyaeque hostes: Maurusius Atlas
|
||||
Gildonis Furias, Alaricum barbara Peuce
|
||||
nutrierat, qui saepe tuum sprevere profana
|
||||
mente patrem. Thracum venienti e
|
||||
finibus alter
|
||||
Hebri clausit aquas; alter praecepta vocantis
|
||||
respuit auxiliisque ad proxima bella negatis
|
||||
abiurata palam Libyae possederat arva:
|
||||
quorum nunc meritam repetens non inmemor iram
|
||||
suppliciis fruitur natoque ultore triumphat.
|
||||
ense Thyestiadae poenas exegit Orestes,
|
||||
sed mixtum pietate nefas dubitandaque caedis
|
||||
gloria, materno laudem cum crimine pensat;
|
||||
pavit Iuleos inviso sanguine manis
|
||||
Augustus, sed falsa pii praeconia sumpsit
|
||||
in luctum patriae civili strage parentans:
|
||||
at tibi causa patris rerum coniuncta saluti
|
||||
bellorum duplicat laurus, isdemque tropaeis
|
||||
reddita libertas orbi, vindicta parenti.
|
||||
Sed mihi iam pridem captum Parnasia Maurum
|
||||
Pieriis egit fidibus chelys; arma Getarum
|
||||
nuper apud socerum plectro celebrata recenti.
|
||||
adventus nunc sacra tui libet edere Musis
|
||||
grataque patratis exordia sumere bellis.
|
||||
Iam Pollentini tenuatus funere campi
|
||||
concessaque sibi (rerum sic admonet usus)
|
||||
luce, tot amissis sociis atque omnibus una
|
||||
direptis opibus, Latio discedere iussus
|
||||
hostis et inmensi revolutus culmine fati
|
||||
turpe retexit iter. qualis piratica puppis,
|
||||
quae cunctis infensa fretis scelerumque referta
|
||||
divitiis multasque diu populata carinas
|
||||
incidit in magnam bellatricemque triremim,
|
||||
dum praedam de more putat; viduataque caesis
|
||||
remigibus, scissis velorum debilis alis,
|
||||
orba gubernaclis, antennis saucia fractis
|
||||
ludibrium pelagi vento iactatur et unda,
|
||||
vastato tandem poenas luitura profundo:
|
||||
talis ab urbe minas retro flectebat inanes
|
||||
Italiam fugiens, et quae venientibus ante
|
||||
prona fuit, iam difficilis, iam dura reversis.
|
||||
clausa putat sibi cuncta pavor, retroque relictos
|
||||
quos modo temnebat, rediens exhorruit amnes.
|
||||
Undosa tu forte domo vitreisque sub antris
|
||||
rerum ignarus adhuc ingentes pectore curas
|
||||
volvebat pater Eridanus: quis bella maneret
|
||||
exitus? imperiumne Iovi legesque placerent
|
||||
et vitae Romana quies, an iura perosus
|
||||
ad priscos pecudum damnaret saecula ritus?
|
||||
talia dum secum movet anxius, advolat una
|
||||
Naiadum resoluta comam, complexaque patrem
|
||||
"en Alaricus" ait "non qualem nuper ovantem
|
||||
vidimus; exangues, genitor, mirabere vultus.
|
||||
percensere manum tantaque ex gente iuvabit
|
||||
relliquias numerasse breves. iam desine maesta
|
||||
fronte queri Nymphasque choris iam redde sorores."
|
||||
Dixerat; ille caput placidis sublime fluentis
|
||||
extulit, et totis lucem spargentia ripis
|
||||
aurea roranti micuerunt cornua vultu.
|
||||
non illi madidum vulgaris harundine crinem
|
||||
velat honos; rami caput umbravere virentes
|
||||
Heliadum totisque fluunt electra capillis.
|
||||
palla tegit latos umeros, curruque paterno
|
||||
intextus Phaëthon glaucos incendit amictus.
|
||||
fultaque sub gremio caelatis nobilis astris
|
||||
aetherium probat urna decus. namque omnia luctus
|
||||
argumenta sui Titan signavit Olympo:
|
||||
mutatumque senem plumis et fronde sorores
|
||||
et fluvium, nati qui vulnera lavit anheli;
|
||||
stat gelidis Auriga plagis; vestigia fratris
|
||||
germanae servant Hyades, Cygnique sodalis
|
||||
lacteus extentas adspergit circulus alas;
|
||||
stelliger Eridanus sinuatis flexibus errans
|
||||
clara Noti convexa rigat gladioque tremendum
|
||||
gurgite sidereo subterluit Oriona.
|
||||
Hoc deus effulgens habitu prospexit euntes
|
||||
deiecta cervice Getas; tunc talia fatur:
|
||||
"sicine mutatis properas, Alarice, reverti
|
||||
consiliis? Italiae sic te iam paenitet orae?
|
||||
nec iam cornipedem Thybrino gramine pascis,
|
||||
ut rebare, tuum? Tuscis nec figis aratrum
|
||||
collibus? o cunctis Erebi dignissime poenis,
|
||||
tune Giganteis urbem temptare deorum
|
||||
adgressus furiis? nec te meus, improbe, saltem
|
||||
terruit exemplo Phaëthon, qui fulmina praeceps
|
||||
in nostris efflavit aquis, dum flammea caeli
|
||||
flectere terrenis meditatur frena lacertis
|
||||
mortalique diem sperat diffundere vultu?
|
||||
crede mihi, simili bacchatur crimine, quisquis
|
||||
adspirat Romae spoliis aut Solis habenis."
|
||||
Sic fatus Ligures Venetosque erectior amnes
|
||||
magna voce ciet. frondentibus umida ripis
|
||||
colla levant: pulcher Ticinus et Addua visu
|
||||
caerulus et velox Athesis tardusque meatu
|
||||
Mincius inque novem consurgens ora Timavus.
|
||||
insultant omnes profugo pacataque laetum
|
||||
invitant ad prata pecus; iam Pana Lycaeum,
|
||||
iam Dryadas revocant et rustica numina Faunos.
|
||||
Tu quoque non parvum Getico, Verona, triumpho
|
||||
adiungis cumulum, nec plus Pollentia rebus
|
||||
contulit Ausoniis aut moenia vindicis Hastae.
|
||||
hic, rursus dum pacta movet damnisque coactus
|
||||
extremo mutare parat praesentia casu,
|
||||
nil sibi periurum sensit prodesse furorem
|
||||
converti nec fata loco, multisque suorum
|
||||
diras pavit aves, inimicaque corpora volvens
|
||||
Ionios Athesis mutavit sanguine fluctus.
|
||||
Oblatum Stilicho violato foedere Martem
|
||||
omnibus adripuit votis, ubi Roma periclo
|
||||
iam procul et belli medio Padus arbiter ibat.
|
||||
iamque opportunam motu strepuisse rebelli
|
||||
gaudet perfidiam praebensque exempla labori
|
||||
sustinet accensos aestivo pulvere soles.
|
||||
ipse manu metuendus adest inopinaque cunctis
|
||||
instruit arma locis et qua vocat usus ab omni
|
||||
parte venit. fesso si deficit agmine miles,
|
||||
utitur auxiliis damni securus, et astu
|
||||
debilitat saevum cognatis viribus Histrum
|
||||
et duplici lucro committens proelia vertit
|
||||
in se barbariem nobis utrimque cadentem.
|
||||
ipsum te caperet letoque, Alarice, dedisset,
|
||||
ni calor incauti male festinatus Alani
|
||||
dispositum turbasset opus; prope captus anhelum
|
||||
verbere cogis equum, nec te vitasse dolemus.
|
||||
i potius genti reliquus tantisque superstes
|
||||
Danuvii populis, i, nostrum vive tropaeum.
|
||||
Non tamen ingenium tantis se cladibus atrox
|
||||
deicit: occulto temptabat tramite montes,
|
||||
si qua per scopulos subitas exquirere posset
|
||||
in Raetos Gallosque vias. sed fortior obstat
|
||||
cura ducis. quis enim divinum fallere pectus
|
||||
possit et excubiis vigilantia lumina regni?
|
||||
cuius consilium non umquam repperit hostis
|
||||
nec potuit texisse suum. secreta Getarum
|
||||
nosse prior celerique dolis occurrere sensu.
|
||||
Omnibus exclusus coeptis consedit in uno
|
||||
colle tremens; frondesque licet depastus amaras
|
||||
arboreo figat sonipes in cortice morsus
|
||||
et taetris collecta cibis annique vapore
|
||||
saeviat aucta lues et miles probra superbus
|
||||
ingerat obsesso captivaque pignora monstret:
|
||||
non tamen aut morbi tabes aut omne periclum
|
||||
docta subire fames aut praedae luctus ademptae
|
||||
aut pudor aut dictis movere procacibus irae,
|
||||
ut male temptato totiens se credere campo
|
||||
comminus auderet. nulla est victoria maior,
|
||||
quam quae confessos animo quoque subiugat hostes.
|
||||
iamque frequens rarum decerpere transfuga robur
|
||||
coeperat inque dies numerus decrescere castris,
|
||||
nec iam deditio paucis occulta parari,
|
||||
sed cunei totaeque palam discedere turmae.
|
||||
consequitur vanoque fremens clamore retentat
|
||||
cumque suis iam bella gerit; mox nomina supplex
|
||||
cum fletu precibusque ciet veterumque laborum
|
||||
admonet et frustra iugulum parcentibus offert,
|
||||
defixoque malis animo sua membra suasque
|
||||
cernit abire manus: qualis Cybeleia quassans
|
||||
Hyblaeus procul aera senex revocare fugaces
|
||||
tinnitu conatur apes, quae sponte relictis
|
||||
descivere favis, sonituque exhaustus inani
|
||||
raptas mellis opes solitaeque oblita latebrae
|
||||
perfida deplorat vacuis examina ceris.
|
||||
Ergo ubi praeclusae voci laxata remisit
|
||||
frena dolor, notas oculis umentibus Alpes
|
||||
adspicit et nimium diversi stamine fati
|
||||
praesentes reditus fortunatosque revolvit
|
||||
ingressus: solo peragens tum murmure bellum
|
||||
protento leviter frangebat moenia conto
|
||||
inridens scopulos; nunc desolatus et expes
|
||||
debita pulsato reddit spectacula monti.
|
||||
tunc sic Ausonium respectans aethera fatur:
|
||||
"Heu regio funesta Getis, heu terra sinistris
|
||||
auguriis calcata mihi, satiare nocentum
|
||||
cladibus et tandem nostris inflectere poenis!
|
||||
en ego, qui toto sublimior orbe ferebar
|
||||
ante tuum felix aditum, ceu legibus exul
|
||||
addictusque reus flatu propiore sequentum
|
||||
terga premor. quae prima miser, quae funera dictis
|
||||
posteriora querar? non me Pollentia tantum
|
||||
nec captae cruciastis opes; hoc aspera fati
|
||||
sors tulerit Martisque vices. non funditus armis
|
||||
concideram; stipatus adhuc equitumque catervis
|
||||
integer ad montes reliquo cum robore cessi,
|
||||
quos Appenninum perhibent. hunc esse ferebat
|
||||
incola, qui Siculum porrectus ad usque Pelorum
|
||||
finibus ab Ligurum populos complectitur omnes
|
||||
Italiae geminumque latus stringentia longe
|
||||
utraque perpetuo discriminat aequora tractu.
|
||||
haec ego continuum si per iuga tendere cursum,
|
||||
ut prior iratae fuerat sententia menti,
|
||||
iam desperata voluissem luce, quid ultra?
|
||||
omnibus oppeterem fama maiore perustis!
|
||||
et certe moriens propius te, Roma, viderem,
|
||||
ipsaque per cultas segetes mors nostra secuto
|
||||
victori damnosa foret. sed pignora nobis
|
||||
Romanus carasque nurus praedamque tenebat.
|
||||
hoc magis exertum raperem succinctior agmen.
|
||||
"Heu, quibus insidiis, qua me circumdedit arte
|
||||
fatalis semper Stilicho! dum parcere fingit,
|
||||
rettudit
|
||||
hostiles animos bellumque remenso
|
||||
evaluit transferre Pado. pro foedera saevo
|
||||
deteriora iugo! tunc vis extincta Getarum;
|
||||
tunc mihi, tunc letum pepigi. violentior armis
|
||||
omnibus exugnat nostram clementia gentem,
|
||||
Mars gravior sub pace latet, capiorque vicissim
|
||||
fraudibus ipse meis. quis iam solacia fesso
|
||||
consiliumve dabit? socius suspectior hoste.
|
||||
"Atque utinam cunctos licuisset perdere bello!
|
||||
nam quisquis duro cecidit certamine, numquam
|
||||
desinit esse meus. melius mucrone perirent,
|
||||
auferretque mihi luctu leviore sodales
|
||||
victa manus quam laesa fides. nullusne clientum
|
||||
permanet? offensi comites, odere propinqui.
|
||||
quid moror invisam lucem? qua sede recondam
|
||||
naufragii fragmenta mei? quaeve arva requiram,
|
||||
in quibus haud umquam Stilicho nimiumque potentis
|
||||
Italiae nomen nostras circumsonet aures?"
|
||||
Haec memorans instante fugam Stilichone tetendit
|
||||
expertas horrens aquilas; comitatur euntem
|
||||
Pallor et atra Fames et saucia lividus ora
|
||||
Luctus et inferno stridentes agmine Morbi.
|
||||
lustralem tum rite facem, cui lumen odorum
|
||||
sulphure caeruleo nigroque bitumine fumat,
|
||||
circum membra rotat doctus purganda sacerdos
|
||||
rore pio spargens, et dira fugantibus herbis
|
||||
numina purificumque Iovem Triviamque precatus
|
||||
trans caput aversis manibus iaculatur in Austrum
|
||||
secum rapturas cantata piacula taedas.
|
||||
Acrior interea visendi principis ardor
|
||||
accendit cum plebe patres et saepe negatum
|
||||
flagitat adventum; nec tali publica vota
|
||||
consensu tradunt atavi caluisse per urbem,
|
||||
Dacica bellipotens cum fregerat Ulpius arma
|
||||
atque indignantes in iura redegerat Arctos,
|
||||
cum fasces cinxere Hypanin mirataque leges
|
||||
Romanum stupuit Maeotia terra tribunal.
|
||||
nec tantis patriae studiis ad templa vocatus,
|
||||
clemens Marce, redis, cum gentibus undique cinctam
|
||||
exuit Hesperiam paribus Fortuna periclis.
|
||||
laus ibi nulla ducum; nam flammeus imber in hostem
|
||||
decidit; hunc dorso trepidum fumante ferebat
|
||||
ambustus sonipes; hic tabescente solutus
|
||||
subsedit galea liquefactaque fulgure cuspis
|
||||
canduit et subitis fluxere vaporibus enses.
|
||||
tum contenta polo mortalis nescia teli
|
||||
pugna fuit: Chaldaea mago seu carmina ritu
|
||||
armavere deos, seu, quod reor, omne Tonantis
|
||||
obsequium Marci mores potuere mereri.
|
||||
nunc quoque praesidium Latio non deesset Olympi,
|
||||
deficeret si nostra manus; sed providus aether
|
||||
noluit humano titulos auferre labori,
|
||||
ne tibi iam, princeps, soceri sudore paratam,
|
||||
quam meruit virtus, ambirent fulmina laurum.
|
||||
Iam totiens missi proceres responsa morandi
|
||||
rettulerant, donec differri longius urbis
|
||||
communes non passa preces penetralibus altis
|
||||
prosiluit vultusque palam confessa coruscos
|
||||
impulit ipsa suis cunctantem Roma querellis:
|
||||
"Dissimulata diu tristes in amore repulsas
|
||||
vestra parens, Auguste, queror. quonam usque tenebit
|
||||
praelatus mea vota Ligus? vetitumque propinqua
|
||||
luce frui, spatiis discernens gaudia parvis,
|
||||
torquebit Rubicon vicino numine
|
||||
Thybrim?
|
||||
nonne semel sprevisse satis, cum reddita bellis
|
||||
Africa venturi lusit spe principis urbem
|
||||
nec duras tantis precibus permovimus aures?
|
||||
ast ego frenabam geminos, quibus altior ires,
|
||||
electi candoris equos et numinis arcum
|
||||
iam molita tui, per quem radiante decorus
|
||||
ingrederere toga, pugnae monumenta dicabam
|
||||
defensam titulo Libyam testata perenni.
|
||||
iamque parabantur pompae simulacra futurae
|
||||
Tarpeio spectanda Iovi: caelata metallo
|
||||
classis ut auratum sulcaret remige fluctum,
|
||||
ut Massyla tuos anteirent oppida currus
|
||||
Palladiaque comas innexus harundine Triton
|
||||
edomitis veheretur aquis et in aere trementem
|
||||
succinctae famulum ferrent Atlanta cohortes,
|
||||
ipse Iugurthinam subiturus carcere poenam
|
||||
praeberet fera colla iugo, vi captus et armis,
|
||||
non Bocchi Syllaeque dolis.
|
||||
|
||||
"Sed prima remitto.
|
||||
num praesens etiam Getici me laurea belli
|
||||
declinare potest? sedesve capacior ulla
|
||||
tantae laudis erit? tua te benefacta morantem
|
||||
conveniunt, meritisque suis obnoxia virtus
|
||||
quod servavit amat. iam flavescentia centum
|
||||
messibus aestivae detondent Gargara falces,
|
||||
spectatosque iterum nulli celebrantia ludos
|
||||
circumflexa rapit centenus saecula consul:
|
||||
his annis, qui lustra mihi bis dena recensent,
|
||||
nostra ter Augustos intra pomeria vidi,
|
||||
temporibus variis; eadem sed causa tropaei
|
||||
civilis dissensus erat. venere superbi,
|
||||
scilicet ut Latio respersos sanguine currus
|
||||
adspicerem! quisquamne piae laetanda parenti
|
||||
natorum lamenta putet? periere tyranni,
|
||||
sed nobis periere tamen. cum Gallica vulgo
|
||||
proelia iactaret, tacuit Pharsalica Caesar.
|
||||
namque inter socias acies cognataque signa
|
||||
ut vinci miserum, numquam vicisse decorum.
|
||||
restituat priscum per te iam gloria morem
|
||||
verior, et fructum sincerae laudis ab hoste
|
||||
desuetum iam redde mihi iustisque furoris
|
||||
externi spoliis sontes absolve triumphos.
|
||||
"Quem, precor, ad finem laribus seiuncta potestas
|
||||
exulat imperiumque suis a sedibus errat?
|
||||
cur mea quae cunctis tribuere palatia nomen
|
||||
neglecto squalent senio? nec creditur orbis
|
||||
illinc posse regi? medium non deserit umquam
|
||||
caeli Phoebus iter, radiis tamen omnia lustrat.
|
||||
segnius an veteres Histrum Rhenumque tenebant,
|
||||
qui nostram coluere domum? leviusve timebant
|
||||
Tigris et Euphrates, cum foedera Medus et Indus
|
||||
hinc peteret pacemque mea speraret ab arce?
|
||||
hic illi mansere viri, quos mutua virtus
|
||||
legit et in nomen Romanis rebus adoptans
|
||||
iudicio pulchram seriem, non sanguine duxit;
|
||||
hic proles atavum deducens Aelia Nervam
|
||||
tranquillique Pii bellatoresque Severi.
|
||||
hunc civis dignare chorum conspectaque dudum
|
||||
ora refer, pompam recolens ut mente priorem,
|
||||
quem tenero patris comitem susceperat aevo,
|
||||
nunc duce cum socero iuvenem te Thybris adoret."
|
||||
Orantem medio princeps sermone refovit:
|
||||
"Numquam aliquid frustra per me voluisse dolebis,
|
||||
o dea, nec legum fas est occurrere matri.
|
||||
sed nec post Libyam (falsis ne perge querellis
|
||||
incusare tuos) patriae mandata vocantis
|
||||
sprevimus: advectae misso Stilichone curules,
|
||||
ut nostras tibi, Roma, vices pro principe consul
|
||||
impleret generoque socer. vidistis in illo
|
||||
me quoque; sic credit pietas non sanguine solo,
|
||||
sed claris potius factis experta parentem.
|
||||
cuncta quidem centum nequeam perstringere linguis,
|
||||
quae pro me mundoque gerit; sed ab omnibus unum,
|
||||
si fama necdum patuit, te, Roma, docebo
|
||||
subiectum nostris oculis et cuius agendi
|
||||
spectator vel causa fui.
|
||||
|
||||
"Populator Achivae
|
||||
Bistoniaeque plagae, crebris successibus amens
|
||||
et ruptas animis spirans inmanibus Alpes
|
||||
iam Ligurum trepidis admoverat agmina muris
|
||||
tutior auxilio brumae (quo gentibus illis
|
||||
sidere consueti favet inclementia caeli)
|
||||
meque minabatur calcato obsidere vallo
|
||||
spem vano terrore fovens, si forte, remotis
|
||||
praesidiis, urgente metu, qua vellet obirem
|
||||
condicione fidem; nec me timor impulit ullus
|
||||
et duce venturo fretum memoremque tuorum,
|
||||
Roma, ducum, quibus haud umquam vel morte parata
|
||||
foedus lucis amor pepigit dispendia famae.
|
||||
nox erat et late stellarum more videbam
|
||||
barbaricos ardere focos; iam classica primos
|
||||
excierant vigiles, gelida cum pulcher ab Arcto
|
||||
adventat Stilicho. medius sed clauserat hostis
|
||||
inter me socerumque viam pontemque tenebat,
|
||||
Addua quo scissas spumosior incitat undas.
|
||||
quid faceret? differret iter? discrimina nullas
|
||||
nostra dabant adeunda moras. perrumperet agmen?
|
||||
sed paucis comitatus erat; nam plurima retro,
|
||||
dum nobis properat succurrere, liquerat arma
|
||||
extera vel nostras acies. hoc ille locatus
|
||||
ancipiti, longum socias tardumque putavit
|
||||
expectasse manus et nostra pericula tendit
|
||||
posthabitis pulsare suis mediumque per hostem
|
||||
flammatus virtute pia propriaeque salutis
|
||||
inmemor et stricto prosternens obvia ferro
|
||||
barbara fulmineo secuit tentoria cursu.
|
||||
"Nunc mihi Tydiden attollant carmina vatum,
|
||||
quod iuncto fidens Ithaco patefacta Dolonis
|
||||
indicio dapibusque simul religataque somno
|
||||
Thracia sopiti penetraverit agmina Rhesi
|
||||
Graiaque rettulerit captos ad castra iugales,
|
||||
quorum, si qua fides augentibus omnia Musis,
|
||||
impetus excessit Zephyros candorque pruinas
|
||||
.
|
||||
|
||||
ecce virum, taciti nulla qui fraude soporis
|
||||
ense palam sibi pandit iter remeatque cruentus
|
||||
et Diomedeis tantum praeclarior ausis,
|
||||
quantum lux tenebris manifestaque proelia furtis!
|
||||
adde quod et ripis steterat munitior hostis
|
||||
et cui nec vigilem fas est componere Rhesum:
|
||||
Thrax erat, hic Thracum domitor. non tela retardant,
|
||||
obice non haesit fluvii. sic ille minacem
|
||||
Tyrrhenam labente manum pro ponte repellens
|
||||
traiecit clipeo Thybrim, quo texerat urbem,
|
||||
Tarquinio mirante Cocles mediisque superbus
|
||||
Porsennam respexit aquis. celer Addua nostro
|
||||
sulcatus socero: sed, cum transnaret, Etruscis
|
||||
ille dabat tergum, Geticis hic pectora bellis.
|
||||
|
||||
"Exere nunc doctos tantae certamina laudis,
|
||||
Roma, choros et, quanta tuis facundia pollet
|
||||
ingeniis, nostrum digno sonet ore parentem."
|
||||
Dixit et antiquae muros egressa Ravennae
|
||||
signa movet; iamque ora Padi portusque relinquit
|
||||
flumineos, certis ubi legibus advena Nereus
|
||||
aestuat et pronas puppes nunc amne secundo,
|
||||
nunc redeunte vehit nudataque litora fluctu
|
||||
deserit, Oceani lunaribus aemula damnis.
|
||||
laetior hinc Fano recipit Fortuna vetusto,
|
||||
despiciturque vagus praerupta valle Metaurus,
|
||||
qua mons arte patens vivo se perforat arcu
|
||||
admisitque viam sectae per viscera rupis,
|
||||
exuperans delubra Iovis saxoque minantes
|
||||
Appenninigenis cultas pastoribus aras.
|
||||
quin et Clitumni sacras victoribus undas,
|
||||
candida quae Latiis praebent armenta triumphis,
|
||||
visere cura fuit; nec te miracula fontis
|
||||
praetereunt, tacito passu quem si quis adiret,
|
||||
lentus erat; si voce gradum maiore citasset,
|
||||
commixtis fervebat aquis; cumque omnibus una
|
||||
sit natura vadis, similes ut corporis undas
|
||||
ostendant, haec sola novam iactantia sortem
|
||||
humanos properant imitari flumina mores.
|
||||
celsa dehinc patulum prospectans Narnia campum
|
||||
regali calcatur equo, rarique coloris
|
||||
non procul amnis abest, urbi qui nominis auctor:
|
||||
ilice sub densa silvis artatus opacis
|
||||
inter utrumque iugum tortis anfractibus albet.
|
||||
inde salutato libatis Thybride lymphis
|
||||
excipiunt arcus operosaque semita vastis
|
||||
molibus et quidquid tantae praemittitur urbi.
|
||||
Ac velut officiis trepidantibus ora puellae
|
||||
spe propiore tori mater sollertior ornat
|
||||
adveniente proco vestesque et cingula comit
|
||||
saepe manu viridique angustat iaspide pectus
|
||||
substringitque comam gemmis et colla monili
|
||||
circuit et bacis onerat candentibus aures:
|
||||
sic oculis placitum tuis insignior auctis
|
||||
collibus et nota maior se Roma videndam
|
||||
obtulit. addebant pulchrum nova moenia vultum
|
||||
audito perfecta recens rumore Getarum,
|
||||
profecitque opifex decori timor, et vice mira,
|
||||
quam pax intulerat, bello discussa senectus
|
||||
erexit subitas turres cunctosque coëgit
|
||||
septem continuo colles iuvenescere muro.
|
||||
ipse favens votis solitoque decentior aër,
|
||||
quamvis adsiduo noctem foedaverat imbre,
|
||||
principis et solis radiis detersa removit
|
||||
nubila; namque ideo pluviis turbaverat omnes
|
||||
ante dies lunamque rudem madefecerat Auster,
|
||||
ut tibi servatum scirent convexa serenum.
|
||||
Omne Palatino quod pons a colle recedit
|
||||
Mulvius et quantum licuit consurgere tectis,
|
||||
una replet turbae facies: undare videres
|
||||
ima viris, altas effulgere matribus aedes.
|
||||
exultant iuvenes aequaevi principis annis;
|
||||
temnunt prisca senes et in hunc sibi prospera fati
|
||||
gratantur durasse diem moderataque laudant
|
||||
tempora, quod clemens aditu, quod pectore solus
|
||||
Romanos vetuit currum praecedere patres:
|
||||
cum tamen Eucherius, cui regius undique sanguis,
|
||||
atque Augusta soror fratri praeberet ovanti
|
||||
militis obsequium; sic illum dura parentis
|
||||
instituit pietas in se vel pignora parci
|
||||
quique neget nato, procerum quod praestat honori.
|
||||
haec sibi curva
|
||||
senum maturaque comprobat aetas
|
||||
idque inter veteris speciem praesentis et aulae
|
||||
iudicat: hunc civem, dominos venisse priores.
|
||||
Conspicuas tam flore genas, diademate crinem
|
||||
membraque gemmato trabeae viridantia cinctu
|
||||
et fortes umeros et certatura Lyaeo
|
||||
inter Erythraeas surgentia colla smaragdos
|
||||
mirari sine fine nurus; ignaraque virgo,
|
||||
cui simplex calet ore pudor, per singula cernens
|
||||
nutricem consultat anum: quid fixa draconum
|
||||
ora velint? ventis fluitent an vera minentur
|
||||
sibila suspensum rapturi faucibus hostem?
|
||||
ut chalybe indutos equites et in aere latentes
|
||||
vidit cornipedes: "quanam de gente" rogabat
|
||||
"ferrati venere viri? quae terra metallo
|
||||
nascentes informat equos? num Lemnius auctor
|
||||
indidit hinnitum ferro simulacraque belli
|
||||
viva dedit?" gaudet metuens et pollice monstrat,
|
||||
quod picturatas galeae Iunonia cristas
|
||||
ornet avis vel quod rigidos vibrata per armos
|
||||
rubra sub aurato crispentur serica dorso.
|
||||
Tunc tibi magnorum mercem Fortuna laborum
|
||||
persolvit, Stilicho, curru cum vectus eodem
|
||||
urbe triumphantem generum florente iuventa
|
||||
conspiceres illumque diem sub corde referres,
|
||||
quo tibi confusa dubiis formidine rebus
|
||||
infantem genitor moriens commisit alendum.
|
||||
virtutes variae fructus sensere receptos;
|
||||
depositum servasse, fides; constantia, parvum
|
||||
praefecisse orbi; pietas, fovisse propinquum.
|
||||
hic est ille puer, qui nunc ad rostra Quirites
|
||||
evocat et solio fultus genitoris eburno
|
||||
gestarum patribus causas ex ordine rerum
|
||||
eventusque refert veterumque exempla secutus
|
||||
digerit imperii sub iudice facta senatu.
|
||||
nil cumulat verbis quae nil fiducia celat;
|
||||
fucati sermonis opem mens conscia laudis
|
||||
abnuit. agnoscunt proceres; habituque Gabino
|
||||
principis et ducibus circumstipata togatis
|
||||
iure paludatae iam curia militat aulae.
|
||||
adfuit ipsa suis ales Victoria templis
|
||||
Romanae tutela togae: quae divite penna
|
||||
patricii reverenda fovet sacraria coetus
|
||||
castrorumque eadem comes indefessa tuorum
|
||||
nunc tandem fruitur votis atque omne futurum
|
||||
te Romae seseque tibi promittit in aevum.
|
||||
Hinc te iam patriis laribus via nomine vero
|
||||
sacra refert. Flagrat studiis concordia vulgi,
|
||||
quam non inlecebris dispersi colligis auri;
|
||||
nec tibi venales captant aeraria plausus
|
||||
corruptura fidem: meritis offertur inemptus
|
||||
pura mente favor. nam munere carior omni
|
||||
obstringit sua quemque salus. procul ambitus erret!
|
||||
non quaerit pretium, vitam qui debet amori.
|
||||
O quantum populo secreti numinis addit
|
||||
imperii praesens genius! quantamque rependit
|
||||
maiestas alterna vicem, cum regia circi
|
||||
conexum gradibus veneratur purpura vulgus,
|
||||
adsensuque cavae sublatus in aethera vallis
|
||||
plebis adoratae reboat fragor, unaque totis
|
||||
intonat Augustum septenis arcibus Echo!
|
||||
nec solis hic cursus equis: adsueta quadrigis
|
||||
cingunt arva trabes, subitaeque adspectus harenae
|
||||
diffundit Libycos aliena valle cruores.
|
||||
haec et belligeros exercuit area lusus,
|
||||
armatos haec saepe choros, certaque vagandi
|
||||
textas lege fugas inconfusosque recursus
|
||||
et pulchras errorum artes iucundaque Martis
|
||||
cernimus. insonuit cum verbere signa magister,
|
||||
mutatos edunt pariter tot pectora motus
|
||||
in latus adlisis clipeis aut rursus in altum
|
||||
vibratis; grave parma sonat, mucronis acutum
|
||||
murmur, et umbonum pulsu modulante resultans
|
||||
ferreus alterno concentus clauditur ense.
|
||||
una omnis summissa phalanx tantaeque salutant
|
||||
te, princeps, galeae. partitis inde catervis
|
||||
in varios docto discurritur ordine gyros,
|
||||
quos neque semiviri Gortynia recta iuvenci
|
||||
flumina nec crebro vincant Maeandria flexu.
|
||||
discreto revoluta gradu torquentur in orbes
|
||||
agmina, perpetuisque inmoto cardine claustris
|
||||
Ianus bella premens laeta sub imagine pugnae
|
||||
armorum innocuos paci largitur honores.
|
||||
Iamque novum fastis aperit felicibus annum
|
||||
ore coronatus gemino; iam Thybris in uno
|
||||
et Bruti cernit trabeas et sceptra Quirini.
|
||||
consule laetatur post plurima saecula viso
|
||||
Pallanteus apex; agnoscunt rostra curules
|
||||
auditas quondam proavis, desuetaque cingit
|
||||
regius auratis fora fascibus Ulpia lictor,
|
||||
et sextas Getica praevelans fronde secures
|
||||
colla triumphati proculcat Honorius Histri.
|
||||
exeat in populos cunctis inlustrior annus,
|
||||
natus fonte suo, quem non aliena per arva
|
||||
induit hospes bonos, cuius cunabula fovit
|
||||
curia, quem primi tandem videre Quirites,
|
||||
quem domitis auspex peperit Victoria bellis!
|
||||
hunc et privati titulis famulantibus anni
|
||||
et, quos armipotens genitor retroque priores
|
||||
diversis gessere locis, ceu numen adorent;
|
||||
hunc et quinque tui vel quos habiturus in urbe
|
||||
post alios, Auguste, colant. licet unus in omnes
|
||||
consul eas, magno sextus tamen iste superbit
|
||||
nomine: praeteritis melior, venientibus auctor.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,339 @@
|
|||
Haec etiam queritur secum: "quonam usque verendus
|
||||
cunctatur mea vota socer? quid iungere differt,
|
||||
quam pepigit, castasque preces implere recusat?
|
||||
non ego luxuriem regum moremque secutus
|
||||
quaesivi vultum tabulis
|
||||
ut nuntia formae
|
||||
lena per innumeros iret pictura penates,
|
||||
nec variis dubium thalamis lecturus
|
||||
amorem
|
||||
ardua commisi falsae conubia cerae.
|
||||
non rapio praeceps alienae foedera taedae,
|
||||
sed quae sponsa mihi pridem patrisque relicta
|
||||
mandatis uno materni sanguinis ortu
|
||||
communem partitur avum. fastidia supplex
|
||||
deposui gessique procum; de limine sacro
|
||||
oratum misi proceres, qui proxima nobis
|
||||
iura tenent. fateor, Stilicho, non parva poposci,
|
||||
sed certe mereor princeps, hoc principe natus
|
||||
qui sibi te generum fraterna prole revinxit,
|
||||
cui Mariam debes. faenus mihi solve paternum,
|
||||
redde suos aulae. mater fortasse rogari
|
||||
mollior. o patrui germen, cui nominis heres
|
||||
successi, sublime decus torrentis Hiberi,
|
||||
stirpe soror, pietate parens, tibi creditus infans
|
||||
inque tuo crevi gremio, partuque remoto
|
||||
tu potius Flaccilla mihi. quid dividis ergo
|
||||
pignora? quid iuveni natam non reddis alumno?
|
||||
optatusne dies aderit? dabiturne iugalis
|
||||
nox umquam?"
|
||||
|
||||
Tali solatur vulnera questu.
|
||||
risit Amor placidaeque volat trans aequora matri
|
||||
nuntius et totas iactantior explicat alas.
|
||||
Mons latus Ionium Cypri praeruptus obumbrat,
|
||||
invius humano gressu, Phariumque cubile
|
||||
Proteos et septem despectat cornua Nili.
|
||||
hunc neque candentes audent vestire pruinae,
|
||||
hunc venti pulsare timent, hunc laedere nimbi.
|
||||
luxuriae Venerique vacat. pars acrior anni
|
||||
exulat; aeterni patet indulgentia veris.
|
||||
in campum se fundit apex; hunc aurea saepes
|
||||
circuit et fulvo defendit prata metallo.
|
||||
Mulciber, ut perhibent, his oscula coniugis emit
|
||||
moenibus et tales uxorius obtulit arces.
|
||||
intus rura micant, manibus quae subdita nullis
|
||||
perpetuum florent, Zephyro contenta colono,
|
||||
umbrosumque nemus, quo non admittitur ales,
|
||||
ni probet ante suos diva sub iudice cantus:
|
||||
quae placuit, fruitur ramis; quae victa, recedit.
|
||||
vivunt in Venerem frondes omnisque vicissim
|
||||
felix arbor amat; nutant ad mutua palmae
|
||||
foedera, populeo suspirat populus ictu
|
||||
et platani platanis alnoque adsibilat alnus.
|
||||
Labuntur gemini fontes, hic dulcis, amarus
|
||||
alter, et infusis corrumpunt mella venenis,
|
||||
unde Cupidineas armari fama sagittas.
|
||||
mille pharetrati ludunt in margine fratres,
|
||||
ore pares, aevo similes, gens mollis Amorum.
|
||||
hos Nymphae pariunt, illum Venus aurea solum
|
||||
edidit. ille deos caelumque et sidera cornu
|
||||
temperat et summos dignatur figere reges;
|
||||
hi plebem feriunt. nec cetera numina desunt:
|
||||
hic habitat nullo constricta Licentia nodo
|
||||
et flecti faciles Irae vinoque madentes
|
||||
Excubiae Lacrimaeque rudes et gratus amantum
|
||||
Pallor et in primis titubans Audacia furtis
|
||||
iucundique Metus et non secura Voluptas;
|
||||
et lasciva volant levibus Periuria ventis.
|
||||
quos inter petulans alta cervice Iuventas
|
||||
excludit Senium luco.
|
||||
|
||||
Procul atria divae
|
||||
permutant radios silvaque obstante virescunt.
|
||||
Lemnius haec etiam gemmis extruxit et auro
|
||||
admiscens artem pretio trabibusque smaragdi
|
||||
supposuit caesas hyacinthi rupe columnas.
|
||||
beryllo paries et iaspide lubrica surgunt
|
||||
limina despectusque solo calcatur achates.
|
||||
in medio glaebis redolentibus area dives
|
||||
praebet odoratas messes; hic mitis amomi,
|
||||
hic casiae matura seges, Panchaeaque turgent
|
||||
cinnama, nec sicco frondescunt vimina costo
|
||||
tardaque sudanti prorepunt balsama rivo.
|
||||
Quo postquam delapsus Amor longasque peregit
|
||||
penna vias, alacer passuque superbior intrat.
|
||||
caesariem tunc forte Venus subnixa corusco
|
||||
fingebat solio. dextra laevaque sorores
|
||||
stabant Idaliae: largos haec nectaris imbres
|
||||
inrigat, haec morsu numerosi dentis eburno
|
||||
multifidum discrimen arat; sed tertia retro
|
||||
dat varios nexus et iusto dividit orbes
|
||||
ordine, neglectam partem studiosa relinquens:
|
||||
plus error decuit. speculi nec vultus egebat
|
||||
iudicio; similis tecto monstratur in omni
|
||||
et capitur
|
||||
quocumque videt. dum singula cernit,
|
||||
seque probat, nati venientis conspicit umbram
|
||||
ambrosioque sinu puerum complexa ferocem
|
||||
"quid tantum gavisus?" ait; "quae proelia sudas
|
||||
improbe? quis iacuit telis? iterumne Tonantem
|
||||
inter Sidonias cogis mugire iuvencas?
|
||||
an Titana domas? an pastoralia Lunam
|
||||
rursus in antra vocas? durum magnumque videris
|
||||
debellasse deum."
|
||||
|
||||
Suspensus in oscula matris
|
||||
ille refert: "Laetare, parens; inmane tropaeum
|
||||
rettulimus, nostrum iam sensit Honorius arcum.
|
||||
scis Mariam patremque ducem, qui cuspide Gallos
|
||||
Italiamque fovet, nec te praeclara Serenae
|
||||
fama latet. propera; regalibus adnue votis:
|
||||
iunge toros."
|
||||
|
||||
Gremio natum Cytherea removit
|
||||
et crines festina ligat peplumque fluentem
|
||||
adlevat et blando spirantem numine ceston
|
||||
cingitur, impulsos pluviis quo mitigat amnes,
|
||||
quo mare, quo ventos irataque fulmina solvit.
|
||||
ut stetit ad litus, parvos adfatur alumnos:
|
||||
"Heus! quis erit, pueri, vitreas qui lapsus in undas
|
||||
huc rapidum Tritona vocet, quo vecta per altum
|
||||
deferar? haud umquam tanto mihi venerit usu.
|
||||
sacri, quos petimus, thalami. pernicius omnes
|
||||
quaerite, seu concha Libycum circumsonat aequor,
|
||||
Aegaeas seu frangit aquas. quicumque repertum
|
||||
duxerit, aurata donabitur ille pharetra."
|
||||
Dixerat et sparsa diversi plebe feruntur
|
||||
exploratores. pelagi sub fluctibus ibat
|
||||
Carpathiis Triton obluctantemque petebat
|
||||
Cymothoën. timet illa ferum seseque sequenti
|
||||
subripit et duris elabitur uda lacertis.
|
||||
"heus," inquit speculatus Amor, "non vestra sub imis
|
||||
furta tegi potuere vadis. accingere nostram
|
||||
vecturus dominam: pretium non vile laboris
|
||||
Cymothoën facilem, quae nunc detrectat, habebis.
|
||||
hac mercede veni."
|
||||
|
||||
Prorupit gurgite torvus
|
||||
semifer; undosi verrebant brachia crines;
|
||||
hispida tendebant bifido vestigia cornu,
|
||||
qua pistrix commissa viro. ter pectora movit;
|
||||
iam quarto Paphias tractu sulcabat harenas.
|
||||
umbratura deam retro sinuatur in arcum
|
||||
belua; tum vivo squalentia murice terga
|
||||
purpureis mollita toris:
|
||||
hoc navigat antro
|
||||
|
||||
fulta Venus; niveae delibant aequora plantae.
|
||||
prosequitur volucer late comitatus Amorum
|
||||
tranquillumque choris quatitur mare. serta per omnem
|
||||
Neptuni dispersa domum. Cadmeia ludit
|
||||
Leucothoë, frenatque rosis delphina Palaemon;
|
||||
alternas violis Nereus interserit algas;
|
||||
canitiem Glaucus ligat inmortalibus herbis.
|
||||
nec non et variis vectae Nereides ibant
|
||||
audito rumore feris (hanc pisce voluto
|
||||
sublevat Oceani monstrum Tartesia tigris;
|
||||
hanc timor Aegaei rupturus fronte carinas
|
||||
trux aries; haec caeruleae suspensa leaenae
|
||||
innatat; haec viridem trahitur complexa iuvencum)
|
||||
certatimque novis onerant conubia donis.
|
||||
cingula Cymothoë, rarum Galatea monile
|
||||
et gravibus Psamathe bacis diadema ferebat
|
||||
intextum, Rubro quas legerat ipsa profundo.
|
||||
mergit se subito vellitque corallia Doto:
|
||||
vimen erat dum stagna subit; processerat undis:
|
||||
gemma fuit.
|
||||
|
||||
Nudae Venerem cinxere catervae
|
||||
plaudentesque simul tali cum voce sequuntur:
|
||||
"hos Mariae cultus, haec munera nostra precamur
|
||||
reginae regina feras. dic talia numquam
|
||||
promeruisse Thetim nec cum soror Amphitrite
|
||||
nostro nupta Iovi. devotum sentiat aequor,
|
||||
agnoscat famulum virgo Stilichonia pontum.
|
||||
victrices nos saepe rates classemque paternam
|
||||
veximus, attritis cum tenderet ultor Achivis."
|
||||
Iam Ligurum terris spumantia pectora Triton
|
||||
adpulerat lassosque fretis extenderat orbes.
|
||||
continuo sublime volans ad moenia Gallis
|
||||
condita, lanigeri suis ostentantia pellem,
|
||||
pervenit. adventu Veneris pulsata recedunt
|
||||
nubila, clarescunt puris Aquilonibus Alpes.
|
||||
laetitiae causas ignorat dicere miles
|
||||
laetaturque tamen; Mavortia signa rubescunt
|
||||
floribus et subitis animantur frondibus hastae.
|
||||
illa suum dictis adfatur talibus agmen:
|
||||
"Gradivum, nostri comites, arcete parumper,
|
||||
ut soli vacet aula mihi. procul igneus horror
|
||||
thoracum, gladiosque tegat vagina minaces
|
||||
stent bellatrices aquilae saevique dracones.
|
||||
fas sit castra meis hodie succumbere signis:
|
||||
tibia pro lituis et pro clangore tubarum
|
||||
molle lyrae festumque canant. epulentur ad ipsas
|
||||
excubias; mediis spirent crateres in armis.
|
||||
laxet terribiles maiestas regia fastus
|
||||
et sociam plebem non indignata potestas
|
||||
confundat turbae proceres. solvantur habenis
|
||||
gaudia nec leges pudeat ridere severas.
|
||||
"Tu festas, Hymenaee, faces, tu, Gratia, flores
|
||||
elige, tu geminas, Concordia, necte coronas.
|
||||
vos, pennata cohors, quocumque vocaverit usus,
|
||||
divisa properate manu, neu marceat ulla
|
||||
segnities: alii funalibus ordine ductis
|
||||
plurima venturae suspendite lumina nocti;
|
||||
hi nostra nitidos postes obducere myrto
|
||||
contendant; pars nectareis adspergite tecta
|
||||
fontibus et flamma lucos adolete Sabaeos;
|
||||
pars infecta croco velamina lutea Serum
|
||||
pandite Sidoniasque solo prosternite vestes.
|
||||
ast alii thalamum docto componite textu;
|
||||
stamine gemmato picturatisque columnis
|
||||
aedificetur apex, qualem non Lydia dives
|
||||
erexit Pelopi nec quem struxere Lyaeo
|
||||
Indorum spoliis et opaco palmite Bacchae.
|
||||
illic exuvias omnes cumulate parentum:
|
||||
quidquid avus senior Mauro vel Saxone victis,
|
||||
quidquid ab innumeris socio Stilichone tremendus
|
||||
quaesivit genitor bellis, quodcumque Gelonus
|
||||
Armeniusve dedit; quantum crinita sagittis
|
||||
attulit extremo Meroë circumflua Nilo;
|
||||
misit Achaemenio quidquid de Tigride Medus,
|
||||
cum supplex emeret Romanam Parthia pacem.
|
||||
nobilibus gazis opibusque cubilia surgant
|
||||
barbaricis; omnes thalamo conferte triumphos."
|
||||
Sic ait et sponsae petit improvisa penates.
|
||||
illa autem secura tori taedasque parari
|
||||
nescia divinae fruitur sermone parentis
|
||||
maternosque bibit mores exemplaque discit
|
||||
prisca pudicitiae Latios nec volvere libros
|
||||
desinit aut Graios, ipsa genetrice magistra,
|
||||
Maeonius quaecumque senex aut Thracius Orpheus
|
||||
aut Mytilenaeo modulatur pectine Sappho
|
||||
(sic Triviam Latona monet; sic mitis in antro
|
||||
Mnemosyne docili tradit praecepta Thaliae):
|
||||
cum procul augeri nitor et iucundior aër
|
||||
attonitam lustrare domum fundique comarum
|
||||
gratus odor. mox vera fides numenque refulsit.
|
||||
cunctatur stupefacta Venus; nunc ora puellae,
|
||||
nunc flavam niveo miratur vertice matrem.
|
||||
haec modo crescenti, plenae par altera lunae:
|
||||
adsurgit ceu forte minor sub matre virenti
|
||||
laurus et ingentes ramos olimque futuras
|
||||
promittit iam parva comas; vel flore sub uno
|
||||
ceu geminae Paestana rosae per iugera regnant;
|
||||
haec largo matura die saturataque vernis
|
||||
roribus indulget spatio; latet altera nodo
|
||||
nec teneris audet foliis admittere soles.
|
||||
Adstitit et blande Mariam Cytherea salutat:
|
||||
"salve sidereae prole augusta Serenae,
|
||||
magnorum suboles regum parituraque reges.
|
||||
te propter Paphias sedes Cyprumque reliqui,
|
||||
te propter libuit tantos explere labores
|
||||
et tantum transnare maris, ne vilior ultra
|
||||
privatos paterere lares neu tempore longo
|
||||
dilatos iuvenis nutriret Honorius ignes.
|
||||
accipe fortunam generis, diadema resume,
|
||||
quod tribuas natis, et in haec penetralia rursus,
|
||||
unde parens progressa, redi. fac nulla subesse
|
||||
vincula cognatae: quamvis aliena fuisses
|
||||
principibus, regnum poteras hoc ore mereri.
|
||||
quae propior sceptris facies? qui dignior aula
|
||||
vultus erit? non labra rosae, non colla pruinae,
|
||||
non crines aequant violae, non lumina flammae.
|
||||
quam iuncti leviter sese discrimine confert
|
||||
umbra supercilii! miscet quam iusta pudorem
|
||||
temperies nimio nec sanguine candor abundat!
|
||||
Aurorae vincis digitos umerosque Dianae;
|
||||
ipsam iam superas matrem. si Bacchus amator
|
||||
dotali potuit caelum signare corona,
|
||||
cur nullis virgo redimitur pulchrior astris?
|
||||
iam tibi molitur stellantia serta Bootes
|
||||
inque decus Mariae iam sidera parturit aether.
|
||||
i, digno nectenda viro tantique per orbem
|
||||
consors imperii! iam te venerabitur Hister;
|
||||
nomen adorabunt populi; iam Rhenus et Albis
|
||||
serviet; in medios ibis regina Sygambros.
|
||||
quid numerem gentes Atlanteosque recessus
|
||||
Oceani? toto pariter donabere mundo."
|
||||
Dixit et ornatus, dederant quos nuper ovantes
|
||||
Nereides, collo membrisque micantibus aptat.
|
||||
ipsa caput distinguit acu, substringit amictus;
|
||||
flammea virgineis accommodat ipsa capillis.
|
||||
ante fores iam pompa sonat, pilentaque sacra
|
||||
praeradiant ductura nurum. calet obvius ire
|
||||
iam princeps tardumque cupit discedere solem:
|
||||
nobilis haud aliter sonipes, quem primus amoris
|
||||
sollicitavit odor, tumidus quatiensque decoras
|
||||
curvata cervice iubas Pharsalia rura
|
||||
pervolat et notos hinnitu flagitat amnes
|
||||
naribus accensis; mulcet fecunda magistros
|
||||
spes gregis et pulchro gaudent armenta marito.
|
||||
Candidus interea positis exercitus armis
|
||||
exultat socerum circa; nec signifer ullus
|
||||
nec miles pluviae flores dispergere ritu
|
||||
cessat purpureoque ducem perfundere nimbo.
|
||||
haec quoque velati lauro myrtoque canebant:
|
||||
"Dive parens, seu te complectitur axis Olympi,
|
||||
seu premis Elysias animarum praemia valles,
|
||||
en promissa tibi Stilicho iam vota peregit;
|
||||
iam gratae rediere vices; cunabula pensat;
|
||||
acceptum reddit thalamum natoque reponit,
|
||||
quod dederat genitor. numquam te, sancte, pigebit
|
||||
iudicii nec te pietas suprema fefellit.
|
||||
dignus cui leges, dignus cui pignora tanti
|
||||
principis et rerum commendarentur habenae.
|
||||
dicere possemus, quae proelia gesta sub Haemo
|
||||
quaeque cruentarint fumantem Strymona pugnae,
|
||||
quam notus clipeo, quanta vi fulminet hostem,
|
||||
ni prohiberet Hymen. quae tempestiva relatu,
|
||||
nunc canimus. quis consilio, quis iuris et aequi
|
||||
nosse modum melior? quod semper dissilit, in te
|
||||
convenit, ingenio robur, prudentia forti.
|
||||
fronte quis aequali? quem sic Romana decerent
|
||||
culmina? sufficerent tantis quae pectora curis?
|
||||
stes licet in populo, clamet quicumque videbit:
|
||||
'hic est, hic Stilicho!' sic se testatur et offert
|
||||
celsa potestatis species, non voce feroci,
|
||||
non alto simulata gradu, non improba gestu.
|
||||
adfectant alii quidquid fingique laborant,
|
||||
hoc donat natura tibi. pudor emicat una
|
||||
formosusque rigor vultusque auctura verendos
|
||||
canities festina venit. cum sorte remota
|
||||
contingat senio gravitas viresque iuventae,
|
||||
utraque te cingit propriis insignibus aetas.
|
||||
ornatur Fortuna viro. non ulla nocendi
|
||||
tela nec infecti iugulis civilibus enses.
|
||||
non odium terrore moves nec frena resolvit
|
||||
gratia; diligimus pariter pariterque timemus.
|
||||
ipse metus te noster amat, iustissime legum
|
||||
arbiter, egregiae pacis fidissime custos,
|
||||
optime ductorum, fortunatissime patrum.
|
||||
plus iam, plus domino cuncti debere fatemur,
|
||||
quod gener est, invicte, tuus. vincire corona;
|
||||
insere te nostris contempto iure choreis.
|
||||
sic puer Eucherius superet virtute parentem;
|
||||
aurea sic videat similes Thermantia taedas;
|
||||
sic uterus crescat Mariae; sic natus in ostro
|
||||
parvus Honoriades genibus considat avitis."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,88 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Princeps corusco sidere pulchrior,
|
||||
Parthis sagittas tendere doctior,
|
||||
eques Gelonis imperiosior,
|
||||
quae digna mentis laus erit arduae?
|
||||
quae digna formae laus erit igneae?
|
||||
te Leda mallet quam dare Castorem;
|
||||
praefert Achilli te proprio Thetis;
|
||||
victum fatetur Delos Apollinem;
|
||||
credit minorem Lydia Liberum.
|
||||
tu cum per altas impiger ilices
|
||||
praedo citatum cornipedem reges
|
||||
ludentque ventis instabiles comae,
|
||||
telis iacebunt sponte tuis ferae
|
||||
gaudensque sacris vulneribus leo
|
||||
admittet hastam morte superbior.
|
||||
Venus reversum spernit Adonidem,
|
||||
damnat reductum Cynthia Virbium.
|
||||
|
||||
Cum post labores sub platani voles
|
||||
virentis umbra vel gelido specu
|
||||
torrentiorem fallere Sirium
|
||||
et membra somno fessa resolveris:
|
||||
o quantus uret tum Dryadas calor!
|
||||
quot aestuantes ancipiti gradu
|
||||
furtiva carpent oscula Naides!
|
||||
quis vero acerbis horridior Scythis,
|
||||
quis beluarum corde furentior,
|
||||
qui, cum micantem te prope viderit,
|
||||
non optet ultro servitium pati,
|
||||
qui non catenas adripiat libens
|
||||
colloque poscat vincula libero?
|
||||
tu si nivalis per iuga Caucasi
|
||||
saevas petisses pulcher Amazonas,
|
||||
peltata pugnas desereret cohors
|
||||
sexu recepto; patris et inmemor
|
||||
inter frementes Hippolyte tubas
|
||||
strictam securim languida poneret
|
||||
et seminudo pectore cingulum
|
||||
forti negatum solveret Herculi,
|
||||
bellumque solus conficeret decor.
|
||||
|
||||
Beata, quae te mox faciet virum
|
||||
primisque sese iunget amoribus.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Attollens thalamis Idalium iubar
|
||||
dilectus Veneri nascitur Hesperus.
|
||||
iam nuptae trepidat sollicitus pudor,
|
||||
iam produnt lacrimas flammea simplices.
|
||||
ne cessa, iuvenis, comminus adgredi,
|
||||
impacata licet saeviat unguibus.
|
||||
non quisquam fruitur veris odoribus
|
||||
Hyblaeos latebris nec spoliat favos,
|
||||
si fronti caveat, si timeat rubos;
|
||||
armat spina rosas, mella tegunt apes.
|
||||
crescunt difficili gaudia iurgio
|
||||
accenditque magis, quae refugit, Venus.
|
||||
quod flenti tuleris, plus sapit osculum.
|
||||
dices "o!" quotiens, "hoc mihi dulcius
|
||||
quam flavos deciens vincere Sarmatas!"
|
||||
|
||||
Adspirate novam pectoribus fidem
|
||||
mansuramque facem tradite sensibus.
|
||||
tam iunctis manibus nectite vincula,
|
||||
quam frondens hedera stringitur aesculus,
|
||||
quam lento premitur palmite populus,
|
||||
et murmur querula blandius alite
|
||||
linguis adsiduo reddite mutuis.
|
||||
et labris animum conciliantibus
|
||||
alternum rapiat somnus anhelitum.
|
||||
amplexu caleat purpura regio
|
||||
et vestes Tyrio sanguine fulgidas
|
||||
alter virgineus nobilitet cruor.
|
||||
tum victor madido prosilias toro
|
||||
nocturni referens vulnera proelii.
|
||||
|
||||
Ducant pervigiles carmina tibiae
|
||||
permissisque iocis turba licentior
|
||||
exultet tetricis libera legibus.
|
||||
passim cum ducibus ludite milites,
|
||||
passim cum pueris ludite virgines.
|
||||
haec vox aetheriis insonet axibus,
|
||||
haec vox per populos, per mare transeat:
|
||||
"formosus Mariam ducit Honorius."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,513 @@
|
|||
Hoc regni, Fortuna, tenes? quaenam ista iocandi
|
||||
saevitia? humanis quantum bacchabere rebus?
|
||||
si tibi servili placuit foedare curules
|
||||
crimine, procedat laxata compede consul,
|
||||
rupta Quirinales sumant ergastula cinctus;
|
||||
da saltem quemcumque virum. discrimina quaedam
|
||||
sunt famulis splendorque suus, maculamque minorem
|
||||
condicionis habet, domino qui vixerit uno.
|
||||
si pelagi fluctus, Libyae si discis harenas,
|
||||
Eutropii numerabis eros. quot iura, quot ille
|
||||
mutavit tabulas vel quanta vocabula vertit!
|
||||
nudatus quotiens, medicum dum consulit emptor,
|
||||
ne qua per occultum lateat iactura dolorem!
|
||||
omnes paenituit pretii venumque redibat,
|
||||
dum vendi potuit. postquam deforme cadaver
|
||||
mansit et in rugas totus defluxit aniles,
|
||||
iam specie doni certatim limine pellunt
|
||||
et foedum ignaris properant obtrudere munus.
|
||||
tot translata iugis summisit colla, vetustum
|
||||
servitium semperque novum, nec destitit umquam.
|
||||
saepe tamen coepit.
|
||||
|
||||
Cunabula prima cruentis
|
||||
debita suppliciis; rapitur castrandus ab ipso
|
||||
ubere; suscipiunt matris post viscera poenae.
|
||||
advolat Armenius certo mucrone recisos
|
||||
edoctus mollire mares damnoque nefandum
|
||||
aucturus pretium; fecundum corporis imbrem
|
||||
|
||||
sedibus exhaurit geminis unoque sub ictu
|
||||
eripit officium patris nomenque mariti.
|
||||
ambiguus vitae iacuit, penitusque supremum
|
||||
in cerebrum secti traxerunt frigora nervi.
|
||||
Laudemusne manum, quae vires abstulit hosti,
|
||||
an potius fato causam tribuisse queramur?
|
||||
profuerat mansisse virum; felicior extat
|
||||
opprobrio; serviret adhuc, si fortior esset.
|
||||
Inde per Assyriae trahitur commercia ripae;
|
||||
hinc fora venalis Galata ductore frequentat
|
||||
permutatque domos varias. quis nomina possit
|
||||
tanta sequi? miles stabuli Ptolemaeus in illis
|
||||
notior: hic longo lassatus paelicis usu
|
||||
donat Arinthaeo; neque enim iam dignus haberi
|
||||
nec maturus emi. cum fastiditus abiret,
|
||||
quam gemuit, quanto planxit divortia luctu!
|
||||
"haec erat, heu, Ptolemaee, fides? hoc profuit aetas
|
||||
in gremio consumpta tuo lectusque iugalis
|
||||
et ducti totiens inter praesaepia somni?
|
||||
libertas promissa perit? viduumne relinquis
|
||||
Eutropium tantasque premunt oblivia noctes,
|
||||
crudelis? generis pro sors durissima nostri!
|
||||
femina, cum senuit, retinet conubia partu,
|
||||
uxorisque decus matris reverentia pensat.
|
||||
nos Lucina fugit, nec pignore nitimur ullo.
|
||||
cum forma dilapsus amor; defloruit oris
|
||||
gratia: qua miseri scapulas tutabimur arte?
|
||||
qua placeam ratione senex?"
|
||||
|
||||
Sic fatus acutum
|
||||
adgreditur lenonis opus, nec segnis ad artem
|
||||
mens erat officiique capax omnesque pudoris
|
||||
hauserat insidias. custodia nulla tuendo
|
||||
fida toro; nulli poterant excludere vectes:
|
||||
ille vel aerata Danaën in turre latentem
|
||||
eliceret. fletus domini fingebat amantis,
|
||||
indomitasque mora, pretio lenibat avaras
|
||||
lascivasque iocis; non blandior ullus euntis
|
||||
ancillae tetigisse latus leviterque reductis
|
||||
vestibus occulto crimen mandare susurro
|
||||
nec furtis quaesisse locum nec fraude reperta
|
||||
cautior elusi fremitus vitare mariti.
|
||||
haud aliter iuvenum flammis Ephyreia Lais
|
||||
e gemino ditata mari; cum serta refudit
|
||||
canities, iam turba procax noctisque recedit
|
||||
ambitus et raro pulsatur ianua tactu,
|
||||
seque reformidat speculo damnante senectus;
|
||||
stat tamen atque alias succingit lena ministras
|
||||
dilectumque diu quamvis longaeva lupanar
|
||||
circuit et retinent mores, quod perdidit aetas.
|
||||
|
||||
Hinc honor Eutropio; cumque omnibus unica virtus
|
||||
esset in eunuchis thalamos servare pudicos,
|
||||
solus adulteriis crevit. nec verbera tergo
|
||||
cessavere tamen, quotiens decepta libido
|
||||
irati caluisset eri, frustraque rogantem
|
||||
iactantemque suos tot iam per lustra labores
|
||||
dotalem genero nutritoremque puellae
|
||||
tradidit. Eous rector consulque futurus
|
||||
pectebat dominae crines et saepe lavanti
|
||||
nudus in argento lympham gestabat alumnae.
|
||||
et cum se rapido fessam proiecerat aestu,
|
||||
patricius roseis pavonum ventilat alis.
|
||||
Iamque aevo laxata cutis, sulcisque genarum
|
||||
corruerat passa facies rugosior uva:
|
||||
flava minus presso finduntur vomere rura,
|
||||
nec vento sic vela tremunt. miserabile turpes
|
||||
exedere caput tineae; deserta patebant
|
||||
intervalla comae: qualis sitientibus arvis
|
||||
arida ieiunae seges interlucet aristae
|
||||
vel qualis gelidis pluma labente pruinis
|
||||
arboris inmoritur trunco brumalis hirundo.
|
||||
scilicet ut trabeis iniuria cresceret olim,
|
||||
has in fronte notas, hoc dedecus addidit oris
|
||||
luxuriae Fortuna suae: cum pallida nudis
|
||||
ossibus horrorem dominis praeberet imago
|
||||
decolor et macies occursu laederet omnes,
|
||||
aut pueris latura metus aut taedia mensis
|
||||
aut crimen famulis aut procedentibus omen,
|
||||
et nihil exhausto caperent in stipite lucri:
|
||||
(sternere quippe toros vel caedere ligna culinae
|
||||
membra negant; aurum, vestes, arcana tueri
|
||||
mens infida vetat; quis enim committere vellet
|
||||
lenoni thalamum?): tandem ceu funus acerbum
|
||||
infaustamque suis trusere penatibus umbram.
|
||||
contemptu iam liber erat: sic pastor obesum
|
||||
lacte canem ferroque ligat pascitque revinctum,
|
||||
dum validus servare gregem vigilique rapaces
|
||||
latratu terrere lupos; cum tardior idem
|
||||
iam scabie laceras deiecit sordidus aures,
|
||||
solvit et exuto lucratur vincula collo.
|
||||
Est ubi despectus nimius iuvat. undique pulso
|
||||
per cunctas licuit fraudes inpune vagari
|
||||
et fatis aperire viam. pro quisquis Olympi
|
||||
summa tenes, tanto libuit mortalia risu
|
||||
vertere? qui servi non est admissus in usum,
|
||||
suscipitur regnis, et quem privata ministrum
|
||||
dedignata domus, moderantem sustinet aula.
|
||||
ut primum vetulam texere palatia vulpem,
|
||||
quis non ingemuit? quis non inrepere sacris
|
||||
obsequiis doluit totiens venale cadaver?
|
||||
ipsi quin etiam tali consorte fremebant
|
||||
regales famuli, quibus est inlustrior ordo
|
||||
servitii, sociumque diu sprevere superbi.
|
||||
Cernite, quem Latiis poscant adnectere fastis:
|
||||
cuius et eunuchos puduit! sed vilior ante
|
||||
obscurae latuit pars ignotissima turbae,
|
||||
donec Abundanti furiis — qui rebus Eois
|
||||
exitium primumque sibi produxit — ab imis
|
||||
evectus thalamis summos invasit honores.
|
||||
quam bene dispositum terris, ut dignus iniqui
|
||||
fructus consilii primis auctoribus instet.
|
||||
sic multos fluvio vates arente per annos
|
||||
hospite qui caeso monuit placare Tonantem,
|
||||
inventas primus Busiridis imbuit aras
|
||||
et cecidit saevi, quod dixerat, hostia sacri;
|
||||
sic opifex tauri tormentorumque repertor,
|
||||
qui funesta novo fabricaverat aera dolori,
|
||||
primus inexpertum Siculo cogente tyranno
|
||||
sensit opus docuitque suum mugire iuvencum.
|
||||
nullius Eutropius, quam qui se protulit, ante
|
||||
direptas possedit opes nullumque priorem
|
||||
perculit exilio solumque hoc rite peregit,
|
||||
auctorem damnare suum.
|
||||
|
||||
Postquam obsitus aevo
|
||||
semivir excelsam rerum sublatus in arcem,
|
||||
quod nec vota pati nec fingere somnia possent,
|
||||
vidit sub pedibus leges subiectaque colla
|
||||
nobilium tantumque sibi permittere fata,
|
||||
qui nihil optasset plus libertate mereri,
|
||||
iamiam dissimulat dominos alteque tumescunt
|
||||
serviles animi. procerum squalore repletus
|
||||
carcer et exulibus Meroë campique gemescunt
|
||||
Aethiopum; poenis hominum plaga personat ardens;
|
||||
Marmaricus claris violatur caedibus Hammon.
|
||||
Asperius nihil est humili cum surgit in altum:
|
||||
cuncta ferit dum cuncta timet, desaevit in omnes
|
||||
ut se posse putent, nec belua taetrior ulla
|
||||
quam servi rabies in libera terga furentis;
|
||||
agnoscit gemitus et poenae parcere nescit,
|
||||
quam subiit, dominique memor, quem verberat, odit.
|
||||
adde, quod eunuchus nulla pietate movetur
|
||||
nec generi natisve cavet. clementia cunctis
|
||||
in similes, animosque ligant consortia damni;
|
||||
iste nec eunuchis placidus.
|
||||
|
||||
Sed peius in aurum
|
||||
aestuat; hoc uno fruitur succisa libido.
|
||||
quid nervos secuisse iuvat? vis nulla cruentam
|
||||
castrat avaritiam. parvis exercita furtis
|
||||
quae vastare penum neglectaque sueverat arcae
|
||||
claustra remoliri, nunc uberiore rapina
|
||||
peccat in orbe manus. quidquid se Tigris ab Haemo
|
||||
dividit, hoc certa proponit merce locandum
|
||||
institor imperii, caupo famosus honorum.
|
||||
hic Asiam villa pactus regit; ille redemit
|
||||
coniugis ornatu Syriam; dolet ille paterna
|
||||
Bithynos mutasse domo. subfixa patenti
|
||||
vestibulo pretiis distinguit regula gentes:
|
||||
tot Galatae, tot Pontus eat, tot Lydia nummis;
|
||||
si Lyciam tenuisse velis, tot milia ponas,
|
||||
si Phrygas, adde; parum! propriae solacia sorti
|
||||
communes vult esse notas et venditus ipse
|
||||
vendere cuncta cupit. certantum saepe duorum
|
||||
diversum suspendit onus; cum pondere iudex
|
||||
vergit, et in geminas nutat provincia lances.
|
||||
Non pudet heu, superi, populos venire sub hasta?
|
||||
vendentis certe pudeat. quod iure sepultum
|
||||
mancipium tot regna tenet, tot distrahit urbes.
|
||||
pollentem solo Croesum victoria Cyri
|
||||
fregit, ut eunucho flueret Pactolus et Hermus?
|
||||
Attalus heredem voluit te, Roma, relinqui,
|
||||
restitit Antiochus praescripto margine Tauri,
|
||||
indomitos curru Servilius egit Isauros
|
||||
et Pharos Augusto iacuit vel Creta Metello,
|
||||
ne non Eutropio quaestus numerosior esset?
|
||||
in mercem veniunt Cilices, Iudaea, Sophene
|
||||
Romanusque labor Pompeianique triumphi.
|
||||
Quo struis hos auri cumulos? quae pignora tantis
|
||||
succedent opibus? nubas ducasve licebit:
|
||||
numquam mater eris, numquam pater; hoc tibi ferrum,
|
||||
hoc natura negat. te grandibus India gemmis,
|
||||
te foliis Arabes ditent, te vellere Seres:
|
||||
nullus inops adeo, nullum sic urget egestas,
|
||||
ut velit Eutropii fortunam et membra pacisci.
|
||||
Iamque oblita sui nec sobria divitiis mens
|
||||
in miseras leges hominumque negotia ludit.
|
||||
iudicat eunuchus; quid iam de consule miror?
|
||||
prodigium, quodcumque gerit. quae pagina lites
|
||||
sic actas meminit? quibus umquam saecula terris
|
||||
eunuchi videre forum? sed ne qua vacaret
|
||||
pars ignominia neu quid restaret inausum,
|
||||
arma etiam violare parat portentaque monstris
|
||||
aggerat et secum petulans amentia certat.
|
||||
erubuit Mavors aversaque risit Enyo
|
||||
dedecus Eoum, quotiens intenta sagittis
|
||||
et pharetra fulgens anus exercetur Amazon
|
||||
arbiter aut quotiens belli pacisque recurrit
|
||||
adloquiturque Getas. gaudet cum viderit hostis
|
||||
et sentit iam desse viros. incendia fumant,
|
||||
muris nulla fides, squalent populatibus agri
|
||||
et medio spes sola mari. trans Phasin aguntur
|
||||
Cappadocum matres, stabulisque abducta paternis
|
||||
Caucasias captiva bibunt armenta pruinas
|
||||
et Scythicis mutant Argaei pabula silvis.
|
||||
extra Cimmerias, Taurorum claustra, paludes
|
||||
flos Syriae servit. spoliis nec sufficit atrox
|
||||
barbarus: in caedem vertunt fastidia praedae.
|
||||
Ille tamen (quid enim servum mollemque pudebit?
|
||||
aut quid in hoc poterit vultu flagrare ruboris?)
|
||||
pro victore redit: peditum vexilla sequuntur
|
||||
et turmae similes eunuchorumque manipli,
|
||||
Hellespontiacis legio dignissima signis.
|
||||
obvius ire cliens defensoremque reversum
|
||||
complecti. placet ipse sibi laxasque laborat
|
||||
distendisse genas fictumque inflatus anhelat,
|
||||
pulvere respersus tineas et sordibus ora
|
||||
pallidior,
|
||||
verbisque sonat plorabile quiddam
|
||||
ultra nequitiam fractis et proelia narrat:
|
||||
perque suam tremula testatur voce sororem,
|
||||
defecisse vagas ad publica commoda vires;
|
||||
cedere livori nec sustentare procellas
|
||||
invidiae; mergique fretis spumantibus orat.
|
||||
exoretque utinam! dum talia fatur ineptas
|
||||
detergit lacrimas atque inter singula dicta
|
||||
flebile suspirat: qualis venit arida socrus
|
||||
longinquam visura nurum; vix lassa resedit
|
||||
et iam vina petit.
|
||||
|
||||
Quid te, turpissime, bellis
|
||||
inseris aut saevi pertemptas Pallada campi?
|
||||
tu potes alterius studiis haerere Minervae
|
||||
et telas, non tela pati, tu stamina nosse,
|
||||
tu segnes operum sollers urgere puellas
|
||||
et niveam dominae pensis involvere lanam.
|
||||
vel, si sacra placent, habeas pro Marte Cybeben;
|
||||
rauca Celaenaeos ad tympana disce furores.
|
||||
cymbala ferre licet pectusque inlidere pinu
|
||||
inguinis et reliquum Phrygiis abscidere cultris.
|
||||
arma relinque viris. geminam quid dividis aulam
|
||||
conarisque pios odiis committere fratres?
|
||||
te magis, ah demens, veterem si respicis artem,
|
||||
conciliare decet.
|
||||
|
||||
Gestis pro talibus annum
|
||||
flagitet Eutropius, ne quid non polluat unus,
|
||||
dux acies, iudex praetoria, tempora consul!
|
||||
Nil adeo foedum, quod non exacta vetustas
|
||||
ediderit longique labor commiserit aevi.
|
||||
Oedipodes matrem, natam duxisse Thyestes
|
||||
cantatur, peperit fratres Iocasta marito
|
||||
et Pelopea sibi. Thebas ac funera Troiae
|
||||
tristis Erechthei deplorat scaena theatri.
|
||||
in volucrem Tereus, Cadmus se vertit in anguem.
|
||||
Scylla novos mirata canes. hunc arbore figit,
|
||||
elevat hunc pluma, squamis hunc fabula vestit,
|
||||
hunc solvit fluvio. numquam spado consul in orbe
|
||||
nec iudex ductorve fuit! quodcumque virorum
|
||||
est decus, eunuchi scelus est. exempla creantur
|
||||
quae socci superent risus luctusque cothurni.
|
||||
Quam pulcher conspectus erat, cum tenderet artus
|
||||
exangues onerare toga cinctuque gravatus
|
||||
indutoque senex obscaenior iret in auro:
|
||||
humani qualis simulator simius oris,
|
||||
quem puer adridens pretioso stamine Serum
|
||||
velavit nudasque nates ac terga reliquit,
|
||||
ludibrium mensis; erecto pectore dives
|
||||
ambulat et claro sese deformat amictu.
|
||||
candida pollutos comitatur curia fasces,
|
||||
forsitan et dominus. praebet miracula lictor
|
||||
consule nobilior libertatemque daturus,
|
||||
quam necdum meruit. scandit sublime tribunal
|
||||
atque inter proprias laudes Aegyptia iactat
|
||||
somnia prostratosque canit se vate tyrannos.
|
||||
scilicet in dubio vindex Bellona pependit,
|
||||
dum spado Tiresias enervatusque Melampus
|
||||
reptat ab extremo referens oracula Nilo.
|
||||
Obstrepuere avium voces, exhorruit annus
|
||||
nomen, et insanum gemino proclamat ab ore
|
||||
eunuchumque vetat fastis accedere Ianus:
|
||||
sumeret inlicitos etenim si femina fasces,
|
||||
esset turpe minus. Medis levibusque Sabaeis
|
||||
imperat hic sexus, reginarumque sub armis
|
||||
barbariae pars magna iacet: gens nulla probatur,
|
||||
eunuchi quae sceptra ferat. Tritonia, Phoebe,
|
||||
Terra, Ceres, Cybele, Iuno, Latona coluntur:
|
||||
eunuchi quae templa dei, quas vidimus aras?
|
||||
inde sacerdotes; haec intrat pectora Phoebus;
|
||||
inde canunt Delphi; Troianam sola Minervam
|
||||
virginitas Vestalis adit flammasque tuetur:
|
||||
hi nullas meriti vittas semperque profani.
|
||||
nascitur ad fructum mulier prolemque futuram:
|
||||
hoc genus inventum est ut serviat. Herculis arcu
|
||||
concidit Hippolyte; Danai fugere bipennem,
|
||||
Penthesilea, tuam; claras Carthaginis arces
|
||||
creditur et centum portis Babylona superbam
|
||||
femineus struxisse labor. quid nobile gessit
|
||||
eunuchus? quae bella tulit? quas condidit urbes?
|
||||
illas praeterea rerum natura creavit,
|
||||
hos fecere manus: seu prima Semiramis astu
|
||||
Assyriis mentita virum, ne vocis acutae
|
||||
mollities levesve genae se prodere possent,
|
||||
hos sibi coniunxit similes; seu Parthica ferro
|
||||
luxuries vetuit nasci lanuginis umbram
|
||||
servatoque diu puerili flore coegit
|
||||
arte retardatam Veneri servire iuventam.
|
||||
Fama prius falso similis vanoque videri
|
||||
ficta ioco; levior volitare per oppida rumor
|
||||
riderique nefas: veluti nigrantibus alis
|
||||
audiretur olor, corvo certante ligustris.
|
||||
atque aliquis gravior morum: "si talibus, inquit,
|
||||
creditur et nimiis turgent mendacia monstris,
|
||||
iam testudo volat, profert iam cornua vultur;
|
||||
prona petunt retro fluvii iuga; Gadibus ortum
|
||||
Carmani texere diem; iam frugibus aptum
|
||||
aequor et adsuetum silvis delphina videbo;
|
||||
iam cochleis homines iunctos et quidquid inane
|
||||
nutrit Iudaicis quae pingitur India velis."
|
||||
Subicit et mixtis salibus lascivior alter:
|
||||
"miraris? nihil est, quod non in pectore magnum
|
||||
concipit Eutropius. semper nova, grandia semper
|
||||
diligit et celeri degustat singula sensu.
|
||||
nil timet a tergo; vigilantibus undique curis
|
||||
nocte dieque patet; lenis facilisque moveri
|
||||
supplicibus mediaque tamen mollissimus ira
|
||||
nil negat et sese vel non poscentibus offert;
|
||||
quod libet ingenio, subigit traditque fruendum;
|
||||
quidquid amas, dabit illa manus; communiter omni
|
||||
fungitur officio gaudetque potentia flecti.
|
||||
hoc quoque conciliis peperit meritoque laborum,
|
||||
accipit et trabeas argutae praemia dextrae."
|
||||
Postquam vera fides facinus vulgavit Eoum
|
||||
gentibus et Romae iam certius impulit aures,
|
||||
"Eutropiumne etiam nostra dignabimur ira?
|
||||
hic quoque Romani meruit pars esse doloris?"
|
||||
sic effata rapit caeli per inania cursum
|
||||
diva potens unoque Padum translapsa volatu
|
||||
castra sui rectoris adit. tum forte decorus
|
||||
cum Stilichone gener pacem inplorantibus ultro
|
||||
Germanis responsa dabat, legesque Caucis
|
||||
arduus et flavis signabat iura Suebis.
|
||||
his tribuit reges, his obside foedera sancit
|
||||
indicto; bellorum alios transcribit in usus,
|
||||
militet ut nostris detonsa Sygambria signis.
|
||||
laeta subit Romam pietas et gaudia paene
|
||||
moverunt lacrimas tantoque exultat alumno:
|
||||
sic armenta suo iam defensante iuvenco
|
||||
celsius adsurgunt erectae cornua matri,
|
||||
sic iam terribilem stabulis dominumque ferarum
|
||||
crescere miratur genetrix Massyla leonem.
|
||||
dimovit nebulam iuvenique apparuit ingens.
|
||||
tum sic orsa loqui:
|
||||
|
||||
"Quantum te principe possim,
|
||||
non longinqua docent, domito quod Saxone Tethys
|
||||
mitior et fracto secura Britannia Picto;
|
||||
ante pedes humili Franco tristique Suebo
|
||||
perfruor et nostrum video, Germanice, Rhenum.
|
||||
sed quid agam? discors Oriens felicibus actis
|
||||
invidet atque alio Phoebi de cardine surgunt
|
||||
crimina, ne toto conspiret corpore regnum.
|
||||
Gildonis taceo magna cum laude receptam
|
||||
perfidiam et fretos Eoo robore Mauros.
|
||||
quae suscepta fames, quantum discriminis urbi,
|
||||
ni tua vel soceri numquam non provida virtus
|
||||
australem Arctois pensasset frugibus annum!
|
||||
invectae Rhodani Tiberina per ostia classes
|
||||
Cinyphiisque ferax Araris successit aristis.
|
||||
Teutonicus vomer Pyrenaeique iuvenci
|
||||
sudavere mihi; segetes mirantur Hiberas
|
||||
horrea; nec Libyae senserunt damna rebellis
|
||||
iam transalpina contenti messe Quirites.
|
||||
ille quidem solvit meritas (scit Tabraca) poenas,
|
||||
ut pereat quicumque tuis conflixerit armis.
|
||||
"Ecce repens isdem clades a partibus exit
|
||||
terrorisque minus, sed plus habitura pudoris
|
||||
Eutropius consul. pridem tolerare fatemur
|
||||
hoc genus, Arsacio postquam se regia fastu
|
||||
sustulit et nostros corrupit Parthia mores.
|
||||
praefecti sed adhuc gemmis vestique dabantur
|
||||
custodes sacroque adhibere silentia somno;
|
||||
militia eunuchi numquam progressa cubili,
|
||||
non vita spondente fidem, sed inertia tutum
|
||||
mentis pignus erat. secreta monilia servent,
|
||||
ornatus curent Tyrios: a fronte recedant
|
||||
imperii. tenero tractari pectore nescit
|
||||
publica maiestas. numquam vel in aequore puppim
|
||||
vidimus eunuchi clavo parere magistri.
|
||||
nos adeo sperni faciles? orbisque carina
|
||||
vilior? auroram sane, quae talia ferre
|
||||
gaudet, et adsuetas sceptris muliebribus urbes
|
||||
possideant; quid belligeram communibus urunt
|
||||
Italiam maculis nocituraque probra severis
|
||||
ammiscent populis? peregrina piacula forti
|
||||
pellantur longe Latio nec transeat Alpes,
|
||||
dedecus; in solis, quibus extitit, haereat arvis.
|
||||
scribat Halys, scribat famae contemptor Orontes:
|
||||
per te perque tuos obtestor Roma triumphos,
|
||||
nesciat hoc Thybris, numquam poscentibus olim
|
||||
qui dare Dentatis annos Fabiisque solebat.
|
||||
Martius eunuchi repetet suffragia campus?
|
||||
Aemilios inter servatoresque Camillos
|
||||
Eutropius? iam Chrysogonis tua, Brute, potestas
|
||||
Narcissisque datur? natos hoc dedere poenae
|
||||
profuit et misero civem praeponere patri?
|
||||
hoc mihi Ianiculo positis Etruria castris
|
||||
quaesiit et tantum fluvio Porsenna remotus?
|
||||
hoc meruit vel ponte Cocles vel Mucius igne?
|
||||
visceribus frustra castum Lucretia ferrum
|
||||
mersit et attonitum tranavit Cloelia Thybrim?
|
||||
Eutropio fasces adservabantur adempti
|
||||
Tarquiniis? quemcumque meae vexere curules,
|
||||
laxato veniat socium aversatus Averno.
|
||||
impensi sacris Decii prorumpite bustis
|
||||
Torquatique truces animosaque pauperis umbra
|
||||
Fabricii tuque o, qui forte inferna piorum
|
||||
iugera et Elysias scindis, Serrane, novales.
|
||||
Poeno Scipiadae, Poeno praeclare Lutati,
|
||||
Sicania Marcelle ferox, gens Claudia surgas
|
||||
|
||||
et Curii veteres; et, qui sub iure negasti
|
||||
vivere Caesareo, parvo procede sepulcro
|
||||
Eutropium passure Cato; remeate tenebris,
|
||||
agmina Brutorum Corvinorumque catervae.
|
||||
eunuchi vestros habitus, insignia sumunt
|
||||
ambigui Romana mares; rapuere tremendas
|
||||
Hannibali Pyrrhoque togas; flabella perosi
|
||||
adspirant trabeis; iam non umbracula gestant
|
||||
virginibus, Latias ausi vibrare secures!
|
||||
"Linquite femineas infelix turba latebras,
|
||||
alter quos pepulit sexus nec suscipit alter,
|
||||
execti Veneris stimulos et vulnere casti
|
||||
(mixta duplex aetas; inter puerumque senemque
|
||||
nil medium): falsi complete sedilia patres;
|
||||
ite novi proceres infecundoque senatu
|
||||
Eutropium stipate ducem; celebrate tribunal
|
||||
pro thalamis, verso iam discite more curules,
|
||||
non matrum pilenta sequi.
|
||||
|
||||
"Ne prisca revolvam
|
||||
neu numerem, quantis iniuria mille per annos
|
||||
sit retro ducibus, quanti foedabitur aevi
|
||||
canities, unam subeant quot saecula culpam:
|
||||
inter Arinthaei fastos et nomen erile
|
||||
servus erit dominoque suos aequalis honores
|
||||
inseret! heu semper Ptolomaei noxia mundo
|
||||
mancipia! en alio laedor graviore Pothino
|
||||
et patior maius Phario scelus. ille cruorem
|
||||
consulis unius Pellaeis ensibus hausit:
|
||||
inquinat hic omnes.
|
||||
|
||||
"Si nil privata movebunt,
|
||||
at tu principibus, vestrae tu prospice causae
|
||||
regalesque averte notas. hunc accipit unum
|
||||
aula magistratum: vobis patribusque recurrit
|
||||
hic alternus honos. in crimen euntibus annis
|
||||
parce, quater consul! contagia fascibus, oro,
|
||||
defendas ignava tuis neu tradita libris
|
||||
omina vestitusque meos, quibus omne, quod ambit
|
||||
oceanus, domui, tanta caligine mergi
|
||||
calcarique sinas. nam quae iam bella geramus
|
||||
mollibus auspiciis? quae iam conubia prolem
|
||||
vel frugem latura seges? quid fertile terris,
|
||||
quid plenum sterili possit sub consule nasci?
|
||||
eunuchi si iura dabunt legesque tenebunt,
|
||||
ducant pensa viri mutatoque ordine rerum
|
||||
vivat Amazonio confusa licentia ritu.
|
||||
|
||||
"Quid trahor ulterius? Stilicho, quid vincere differs,
|
||||
dum certare pudet? nescis quod turpior hostis
|
||||
laetitia maiore cadit? piratica Magnum
|
||||
erigit, inlustrat servilis laurea Crassum.
|
||||
adnuis. agnosco fremitum, quo palluit Eurus,
|
||||
quo Mauri Gildoque ruit. quid Martia signa
|
||||
sollicitas? non est iaculis hastisve petendus:
|
||||
conscia succumbent audito verbere terga,
|
||||
ut Scytha post multos rediens exercitus annos,
|
||||
cum sibi servilis pro finibus obvia pubes
|
||||
iret et arceret dominos tellure reversos,
|
||||
armatam ostensis aciem fudere flagellis:
|
||||
notus ab inceptis ignobile reppulit horror
|
||||
vulgus et adductus sub verbere torpuit ensis."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,596 @@
|
|||
Induerat necdum trabeas: mugitus ab axe
|
||||
redditus inferno, rabies arcana cavernas
|
||||
vibrat et alterno confligunt culmina lapsu.
|
||||
bacchatus per operta tremor Calchedona movit,
|
||||
pronus et in geminas nutavit Bosphorus urbes.
|
||||
concurrere freti fauces, radice revulsa
|
||||
vitant instabilem rursum Symplegada nautae.
|
||||
scilicet haec Stygiae praemittunt signa sorores
|
||||
et sibi iam tradi populos hoc consule gaudent.
|
||||
mox oritur diversa lues: hinc Mulciber ignes
|
||||
sparserat, hinc victa proruperat obice Nereus;
|
||||
haec flagrant, haec tecta natant. quam, numina, poenam
|
||||
servatis sceleri, cuius tot cladibus omen
|
||||
constitit? incumbas utinam, Neptune, tridenti
|
||||
pollutumque solum toto cum crimine mergas.
|
||||
unam pro mundo Furiis concedimus urbem.
|
||||
Utque semel patuit monstris iter, omnia tempus
|
||||
nacta suum properant: nasci tum decolor imber
|
||||
infantumque novi vultus et dissona partu
|
||||
semina, tum lapidum fletus armentaque vulgo
|
||||
ausa loqui mediisque ferae se credere muris;
|
||||
tum vates sine more rapi lymphataque passim
|
||||
pectora terrifici stimulis ignescere Phoebi.
|
||||
fac nullos cecinisse deos: adeone retusi
|
||||
quisquam cordis erit, dubitet qui partibus illis
|
||||
adfore fatalem castrati consulis annum?
|
||||
sed quam caecus inest vitiis amor! omne futurum
|
||||
despicitur suadentque brevem praesentia fructum
|
||||
et ruit in vetitum damni secura libido,
|
||||
dum mora supplicii lucro serumque quod instat
|
||||
creditur. haud equidem contra tot signa Camillo
|
||||
detulerim fasces, nedum (pro sexus!) inerti
|
||||
mancipio, cui, cuncta licet responsa iuberent
|
||||
hortantesque licet sponderent prospera divi,
|
||||
turpe fuit cessisse viros.
|
||||
|
||||
Exquirite retro
|
||||
crimina continui lectis annalibus aevi,
|
||||
prisca recensitis evolvite saecula fastis:
|
||||
quid senis infandi Capreae, quid scaena Neronis
|
||||
tale ferunt? spado Romuleo succinctus amictu
|
||||
sedit in Augustis laribus. vulgata patebat
|
||||
aula salutantum studiis; huc plebe senatus
|
||||
permixta trepidique duces omnisque potestas
|
||||
confluit. advolvi genibus, contingere dextram
|
||||
ambitus et votum deformibus oscula rugis
|
||||
figere. praesidium legum genitorque vocatur
|
||||
principis et famulum dignatur regia patrem.
|
||||
posteritas, admitte fidem: monumenta petuntur
|
||||
dedecoris multisque gemunt incudibus aera
|
||||
formatura nefas. haec iudicis, illa togati,
|
||||
haec nitet armati species; numerosus ubique
|
||||
fulget eques: praefert eunuchi curia vultus.
|
||||
ac veluti caveant ne qua consistere virtus
|
||||
possit pura loco, cunctas hoc ore laborant
|
||||
incestare vias. maneant inmota precamur
|
||||
certaque perpetui sint argumenta pudoris.
|
||||
subter adulantes tituli nimiaeque leguntur
|
||||
vel maribus laudes: claro quod nobilis ortu
|
||||
(cum vivant domini!), quod maxima proelia solus
|
||||
impleat (et patitur miles!), quod tertius urbis
|
||||
conditor (hoc Byzas Constantinusque videbunt!).
|
||||
inter quae tumidus leno producere cenas
|
||||
in lucem, foetere mero, dispergere plausum
|
||||
empturas in vulgus opes, totosque theatris
|
||||
indulgere dies, alieni prodigus auri.
|
||||
at soror et, si quid portentis creditur, uxor
|
||||
mulcebat matres epulis et more pudicae
|
||||
coniugis eunuchi celebrabat vota mariti.
|
||||
hanc amat, hanc summa de re vel pace vel armis
|
||||
consulit, huic curas et clausa palatia mandat
|
||||
ceu stabulum vacuamque domum. sic magna tueri
|
||||
regna nihil, patiensque iugi deluditur orbis?
|
||||
Mitior alternum Zephyri iam bruma teporem
|
||||
senserat et primi laxabant germina flores,
|
||||
iamque iter in gremio pacis sollemne parabant
|
||||
ad muros, Ancyra, tuos, auctore repertum
|
||||
Eutropio, pelagi ne taedia longa subirent,
|
||||
sed vaga lascivis flueret discursibus aestas:
|
||||
unde tamen tanta sublimes mole redibant,
|
||||
ceu vinctos traherent Medos Indumque bibissent.
|
||||
ecce autem flavis Gradivus ab usque Gelonis
|
||||
arva cruentato repetebat Thracia curru:
|
||||
subsidunt Pangaea rotis altaeque sonoro
|
||||
stridunt axe nives. ut vertice constitit Haemi
|
||||
femineasque togas pressis conspexit habenis,
|
||||
subrisit crudele pater cristisque micantem
|
||||
quassavit galeam; tunc implacabile numen
|
||||
Bellonam adloquitur, quae sanguine sordida vestem
|
||||
Illyricis pingues pectebat stragibus hydros:
|
||||
"Necdum mollitiae, necdum, germana, mederi
|
||||
possumus Eoae? numquam corrupta rigescent
|
||||
saecula? Cappadocum tepidis Argaeus acervis
|
||||
aestuat; infelix etiamnum pallet Orontes.
|
||||
dum pereunt, meminere mali; si corda parumper
|
||||
respirare sinas, nullo tot funera sensu
|
||||
praetereunt: antiqua levis iactura cruoris.
|
||||
"Adspicis obscaenum facinus? quid crinibus ora
|
||||
protegis? en quales sese diffudit in actus
|
||||
parva quies, quantum nocuerunt otia ferri!
|
||||
qui caruit bellis, eunucho traditur annus.
|
||||
actum de trabeis esset, si partibus una
|
||||
mens foret Hesperiis; rueret derisa vetustas
|
||||
nullaque calcati starent vestigia iuris,
|
||||
ni memor imperii Stilicho morumque priorum
|
||||
turpe relegasset defenso Thybride nomen
|
||||
intactamque novo servasset crimine Romam.
|
||||
ille dedit portum, quo se pulsata referret
|
||||
maiestas Latii deformataeque secures;
|
||||
ille dedit fastos, ad quos Oriente relicto
|
||||
confugeret sparsum maculis servilibus aevum.
|
||||
"Quam similes haec aula viros! ad moenia visus
|
||||
dirige: num saltem tacita formidine mussant?
|
||||
num damnant animo? plaudentem cerne senatum
|
||||
et Byzantinos proceres Graiosque Quirites.
|
||||
o patribus plebes, o digni consule patres!
|
||||
quid? quod et armati cessant et nulla virilem
|
||||
inter tot gladios sexum reminiscitur ira?
|
||||
hucine nostrorum cinctus abiere nepotum?
|
||||
sic Bruti despectus honos?
|
||||
|
||||
"Ignosce parenti,
|
||||
Romule, quod serus temeratis fascibus ultor
|
||||
advenio: iamiam largis haec gaudia faxo
|
||||
conpensent lacrimis. quid dudum inflare moraris
|
||||
Tartaream, Bellona, tubam, quid stringere falcem,
|
||||
qua populos a stirpe metis? molire tumultus,
|
||||
excute delicias. Thracum Macetumque ruinae
|
||||
taedet et in gentes iterum saevire sepultas.
|
||||
damna minus consueta move; trans aequora saevas
|
||||
verte faces; aliis exordia sume rapinis.
|
||||
non tibi Riphaeis hostis quaerendus ab oris,
|
||||
non per Caucasias accito turbine valles
|
||||
est opus. Ostrogothis colitur mixtisque Gruthungis
|
||||
Phryx ager: hos parvae poterunt impellere causae
|
||||
in scelus; ad mores facilis natura reverti.
|
||||
sic eat: in nostro quando iam milite robur
|
||||
torpuit et molli didicit parere magistro,
|
||||
vindicet Arctous violatas advena leges;
|
||||
barbara Romano succurrant arma pudori."
|
||||
Sic fatus clipeo, quantum vix ipse deorum
|
||||
arbiter infesto cum percutit aegida nimbo,
|
||||
intonuit. responsat Athos Haemusque remugit;
|
||||
ingeminat raucum Rhodope concussa fragorem.
|
||||
cornua cana gelu mirantibus extulit undis
|
||||
Hebrus et exanguem glacie timor adligat Histrum.
|
||||
tunc, adamante gravem nodisque rigentibus hastam,
|
||||
telum ingens nullique deo iaculabile, torsit.
|
||||
fit late ruptis via nubibus; illa per auras
|
||||
tot freta, tot montes uno contenta volatu
|
||||
transilit et Phrygiae mediis adfigitur arvis.
|
||||
sensit humus; gemuit Nysaeo palmite felix
|
||||
Hermus et aurata Pactolus inhorruit urna
|
||||
totaque summissis fleverunt Dindyma silvis.
|
||||
Nec dea praemissae stridorem segnius hastae
|
||||
consequitur, centumque vias meditata nocendi
|
||||
tandem Tarbigilum (Geticae dux improbus alae
|
||||
|
||||
hic erat) adgreditur. viso tum forte redibat
|
||||
Eutropio vacuus donis, feritasque dolore
|
||||
creverat et, teneris etiam quae crimina suadet
|
||||
ingeniis, Scythicum pectus flammabat egestas.
|
||||
huic sese vultu simulatae coniugis offert
|
||||
mentitoque ferox incedit barbara gressu,
|
||||
carbaseos induta sinus: post terga reductas
|
||||
uberibus propior mordebat fibula vestes,
|
||||
inque orbem tereti mitra retinente capillum
|
||||
strinxerat et virides flavescere iusserat angues.
|
||||
advolat ac niveis reducem complectitur ulnis
|
||||
infunditque animo furiale per oscula virus.
|
||||
principe quam largo veniat, quas inde reportet
|
||||
divitias, astu rabiem motura requirit.
|
||||
ille iter ingratum, vanos deflere labores,
|
||||
quos super eunuchi fastus, quae probra tulisset.
|
||||
continuo secat ungue genas et tempore pandit
|
||||
adrepto gemitus:
|
||||
|
||||
"I nunc, devotus aratris
|
||||
scinde solum positoque tuos mucrone sodales
|
||||
ad rastros sudare doce. bene rura Gruthungus
|
||||
excolet et certo disponet sidere vites.
|
||||
felices aliae, quas debellata maritis
|
||||
oppida, quas magnis quaesitae viribus ornant
|
||||
exuviae, quibus Argivae pulchraeque ministrant
|
||||
Thessalides, famulas et quae meruere Lacaenas.
|
||||
me nimium timido, nimium iunxere remisso
|
||||
fata viro, totum qui degener exuit Histrum,
|
||||
qui refugit patriae ritus, quem detinet aequi
|
||||
gloria concessoque cupit vixisse colonus
|
||||
quam dominus rapto. quid pulchra vocabula pigris
|
||||
praetentas vitiis? probitatis inertia nomen,
|
||||
iustitiae formido subit. tolerabis iniquam
|
||||
pauperiem, cum tela geras? et flebis inultus,
|
||||
cum pateant tantae nullis custodibus urbes?
|
||||
"Quippe metus poenae. pridem mos ille vigebat,
|
||||
ut meritos colerent impacatisque rebelles
|
||||
urgerent odiis; at nunc, qui foedera rumpit,
|
||||
ditatur; qui servat, eget. vastator Achivae
|
||||
gentis et Epirum nuper populatus inultam
|
||||
praesidet Illyrico; iam, quos obsedit, amicos
|
||||
ingreditur muros illis responsa daturus,
|
||||
quorum coniugibus potitur natosque peremit.
|
||||
sic hostes punire solent, haec praemia solvunt
|
||||
excidiis. cunctaris adhuc numerumque tuorum
|
||||
respicis exiguamque manum? tu rumpe quietem;
|
||||
bella dabunt socios. nec te tam prona monerem,
|
||||
si contra paterere viros: nunc alter in armis
|
||||
sexus et eunuchis se defensoribus orbis
|
||||
credidit; hos aquilae Romanaque signa secuntur.
|
||||
incipe barbaricae tandem te reddere vitae,
|
||||
te quoque iam timeant admirenturque nocentem,
|
||||
quem sprevere pium. spoliis praedaque repletus
|
||||
cum libeat Romanus eris."
|
||||
|
||||
Sic fata repente
|
||||
in diram se vertit avem rostroque recurvo
|
||||
turpis et infernis tenebris obscurior alas
|
||||
auspicium veteri sedit ferale sepulcro.
|
||||
Ille, pavor postquam resoluto corde quievit
|
||||
et rigidae sedere comae, non distulit atrox
|
||||
iussa deae; sociis, quae viderat, ordine pandit
|
||||
inritatque sequi. coniurat
|
||||
barbara pubes
|
||||
nacta ducem Latiisque palam descivit ab armis.
|
||||
Pars Phrygiae, Scythicis quaecumque Trionibus alget
|
||||
proxima, Bithynos, solem quae condit, Ionas,
|
||||
quae levat, attingit Galatas. utrimque propinqui
|
||||
finibus obliquis Lydi Pisidaeque feroces
|
||||
continuant australe latus. gens una fuere
|
||||
tot quondam populi, priscum cognomen et unum
|
||||
appellata Phryges; sed (quid non longa valebit
|
||||
permutare dies?) dicti post Maeona regem
|
||||
Maeones. Aegaeos insedit Graecia portus;
|
||||
Thyni Thraces arant quae nunc Bithynia fertur;
|
||||
nuper ab Oceano Gallorum exercitus ingens
|
||||
illis ante vagus tandem regionibus haesit
|
||||
gaesaque deposuit, Graio iam mitis amictu,
|
||||
pro Rheno poturus Halyn. dat cuncta vetustas
|
||||
principium Phrygibus; nec rex Aegyptius ultra
|
||||
restitit, humani postquam puer uberis expers
|
||||
in Phrygiam primum laxavit murmura vocem.
|
||||
Hic cecidit Libycis iactata paludibus olim
|
||||
tibia, foedatam cum reddidit umbra Minervam,
|
||||
hic et Apollinea victus testudine pastor
|
||||
suspensa memores inlustrat pelle Celaenas.
|
||||
quattuor hinc magnis procedunt fontibus amnes
|
||||
auriferi; nec miror aquas radiare metallo,
|
||||
quae totiens lavere Midan. diversus ad Austrum
|
||||
cursus et Arctoum fluviis mare. Dindyma fundunt
|
||||
Sangarium, vitrei puro qui gurgite Galli
|
||||
auctus Amazonii defertur ad ostia Ponti.
|
||||
Icarium pelagus Mycalaeaque litora iuncti
|
||||
Marsya Maeanderque petunt; sed Marsya velox,
|
||||
dum suus est, flexuque carens iam flumine mixtus
|
||||
mollitur, Maeandre, tuo; contraria passus
|
||||
quam Rhodano stimulatus Arar: quos inter aprica
|
||||
planities Cererique favet densisque ligatur
|
||||
vitibus et glaucae fructus attollit olivae,
|
||||
dives equis, felix pecori pretiosaque picto
|
||||
marmore purpureis, caedit quod Synnada, venis.
|
||||
Talem tum Phrygiam Geticis populatibus uri
|
||||
permisere dei. securas barbarus urbes
|
||||
inrupit facilesque capi. spes nulla salutis,
|
||||
nulla fugae: putribus iam propugnacula saxis
|
||||
longo corruerant aevo pacisque senecta.
|
||||
Interea gelidae secretis rupibus Idae
|
||||
dum sedet et thiasos spectat de more Cybebe
|
||||
Curetumque alacres ad tympana suscitat enses,
|
||||
aurea sanctarum decus inmortale comarum
|
||||
defluxit capiti turris summoque volutus
|
||||
vertice crinalis violatur pulvere murus.
|
||||
obstipuere truces omen Corybantes et uno
|
||||
fixa metu tacitas presserunt orgia buxos.
|
||||
indoluit genetrix, tum sic commota profatur:
|
||||
|
||||
"Hoc mihi iam pridem Lachesis grandaeva canebat
|
||||
augurium: Phrygiae casus venisse supremos
|
||||
delapsus testatur apex. heu sanguine qualis
|
||||
ibit Sangarius quantasque cadavera lenti
|
||||
Maeandri passura moras! inmobilis haeret
|
||||
terminus, haec dudum nato placuere Tonanti.
|
||||
par et finitimis luctus, frustraque Lyaei
|
||||
non defensuros implorat Lydia thyrsos.
|
||||
iamque vale Phrygiae tellus perituraque flammis
|
||||
moenia, conspicuas quae nunc attollitis arces,
|
||||
mox campi nudumque solum! dilecta valete
|
||||
flumina! non vestris ultra bacchabor in antris
|
||||
nec iuga sulcabit noster Berecynthia currus".
|
||||
dixit et ad tristes convertit tympana planctus.
|
||||
labentem patriam sacris ululatibus Attis
|
||||
personat et torvi lacrimis maduere leones.
|
||||
Eutropius, nequeat quamvis metuenda taceri
|
||||
clades et trepidus vulgaverit omnia rumor,
|
||||
ignorare tamen fingit regnique ruinas
|
||||
dissimulat: parvam latronum errare catervam,
|
||||
ad sontes tormenta magis quam tela parari
|
||||
nec duce frangendas iactat, sed iudice vires:
|
||||
vasta velut Libyae venantum vocibus ales
|
||||
cum premitur calidas cursu transmittit harenas
|
||||
inque modum veli sinuatis flamine pennis
|
||||
pulverulenta volat; si iam vestigia retro
|
||||
clara sonent, oblita fugae stat lumine clauso
|
||||
(ridendum!) revoluta caput creditque latere,
|
||||
quem non ipsa videt. furtim tamen ardua mittit
|
||||
cum donis promissa novis, si forte rogatus
|
||||
desinat. ille semel nota dulcedine praedae
|
||||
se famulo servire negat, nec grata timentum
|
||||
munera; militiam nullam nec prima superbus
|
||||
cingula dignari: nam quis non consule tali
|
||||
vilis honos?
|
||||
|
||||
Postquam precibus mitescere nullis,
|
||||
non auro cessisse videt creberque recurrit
|
||||
nuntius incassum nec spes iam foederis extat:
|
||||
tandem consilium belli confessus agendi
|
||||
ad sua tecta vocat. iuvenes venere protervi
|
||||
lascivique senes, quibus est insignis edendi
|
||||
gloria corruptasque dapes variasse decorum,
|
||||
qui ventrem invitant pretio traduntque palato
|
||||
sidereas Iunonis aves et si qua loquendi
|
||||
gnara coloratis viridis defertur ab Indis,
|
||||
quaesitos trans regna cibos, quorumque profundam
|
||||
ingluviem non Aegaeus, non alta Propontis,
|
||||
non freta longinquis Maeotia piscibus explent.
|
||||
vestis odoratae studium; laus maxima risum
|
||||
per vanos movisse sales minimeque viriles
|
||||
munditiae; compti vultus; onerique vel ipsa
|
||||
serica. si Chunus feriat, si Sarmata portas,
|
||||
solliciti scaenae; Romam contemnere sueti
|
||||
mirarique suas, quas Bosphorus obruat! aedes;
|
||||
saltandi dociles aurigarumque periti.
|
||||
Pars humili de plebe duces; pars compede suras
|
||||
cruraque signati nigro liventia ferro
|
||||
iura regunt, facies quamvis inscripta repugnet
|
||||
seque suo prodat titulo. sed prima potestas
|
||||
Eutropium praefert Hosio subnixa secundo.
|
||||
dulcior hic sane cunctis prudensque movendi
|
||||
iuris et admoto qui temperet omnia fumo,
|
||||
fervidus, accensam sed qui bene decoquat iram.
|
||||
considunt apices gemini dicionis Eoae,
|
||||
hic cocus, hic leno, defossi verbere terga,
|
||||
servitio, non arte pares, hic saepius emptus,
|
||||
alter ad Hispanos nutritus verna penates.
|
||||
Ergo ubi collecti proceres, qui rebus in artis
|
||||
consulerent tantisque darent solacia morbis,
|
||||
obliti subito Phrygiae bellisque relictis
|
||||
ad solitos coepere iocos et iurgia circi
|
||||
tendere. nequiquam magna confligitur ira,
|
||||
quis melius vibrata puer vertigine molli
|
||||
membra rotet, verrat quis marmora crine supino?
|
||||
quis magis enodes laterum detorqueat arcus,
|
||||
|
||||
quis voci digitos, oculos quis moribus aptet?
|
||||
hi tragicos meminere modos; his fabula Tereus,
|
||||
his necdum commissa choro cantatur Agave.
|
||||
Increpat Eutropius: non haec spectacula tempus
|
||||
poscere; nunc alias armorum incumbere curas;
|
||||
se satis Armenio fessum pro limite cingi
|
||||
nec tantis unum subsistere posse periclis;
|
||||
ignoscant senio, iuvenes ad proelia mittant:—
|
||||
qualis pauperibus nutrix invisa puellis
|
||||
adsidet et tela communem quaerere victum
|
||||
rauca monet; festis illae lusisse diebus
|
||||
orant et positis aequaevas visere pensis,
|
||||
irataeque operi iam lasso pollice fila
|
||||
turbant et teneros detergunt stamine fletus.
|
||||
Emicat extemplo cunctis trepidantibus audax
|
||||
crassa mole Leo, quem vix Cyclopia solum
|
||||
aequatura fames, quem non ieiuna Celaeno
|
||||
vinceret; hinc nomen fertur meruisse Leonis.
|
||||
acer in absentes, linguae iactator, abundans
|
||||
corporis exiguusque animi, doctissimus artis
|
||||
quondam lanificae, moderator pectinis unci.
|
||||
non alius lanam purgatis sordibus aeque
|
||||
praebuerit calathis, similis nec pinguia quisquam
|
||||
vellera per tenues ferri producere rimas.
|
||||
tunc Aiax erat Eutropii lateque fremebat,
|
||||
non septem vasto quatiens umbone iuvencos,
|
||||
sed, quam perpetuis dapibus pigroque sedili
|
||||
inter anus interque colos oneraverat, alvum.
|
||||
adsurgit tandem vocemque expromit anhelam:
|
||||
"Quis novus hic torpor, socii? quonam usque sedemus
|
||||
femineis clausi thalamis patimurque periclum
|
||||
gliscere desidia? graviorum turba malorum
|
||||
texitur, ignavis trahimus dum tempora votis.
|
||||
me petit hic sudor. numquam mea dextera segnis
|
||||
ad ferrum. faveat tantum Tritonia coeptis,
|
||||
inceptum peragetur opus. iam cuncta furorem
|
||||
qui gravat, efficiam leviorem pondere lanae
|
||||
Tarbigilum tumidum, desertoresque Gruthungos
|
||||
ut miseras populabor oves et pace relata
|
||||
pristina restituam Phrygias ad stamina matres".
|
||||
His dictis iterum sedit; fit plausus et ingens
|
||||
concilii clamor, qualis resonantibus olim
|
||||
exoritur caveis, quotiens crinitus ephebus
|
||||
aut rigidam Niobem aut flentem Troada fingit.
|
||||
protinus excitis iter inremeabile signis
|
||||
arripit infaustoque iubet bubone moveri
|
||||
agmina Mygdonias mox inpletura volucres.
|
||||
Pulcher et urbanae cupiens exercitus umbrae,
|
||||
adsiduus ludis, avidus splendere lavacris
|
||||
nec soles imbresve pati, multumque priori
|
||||
dispar, sub clipeo Thracum qui ferre pruinas,
|
||||
dum Stilicho regeret, nudoque hiemare sub axe
|
||||
sueverat et duris haurire bipennibus Hebrum.
|
||||
cum duce mutatae vires. Byzantia robur
|
||||
fregit luxuries Ancyranique triumphi.
|
||||
non peditem praecedit eques; non commoda castris
|
||||
eligitur regio; vicibus custodia nullis
|
||||
advigilat vallo; non explorantur eundae
|
||||
vitandaeque viae; nullo se cornua flectunt
|
||||
ordine; confusi passim per opaca vagantur
|
||||
lustra, per ignotas angusto tramite valles.
|
||||
sic vacui rectoris equi, sic orba magistro
|
||||
fertur in abruptum casu, non sidere, puppis;
|
||||
sic ruit in rupes amisso pisce sodali
|
||||
belua, sulcandas qui praevius edocet undas
|
||||
inmensumque pecus parvae moderamine caudae
|
||||
temperat et tanto coniungit foedera monstro;
|
||||
illa natat rationis inops et caeca profundi;
|
||||
iam brevibus deprensa vadis ignara reverti
|
||||
palpitat et vanos scopulis inlidit hiatus.
|
||||
Tarbigilus simulare fugam flatusque Leonis
|
||||
spe nutrire leves inprovisusque repente,
|
||||
dum gravibus marcent epulis hostique catenas
|
||||
inter vina crepant, largo sopita Lyaeo
|
||||
castra subit. pereunt alii, dum membra cubili
|
||||
tarda levant; alii leto iunxere soporem;
|
||||
ast alios vicina palus sine more ruentes
|
||||
excipit et cumulis inmanibus aggerat undas.
|
||||
ipse Leo damma cervoque fugacior ibat
|
||||
sudanti tremebundus equo: qui pendere postquam
|
||||
decidit, implicitus limo cunctantia pronus
|
||||
per vada reptabat. caeno subnixa tenaci
|
||||
mergitur et pingui suspirat corpore moles
|
||||
more suis, dapibus quae iam devota futuris
|
||||
turpe gemit, quotiens Hosius mucrone corusco
|
||||
armatur cingitque sinus secumque volutat,
|
||||
quas figat verubus partes, quae frusta calenti
|
||||
mandet aquae quantoque cutem distendat echino:
|
||||
flagrat opus; crebro pulsatus perstrepit ictu;
|
||||
|
||||
contexit varius penetrans Calchedona nidor.
|
||||
Ecce levis frondes a tergo concutit aura:
|
||||
credit tela Leo; valuit pro vulnere terror
|
||||
implevitque vicem iaculi, vitamque nocentem
|
||||
integer et sola formidine saucius efflat.
|
||||
quis tibi tractandos pro pectine, degener, enses,
|
||||
quis solio campum praeponere suasit avito?
|
||||
quam bene texentum laudabas carmina tutus
|
||||
et matutinis pellebas frigora mensis!
|
||||
hic miserande iaces; hic, dum tua vellera vitas,
|
||||
tandem fila tibi neverunt ultima Parcae.
|
||||
Iam vaga pallentem densis terroribus aulam
|
||||
fama quatit; stratas acies, deleta canebat
|
||||
agmina, Maeonios foedari caedibus agros,
|
||||
Pamphylos Pisidasque rapi. metuendus ab omni
|
||||
Tarbigilus regione tonat; modo tendere cursum
|
||||
in Galatas, modo Bithynis incumbere fertur.
|
||||
sunt qui per Cilicas rupto descendere Tauro,
|
||||
sunt qui correptis ratibus terraque marique
|
||||
adventare ferant; geminantur vera pavoris
|
||||
ingenio: longe spectari e puppibus urbes
|
||||
accensas, lucere fretum ventoque citatas
|
||||
omnibus in pelago velis haerere favillas.
|
||||
Hos inter strepitus funestior advolat alter
|
||||
nuntius: armatam rursus Babylona minari
|
||||
rege novo; resides Parthos ignava perosos
|
||||
otia Romanae finem iam quaerere paci.
|
||||
rarus apud Medos regum cruor; unaque cuncto
|
||||
poena manet generi: quamvis crudelibus aeque
|
||||
paretur dominis. sed quid non audeat annus
|
||||
Eutropii? socium nobis fidumque Saporem
|
||||
perculit et Persas in regia vulnera movit
|
||||
rupturasque fidem, leto pars ne qua vacaret,
|
||||
Eumenidum taedas trans flumina Tigridis egit.
|
||||
Tum vero cecidere animi tantisque procellis
|
||||
deficiunt. saepti latrantibus undique bellis
|
||||
infensos tandem superos et consulis omen
|
||||
agnovere sui, nec iam revocabile damnum
|
||||
eventu stolido serum didicere magistro.
|
||||
namque ferunt geminos uno de semine fratres
|
||||
Iapetionidas generis primordia nostri
|
||||
dissimili finxisse manu: quoscumque Prometheus
|
||||
excoluit multumque intexuit aethera limo,
|
||||
hi longe ventura notant dubiisque parati
|
||||
casibus occurrunt fabro meliore politi.
|
||||
deteriore luto pravus quos edidit auctor,
|
||||
quem merito Grai perhibent Epimethea vates,
|
||||
et nihil aetherii sparsit per membra vigoris,
|
||||
hi pecudum ritu non impendentia vitant
|
||||
nec res ante vident; accepta clade queruntur
|
||||
et seri transacta gemunt.
|
||||
|
||||
Iam sola renidet
|
||||
in Stilichone salus, et cuius semper acerbum
|
||||
ingratumque sibi factorum conscius horror
|
||||
credidit adventum, quem si procedere tantum
|
||||
Alpibus audissent, mortem poenasque tremebant,
|
||||
iam cuncti venisse volunt, scelerumque priorum
|
||||
paenitet; hunc tantis bellorum sidus in undis
|
||||
sperant, hunc pariter iusti sontesque precantur:
|
||||
ceu pueri, quibus alta pater trans aequora merces
|
||||
devehit, intenti ludo studiisque soluti
|
||||
laetius amoto passim custode vagantur;
|
||||
si gravis auxilio vacuas invaserit aedes
|
||||
vicinus laribusque suis proturbet inultos,
|
||||
tum demum patrem implorant et nomen inani
|
||||
voce cient frustraque oculos ad litora tendunt.
|
||||
Omnes supplicio dignos letoque fatentur,
|
||||
qui se tradiderint famulis Stilichone relicto.
|
||||
mutati stupuere diu sensuque reducto
|
||||
paulatim proprii mirantur monstra furoris
|
||||
avertuntque oculos: proiectis fascibus horret
|
||||
lictor et infames labuntur sponte secures:
|
||||
quales Aonio Thebas de monte reversae
|
||||
Maenades infectis Pentheo sanguine thyrsis,
|
||||
cum patuit venatus atrox matrique rotatum
|
||||
conspexere caput, gressus caligine figunt
|
||||
et rabiem desisse dolent. quin protinus ipsa
|
||||
tendit ad Italiam supplex Aurora potentem
|
||||
non radiis redimita comam, non flammea vultu
|
||||
nec croceum vestita diem; stat livida luctu,
|
||||
qualis erat Phrygio tegeret cum Memnona busto.
|
||||
quam simul agnovit Stilicho nec causa latebat,
|
||||
restitit; illa manum victricem amplexa moratur
|
||||
altaque vix lacrimans inter suspiria fatur:
|
||||
"Tantane te nostri ceperunt taedia mundi?
|
||||
sic me ludibrium famulis risumque relinquis
|
||||
dux quondam rectorque meus? solamque tueris
|
||||
Hesperiam? domiti nec te post bella tyranni
|
||||
cernere iam licuit? sic te victoria nobis
|
||||
eripuit Gallisque dedit? Rufinus origo
|
||||
prima mali: geminas inter discordia partes
|
||||
hoc auctore fuit. sed iam maiora moventi
|
||||
occurrit iusta rediens exercitus ira,
|
||||
fortis adhuc ferrique memor. brevis inde reluxit
|
||||
falsaque libertas; rursum Stilichonis habenis
|
||||
sperabam me posse regi. pro caeca futuri
|
||||
gaudia! fraterno coniungi coeperat orbis
|
||||
imperio (quis enim tanto terrore recentis
|
||||
exempli paribus sese committeret ausis?),
|
||||
cum subito (monstrosa mihi turpisque relatu
|
||||
fabula) Rufini castratus prosilit heres,
|
||||
et similes iterum luctus Fortuna reduxit,
|
||||
ut solum domini sexum mutasse viderer.
|
||||
"Hic primum thalami claustris delicta tegebat
|
||||
clam timideque iubens; erat invidiosa potestas,
|
||||
sed tamen eunuchi, necdum sibi publica iura
|
||||
sumere nec totas audebat vertere leges.
|
||||
at postquam pulsisque bonis et faece retenta
|
||||
peiores legit socios dignusque satelles
|
||||
hinc Hosius stetit, inde Leo, fiducia crevit
|
||||
regnandique palam flagravit aperta libido.
|
||||
patricius, consul maculat quos vendit honores;
|
||||
plus maculat quos ipse gerit. iam signa tubaeque
|
||||
mollescunt, ipsos ignavia fluxit in enses.
|
||||
exultant merito gentes facilisque volenti
|
||||
praeda sumus. iam Bistoniis Haemoque nivali
|
||||
vastior expulsis Oriens squalescit aratris.
|
||||
ei mihi, quas urbes et quanto tempore Martis
|
||||
ignaras uno rapuerunt proelia cursu!
|
||||
nuper ab extremo veniens equitatus Araxe
|
||||
terruit Antiochi muros, ipsumque decorae
|
||||
paene caput Syriae flammis hostilibus arsit.
|
||||
utque gravis spoliis nulloque obstante profunda
|
||||
laetus caede redit, sequitur mucrone secundo
|
||||
continuum vulnus; nec iam mihi Caucasus hostes
|
||||
nec mittit gelidus Phasis; nascuntur in ipso
|
||||
bella sinu. legio pridem Romana Gruthungi,
|
||||
iura quibus victis dedimus, quibus arva domusque
|
||||
praebuimus, Lydos Asiaeque uberrima vastant
|
||||
ignibus et si quid tempestas prima reliquit.
|
||||
nec vi nec numero freti; sed inertia nutrit
|
||||
proditioque ducum, quorum per crimina miles
|
||||
captivis dat terga suis, quos teste subegit
|
||||
Danuvio, partemque timet qui reppulit omnes.
|
||||
"Aula choris epulisque vacat nec perdita curat,
|
||||
dum superest aliquid. ne quid tamen orbe reciso
|
||||
venditor amittat, provincia quaeque superstes
|
||||
dividitur geminumque duplex passura tribunal
|
||||
cogitur alterius pretium sarcire peremptae.
|
||||
sic mihi restituunt populos; hac arte reperta
|
||||
rectorum numerum terris pereuntibus augent.
|
||||
"In te iam spes una mihi. pro fronde Minervae
|
||||
has tibi protendo lacrimas; succurre ruenti,
|
||||
eripe me tandem, servilibus eripe regnis.
|
||||
neve adeo cunctos paucorum crimine damnes
|
||||
nec nova tot meritis offensa prioribus obstet.
|
||||
iamiam flecte animum. suprema pericula semper
|
||||
dant veniam culpae. quamvis iratus et exul
|
||||
pro patriae flammis non distulit arma Camillus.
|
||||
nec te subtrahimus Latio; defensor utrique
|
||||
sufficis. armorum liceat splendore tuorum
|
||||
in commune frui; clipeus nos protegat idem
|
||||
unaque pro gemino desudet cardine virtus."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,327 @@
|
|||
|
||||
|
||||
"Signa quidem, sociae, divos attollere contra
|
||||
nec fas est nec posse reor; sed laedere mundum
|
||||
si libet et populis commune intendere letum.
|
||||
est mihi prodigium cunctis inmanius hydris,
|
||||
tigride mobilius feta, violentius Austris
|
||||
acribus, Euripi fulvis incertius undis
|
||||
Rufinus, quem prima meo de matre cadentem
|
||||
suscepi gremio. parvus reptavit in isto
|
||||
saepe sinu teneroque per ardua colla volutus
|
||||
ubera quaesivit fletu linguisque trisulcis
|
||||
mollia lambentes finxerunt membra cerastae;
|
||||
meque etiam tradente dolos artesque nocendi
|
||||
edidicit: simulare fidem sensusque minaces
|
||||
protegere et blando fraudem praetexere risu,
|
||||
plenus saevitiae lucrique cupidine fervens.
|
||||
non Tartesiacis illum satiaret harenis
|
||||
tempestas pretiosa Tagi, non stagna rubentis
|
||||
aurea Pactoli; totumque exhauserit Hermum,
|
||||
ardebit maiore siti. quam fallere mentes
|
||||
doctus et unanimos odiis turbare sodales!
|
||||
talem progenies hominum si prisca tulisset,
|
||||
Perithoum fugeret Theseus, offensus Orestem
|
||||
desereret Pylades, odisset Castora Pollux.
|
||||
ipsa quidem fateor vinci rapidoque magistram
|
||||
praevenit ingenio; nec plus sermone morabor:
|
||||
solus habet scelerum quidquid possedimus omnes.
|
||||
hunc ego, si vestrae res est accommoda turbae,
|
||||
regalem ad summi producam principis aulam.
|
||||
sit licet ipse Numa gravior, sit denique Minos,
|
||||
cedet et insidiis nostri flectetur alumni."
|
||||
|
||||
Orantem sequitur clamor cunctaeque profanas
|
||||
porrexere manus inventaque tristia laudant.
|
||||
illa ubi caeruleo vestes conexuit angue
|
||||
nodavitque adamante comas, Phlegethonta sonorum
|
||||
poscit et ambusto flagrantis ab aggere ripae
|
||||
ingentem piceo succendit gurgite pinum
|
||||
pigraque veloces per Tartara concutit alas.
|
||||
|
||||
Est locus extremum pandit qua Gallia litus
|
||||
Oceani praetentus aquis, ubi fertur Ulixes
|
||||
sanguine libato populum movisse silentem.
|
||||
illic umbrarum tenui stridore volantum
|
||||
flebilis auditur questus; simulacra coloni
|
||||
pallida defunctasque vident migrare figuras.
|
||||
hinc dea prosiluit Phoebique egressa serenos
|
||||
infecit radios ululatuque aethera rupit
|
||||
terrifico: sentit ferale Britannia murmur
|
||||
et Senonum quatit arva fragor revolutaque Tethys
|
||||
substitit et Rhenus proiecta torpuit urna.
|
||||
tunc in canitiem mutatis sponte colubris
|
||||
longaevum mentita senem rugisque severas
|
||||
|
||||
persulcata genas et ficto languida passu
|
||||
invadit muros Elusae, notissima dudum
|
||||
tecta petens, oculisque diu liventibus haesit
|
||||
peiorem mirata virum, tum talia fatur:
|
||||
|
||||
"Otia te, Rufine, iuvant frustraque iuventae
|
||||
consumis florem patriis inglorius arvis?
|
||||
heu nescis quid fata tibi, quid sidera debent,
|
||||
quid Fortuna parat: toto dominabere mundo,
|
||||
si parere velis! artus ne sperne seniles!
|
||||
namque mihi magicae vires aevique futuri
|
||||
praescius ardor inest; novi quo Thessala cantu
|
||||
eripiat lunare iubar, quid signa sagacis
|
||||
Aegypti valeant, qua gens Chaldaea vocatis
|
||||
imperet arte deis, nec me latuere fluentes
|
||||
arboribus suci funestarumque potestas
|
||||
herbarum, quidquid letali gramine pollens
|
||||
Caucasus et Scythicae vernant in crimina
|
||||
rupes,
|
||||
quas legit Medea ferox et callida Circe.
|
||||
saepius horrendos manes sacrisque litavi
|
||||
nocturnis Hecaten et condita funera traxi
|
||||
carminibus victura meis, multosque canendo,
|
||||
quamvis Parcarum restarent fila, peremi.
|
||||
ire vagas quercus et fulmen stare coegi
|
||||
versa non prono curvavi flumina lapsu
|
||||
in fontes reditura suos. ne vana locutum
|
||||
me fortasse putes, mutatos cerne penates."
|
||||
dixerat, et niveae (mirum!) coepere columnae
|
||||
ditari subitoque trabes lucere metallo.
|
||||
|
||||
Inlecebris capitur nimiumque elatus avaro
|
||||
pascitur aspectu. sic rex ad prima tumebat
|
||||
Maeonius, pulchro cum verteret omnia tactu;
|
||||
sed postquam riguisse dapes fulvamque revinctos
|
||||
in glaciem vidit latices, tum munus acerbum
|
||||
sensit et inviso votum damnavit in auro.
|
||||
ergo animi victus "sequimur quocumque vocabis,
|
||||
seu tu vir seu numen" ait, patriaque relicta
|
||||
Eoas Furiae iussu tendebat ad arces
|
||||
instabilesque olim Symplegadas et freta remis
|
||||
inclita Thessalicis, celsa qua Bosphorus urbe
|
||||
splendet et Odrysiis Asiam discriminat oris.
|
||||
|
||||
Ut longum permensus iter ductusque maligno
|
||||
stamine fatorum claram subrepsit in aulam,
|
||||
ilicet ambitio nasci, discedere rectum,
|
||||
venum cuncta dari: profert arcana, clientes
|
||||
fallit et ambitos a principe vendit honores.
|
||||
ingeminat crimen, commoti pectoris ignem
|
||||
nutrit et exiguum stimulando vulnus acerbat.
|
||||
ac velut innumeros amnes accedere Nereus
|
||||
nescit et undantem quamvis hinc hauriat Histrum,
|
||||
hinc bibat aestivum septeno gurgite Nilum,
|
||||
par semper similisque manet: sic fluctibus auri
|
||||
expleri calor ille nequit. cuicumque monile
|
||||
contextum gemmis aut praedia culta fuissent,
|
||||
Rufino populandus erat, dominoque parabat
|
||||
exitium fecundus ager; metuenda colonis
|
||||
fertilitas: laribus pellit, detrudit avitis
|
||||
finibus; aut aufert vivis aut occupat heres
|
||||
congestae cumulantur opes orbisque ruinas
|
||||
accipit una domus: populi servire coacti
|
||||
plenaque privato succumbunt oppida regno.
|
||||
|
||||
Quo, vesane, ruis? teneas utrumque licebit
|
||||
Oceanum, laxet rutilos tibi Lydia fontes,
|
||||
iungatur solium Croesi Cyrique tiara:
|
||||
numquam dives eris, numquam satiabere quaestu.
|
||||
|
||||
semper inops quicumque cupit. contentus honesto
|
||||
Fabricius parvo spernebat munera regum
|
||||
sudabatque gravi consul Serranus aratro
|
||||
et casa pugnaces Curios angusta tegebat.
|
||||
haec mihi paupertas opulentior, haec mihi tecta
|
||||
culminibus maiora tuis. ibi quaerit inanes
|
||||
luxuries nocitura cibos; hic donat inemptas
|
||||
terra dapes. rapiunt Tyrios ibi vellera sucos
|
||||
et picturatae saturantur murice vestes;
|
||||
hic radiant flores et prati viva voluptas
|
||||
ingenio variata suo. fulgentibus illic
|
||||
surgunt strata toris; hic mollis panditur herba
|
||||
sollicitum curis non abruptura soporem.
|
||||
turba salutantum latas ibi perstrepit aedes;
|
||||
hic avium cantus, labentis murmura rivi.
|
||||
vivitur exiguo melius; natura beatis
|
||||
omnibus esse dedit, si quis cognoverit uti.
|
||||
haec si nota forent, frueremur simplice cultu,
|
||||
classica non gemerent, non stridula fraxinus iret,
|
||||
nec ventus quateret puppes nec machina muros.
|
||||
|
||||
Crescebat scelerata sitis praedaque recentis
|
||||
incestus flagrabat amor, nullusque petendi
|
||||
cogendive pudor: crebris periuria nectit
|
||||
blanditiis; sociat perituro foedere dextras.
|
||||
si semel e tantis poscenti quisque negasset,
|
||||
effera praetumido quatiebat corda furore.
|
||||
quae sic Gaetuli iaculo percussa leaena
|
||||
aut Hyrcana premens raptorem belua partus
|
||||
aut serpens calcata furit? iurata deorum
|
||||
maiestas teritur; nusquam reverentia mensae.
|
||||
non coniunx, non ipse simul, non pignora caesa
|
||||
sufficiunt odiis; non extinxisse propinquos,
|
||||
non notos egisse sat est; exscindere cives
|
||||
funditus et nomen gentis delere laborat.
|
||||
nec celeri perimit leto; crudelibus ante
|
||||
suppliciis fruitur; cruciatus, vincla, tenebras
|
||||
dilato mucrone parat. pro saevior ense
|
||||
parcendi rabies concessaque vita dolori!
|
||||
mors adeone parum est? causis fallacibus instat,
|
||||
arguit attonitos se iudice. cetera segnis,
|
||||
ad facinus velox, penitus regione remotas
|
||||
impiger ire vias: non illum Sirius ardens
|
||||
brumave Riphaeo stridens Aquilone retardat.
|
||||
effera torquebant avidae praecordia curae,
|
||||
effugeret ne quis gladios neu perderet ullum
|
||||
Augusto miserante nefas. non flectitur annis,
|
||||
non aetate labat: iuvenum rorantia colla
|
||||
ante patrum vultus stricta cecidere securi;
|
||||
ibat grandaevus nato moriente superstes
|
||||
post trabeas exul. quis prodere tanta relatu
|
||||
funera, quis caedes possit deflere nefandas?
|
||||
quid tale inmanes umquam gessisse feruntur
|
||||
vel Sinis Isthmiaca pinu vel rupe profunda
|
||||
Sciron vel Phalaris tauro vel carcere Sulla?
|
||||
o mites Diomedis equi! Busiridis arae
|
||||
clementes! iam Cinna pius, iam Spartace segnis
|
||||
Rufino collatus eris!
|
||||
|
||||
Deiecerat omnes
|
||||
occultis odiis terror tacitique sepultos
|
||||
suspirant gemitus indignarique verentur.
|
||||
at non magnanimi virtus Stilichonis eodem
|
||||
fracta metu; solus medio sed turbine rerum
|
||||
contra letiferos rictus contraque rapacem
|
||||
movit tela feram, volucris non praepete cursu
|
||||
vectus equi, non Pegaseis adiutus habenis.
|
||||
hic cunctis optata quies, hic sola pericli
|
||||
turris erat clipeusque trucem porrectus in hostem,
|
||||
hic profugis sedes adversaque signa furori,
|
||||
servandis hic castra bonis.
|
||||
|
||||
Hucusque minatus
|
||||
haerebat retroque fuga cedebat inerti:
|
||||
haud secus hiberno tumidus cum vertice torrens
|
||||
saxa rotat volvitque nemus pontesque revellit.
|
||||
frangitur obiectu scopuli quaerensque meatum
|
||||
spumat et inlisa montem circumtonat unda.
|
||||
|
||||
Qua dignum te laude feram, qui paene ruenti
|
||||
lapsuroque tuos umeros obieceris orbi?
|
||||
te nobis trepidae sidus ceu dulce carinae
|
||||
ostendere dei, geminis quae lassa procellis
|
||||
tunditur et victo trahitur iam caeca magistro.
|
||||
Inachius Rubro perhibetur in aequore Perseus
|
||||
Neptuni domuisse pecus, sed tutior alis:
|
||||
te non penna vehit; rigida cum Gorgone Perseus:
|
||||
tu non vipereo defensus crine Medusae;
|
||||
illum vilis amor suspensae virginis egit:
|
||||
te Romana salus. taceat superata vetustas,
|
||||
Herculeos conferre tuis iam desinat actus.
|
||||
una Cleonaeum pascebat silva leonem;
|
||||
Arcadiae saltum vastabat dentibus unum
|
||||
saevus aper, tuque o compressa matre rebellans
|
||||
non ultra Libyae fines, Antaee, nocebas,
|
||||
solaque fulmineo resonabat Creta iuvenco
|
||||
Lernaeamque virens obsederat hydra paludem.
|
||||
hoc monstrum non una palus, non una tremebat
|
||||
insula, sed Latia quidquid dicione subactum
|
||||
vivit, et a primis Ganges horrebat Hiberis.
|
||||
hoc neque Geryon triplex nec turbidus Orci
|
||||
ianitor aequabit nec si concurrat in unum
|
||||
vis hydrae Syllaeque fames et flamma Chimaerae.
|
||||
|
||||
Certamen sublime diu, sed moribus impar
|
||||
virtutum scelerumque fuit. iugulare minatur:
|
||||
tu prohibes; ditem spoliat: tu reddis egenti;
|
||||
eruit: instauras; accendit proelia: vincis.
|
||||
ac velut infecto morbus crudescere caelo
|
||||
incipiens primos pecudum depascitur artus,
|
||||
mox populos urbesque rapit ventisque perustis
|
||||
corruptos Stygiam pestem desudat in amnes:
|
||||
sic avidus praedo iam non per singula saevit.
|
||||
sed sceptris inferre minas omnique perempto
|
||||
milite Romanas ardet prosternere vires,
|
||||
iamque Getas Histrumque movet Scythiamque receptat
|
||||
auxilio traditque suas hostilibus armis
|
||||
relliquias. mixtis descendit Sarmata Dacis
|
||||
et qui cornipedes in pocula vulnerat audax
|
||||
Massagetes caesamque bibens Maeotin Alanus
|
||||
membraque qui ferro gaudet pinxisse Gelonus,
|
||||
Rufino collecta manus. vetat ille domari
|
||||
innectitque moras et congrua tempora differt.
|
||||
nam tua cum Geticas stravisset dextra catervas,
|
||||
ulta ducis socii letum, parsque una maneret
|
||||
debilior facilisque capi, tunc impius ille
|
||||
proditor imperii coniuratusque Getarum
|
||||
distulit instantes eluso principe pugnas
|
||||
Hunorum laturus opem, quos adfore bello
|
||||
norat et invisis mox se coniungere castris.
|
||||
|
||||
Est genus extremos Scythiae vergentis in ortus
|
||||
trans gelidum Tanain, quo non famosius ullum
|
||||
Aretos alit. turpes habitus obscaenaque visu
|
||||
corpora; mens duro numquam cessura labori;
|
||||
praeda cibus, vitanda Ceres frontemque secari
|
||||
ludus et occisos pulchrum iurare parentes.
|
||||
nec plus nubigenas duplex natura biformes
|
||||
cognatis aptavit equis; acerrima nullo
|
||||
ordine mobilitas insperatique recursus.
|
||||
|
||||
Quos tamen impavidus contra spumantis ad Hebri
|
||||
tendis aquas, sic ante tubas aciemque precatus:
|
||||
"Mavors, nubifero seu tu procumbis in Haemo
|
||||
seu te cana gelu Rhodope seu remige Medo
|
||||
sollicitatus Athos seu caligantia nigris
|
||||
ilicibus Pangaea tenent, accingere mecum
|
||||
et Thracas defendere tuos
|
||||
.
|
||||
si laetior adsit
|
||||
gloria, vestita spoliis donabere quercu."
|
||||
|
||||
Audiit illa pater scopulisque nivalibus Haemi
|
||||
surgit et hortatur celeres clamore ministros:
|
||||
"fer galeam, Bellona, mihi nexusque rotarum
|
||||
tende, Pavor. frenet rapidos Formido iugales.
|
||||
festinas urgete manus. meus ecce paratur
|
||||
ad bellum Stilicho, qui me de more tropaeis
|
||||
ditat et hostiles suspendit in arbore cristas.
|
||||
communes semper litui, communia nobis
|
||||
signa canunt iunctoque sequor tentoria curru."
|
||||
sic fatus campo insiluit lateque fugatas
|
||||
hinc Stilicho turmas, illinc Gradivus agebat
|
||||
et clipeis et mole pares; stat cassis utrique
|
||||
sidereis hirsuta iubis loricaque cursu
|
||||
aestuat et largo saturatur vulnere cornus.
|
||||
|
||||
Acrior interea voto multisque Megaera
|
||||
luxuriata malis maestam deprendit in arce
|
||||
Iustitiam diroque prior sic ore lacessit:
|
||||
"en tibi prisca quies renovataque saecula rursus,
|
||||
ut rebare, vigent? en nostra potentia cessit
|
||||
nec locus est usquam Furiis? huc lumina flecte.
|
||||
adspice barbaricis iaceant quot moenia flammis,
|
||||
quas mihi Rufinus strages quantumque cruoris
|
||||
praebeat et quantis epulentur caedibus hydri.
|
||||
linque homines sortemque meam, pete sidera; notis
|
||||
Autumni te redde plagis, qua vergit in Austrum
|
||||
Signifer; aestivo sedes vicina Leoni
|
||||
iam pridem gelidaeque vacant confinia Librae.
|
||||
atque utinam per magna sequi convexa liceret!"
|
||||
|
||||
Diva refert: "non ulterius bacchabere demens.
|
||||
iam poenas tuus iste dabit, iam debitus ultor
|
||||
inminet, et, terras qui nunc ipsumque fatigat
|
||||
aethera, non vili moriens condetur harena.
|
||||
iamque aderit laeto promissus Honorius aevo
|
||||
nec forti genitore minor nec fratre corusco,
|
||||
qui subiget Medos, qui cuspide proteret Indos.
|
||||
sub iuga venturi reges; calcabitur asper
|
||||
Phasis equo pontemque pati cogetur Araxes,
|
||||
tuque simul gravibus ferri religata catenis
|
||||
expellere die debellatasque draconum
|
||||
tonsa comas imo barathri claudere recessu.
|
||||
tum tellus communis erit, tum limite nullo
|
||||
discernetur ager; nec vomere sulcus adunco
|
||||
findetur: subitis messor gaudebit aristis.
|
||||
rorabunt querceta favis; stagnantia passim
|
||||
vina fluent oleique lacus; nec murice tinctis
|
||||
velleribus quaeretur honos, sed sponte rubebunt
|
||||
attonito pastore greges pontumque per omnem
|
||||
ridebunt virides gemmis nascentibus algae."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1 @@
|
|||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,316 @@
|
|||
Sed non ulterius te praebuit urbibus aula:
|
||||
maluit esse suum; terris edicta daturus,
|
||||
supplicibus responsa venis. oracula regis
|
||||
eloquio crevere tuo, nec dignius umquam
|
||||
maiestas meminit sese Romana locutam.
|
||||
hinc sacrae mandantur opes orbisque tributa
|
||||
possessi, quidquid fluviis evolvitur auri,
|
||||
quidquid luce procul venas rimata sequaces
|
||||
abdita pallentis fodit sollertia Bessi.
|
||||
Ac velut expertus
|
||||
lentandis navita tonsis
|
||||
praeficitur lateri custos; hinc ardua prorae
|
||||
temperat et fluctus tempestatesque futuras
|
||||
edocet; adsiduo cum Dorida vicerit usu,
|
||||
iam clavum totamque subit torquere carinam:
|
||||
sic cum clara diu mentis documenta dedisses,
|
||||
non te parte sui, sed in omni corpore sumpsit
|
||||
imperium cunctaque dedit tellure regendos
|
||||
rectores. Hispana tibi Germanaque Tethys
|
||||
paruit et nostro diducta Britannia mundo,
|
||||
diversoque tuas coluerunt gurgite voces
|
||||
lentus Arar Rhodanusque ferox et dives Hiberus.
|
||||
o quotiens doluit Rhenus, qua barbarus ibat,
|
||||
quod te non geminis frueretur iudice ripis!
|
||||
unius fit cura viri, quodcumque rubescit
|
||||
occasu, quodcumque dies devexior ambit.
|
||||
Tam celer adsiduos explevit cursus honores;
|
||||
una potestatum spatiis interfuit aetas
|
||||
totque gradus fati iuvenilibus intulit annis.
|
||||
Postquam parta quies et summum nacta cacumen
|
||||
iam secura petit privatum gloria portum,
|
||||
ingenii redeunt fructus aliique labores,
|
||||
et vitae pars nulla perit: quodcumque recedit
|
||||
litibus, incumbit studiis, animusque vicissim
|
||||
aut curam imponit populis aut otia Musis.
|
||||
omnia Cecropiae relegis secreta senectae
|
||||
discutiens, quid quisque novum mandaverit aevo
|
||||
quantaque diversae producant agmina sectae.
|
||||
Namque aliis princeps rerum disponitur aër;
|
||||
hic confidit aquis; hic procreat omnia flammis.
|
||||
alter in Aetnaeas casurus sponte favillas
|
||||
dispergit revocatque deum rursusque receptis
|
||||
nectit amicitiis quidquid discordia solvit.
|
||||
corporis hic damnat sensus verumque videri
|
||||
pernegat. hic semper lapsurae pondera terrae
|
||||
conatur rapido caeli fulcire rotatu
|
||||
accenditque diem praerupti turbine saxi.
|
||||
ille ferox unoque tegi non passus Olympo
|
||||
inmensum per inane volat finemque perosus
|
||||
parturit innumeros angusto pectore mundos.
|
||||
hi vaga collidunt caecis primordia plagis.
|
||||
numina constituunt alii casusque relegant.
|
||||
Graiorum obscuras Romanis floribus artes
|
||||
inradias, vicibus gratis formare loquentes
|
||||
suetus et alterno verum contexere nodo.
|
||||
quidquid Socratico manavit ab ordine, quidquid
|
||||
docta Cleantheae sonuerunt atria turbae,
|
||||
inventum quodcumque tuo, Chrysippe, recessu,
|
||||
quidquid Democritus risit dixitque tacendo
|
||||
Pythagoras, uno se pectore cuncta vetustas
|
||||
condidit et maior collectis viribus exit.
|
||||
ornantur veteres et nobiliore magistro
|
||||
in Latium spretis Academia migrat Athenis,
|
||||
ut tandem propius discat, quo fine beatum
|
||||
dirigitur, quae norma boni, qui limes honesti;
|
||||
quaenam membra sui virtus divisa domandis
|
||||
obiectet vitiis; quae pars iniusta recidat,
|
||||
quae vincat ratione metus, quae frenet amores;
|
||||
aut quotiens elementa doces semperque fluentis
|
||||
materiae causas: quae vis animaverit astra
|
||||
impuleritque choros; quo vivat machina motu;
|
||||
sidera cur septem retro nitantur in ortus
|
||||
obluctata polo; variisne meatibus idem
|
||||
arbiter an geminae convertant aethera mentes;
|
||||
sitne color proprius rerum, lucisne repulsu
|
||||
eludant aciem; tumidos quae luna recursus
|
||||
nutriat Oceani; quo fracta tonitrua vento,
|
||||
quis trahat imbriferas nubes, quo saxa creentur
|
||||
grandinis; unde rigor nivibus; quae flamma per auras
|
||||
excutiat rutilos tractus aut fulmina velox
|
||||
torqueat aut tristem figat crinita cometem.
|
||||
Iam tibi compositam fundaverat ancora puppim,
|
||||
telluris iam certus eras; fecunda placebant
|
||||
otia; nascentes ibant in saecula libri:
|
||||
cum subito liquida cessantem vidit ab aethra
|
||||
Iustitia et tanto viduatas iudice leges.
|
||||
continuo frontem limbo velata pudicam
|
||||
deserit Autumni portas, qua vergit in Austrum
|
||||
Signifer et noctis reparant dispendia Chelae.
|
||||
pax avibus, quacumque volat, rabiemque frementes
|
||||
deposuere ferae; laetatur terra reverso
|
||||
numine, quod prisci post tempora perdidit auri.
|
||||
illa per occultum Ligurum se moenibus infert
|
||||
et castos levibus plantis ingressa penates
|
||||
invenit aetherios signantem pulvere cursus,
|
||||
quos pia sollicito deprendit pollice Memphis:
|
||||
quae moveant momenta polum, quam certus in astris
|
||||
error, quis tenebras solis causisque meantem
|
||||
defectum indicat numerus, quae linea Phoeben
|
||||
damnet et excluso pallentem fratre relinquat.
|
||||
ut procul adspexit fulgentia Virginis ora
|
||||
cognovitque deam, vultus veneratus amicos
|
||||
occurrit scriptaeque notas confundit harenae.
|
||||
Tum sic diva prior: "Manli, sincera bonorum
|
||||
congeries, in quo veteris vestigia recti
|
||||
et ductos video mores meliore metallo:
|
||||
iam satis indultum studiis, Musaeque tot annos
|
||||
eripuere mihi. pridem te iura reposcunt:
|
||||
adgredere et nostro rursum te redde labori
|
||||
nec tibi sufficiat transmissae gloria vitae.
|
||||
humanum curare genus quis terminus umquam
|
||||
praescripsit? nullas recipit prudentia metas.
|
||||
adde quod haec multis potuit contingere sedes,
|
||||
sed meriti tantum redeunt actusque priores
|
||||
commendat repetitus honos, virtusque reducit
|
||||
quos fortuna legit.
|
||||
melius magnoque petendum
|
||||
credis in abstrusa rerum ratione morari?
|
||||
scilicet illa tui patriam praecepta Platonis
|
||||
erexere magis, quam qui responsa secutus
|
||||
obruit Eoas classes urbemque carinis
|
||||
vexit et arsuras Medo subducit Athenas?
|
||||
Spartanis potuit robur praestare Lycurgus
|
||||
matribus et sexum leges vicere severae
|
||||
civibus et vetitis ignavo credere muro
|
||||
tutius obiecit nudam Lacedaemona bellis:
|
||||
at non Pythagorae monitus annique silentes
|
||||
famosum Oebalii luxum pressere Tarenti.
|
||||
"Quis vero insignem toto sub principe curam
|
||||
respuat? aut quando meritis maiora patebunt
|
||||
praemia? quis demens adeo qui iungere sensus
|
||||
cum Stilichone neget? similem quae protulit aetas
|
||||
consilio vel Marte virum? nunc Brutus amaret
|
||||
vivere sub regno, tali succumberet aulae
|
||||
Fabricius, cuperent ipsi servire Catones.
|
||||
nonne vides, ut nostra soror Clementia tristes
|
||||
obtundat gladios fratresque amplexa serenos
|
||||
adsurgat Pietas, fractis ut lugeat armis
|
||||
Perfidia et laceris morientes crinibus hydri
|
||||
lambant invalido Furiarum vincla veneno?
|
||||
exultat cum Pace Fides. iam sidera cunctae
|
||||
liquimus et placidas inter discurrimus urbes.
|
||||
nobiscum, Theodore, redi."
|
||||
|
||||
Subit ille loquentem
|
||||
talibus: "agrestem dudum me, diva, reverti
|
||||
cogis et infectum longi rubigine ruris
|
||||
ad tua signa vocas. nam quae mihi cura tot annis
|
||||
altera quam duras sulcis mollire novales,
|
||||
nosse soli vires, nemori quae commoda rupes,
|
||||
quis felix oleae tractus, quae glaeba faveret
|
||||
frugibus et quales tegeret vindemia colles?
|
||||
terribiles rursum lituos veteranus adibo
|
||||
et desueta vetus temptabo caerula vector?
|
||||
collectamque diu et certis utcumque locatam
|
||||
sedibus in dubium patiar deponere famam?
|
||||
nec me, quid valeat natura fortior usus,
|
||||
praeterit aut quantum neglectae defluat arti.
|
||||
desidis aurigae non audit verbera currus,
|
||||
nec manus agnoscit quem non exercuit arcum.
|
||||
esse sed iniustum fateor quodcumque negatur
|
||||
iustitiae. tu prima hominem silvestribus antris
|
||||
elicis et foedo deterges saecula victu.
|
||||
te propter colimus leges animosque ferarum
|
||||
exuimus. nitidis quisquis te sensibus hausit,
|
||||
inruet intrepidus flammis, hiberna secabit
|
||||
aequora, confertos hostes superabit inermis.
|
||||
ille vel Aethiopum pluviis solabitur aestus;
|
||||
illum trans Scythiam vernus comitabitur aër."
|
||||
Sic fatus tradente dea suscepit habenas
|
||||
quattuor ingenti iuris temone refusas.
|
||||
prima Padum Thybrimque ligat crebrisque micantem
|
||||
urbibus Italiam; Numidas
|
||||
Poenosque secunda
|
||||
temperat; Illyrico se tertia porrigit orbi;
|
||||
ultima Sardiniam, Cyrnum trifidamque retentat
|
||||
Sicaniam et quidquid Tyrrhena tunditur unda
|
||||
vel gemit Ionia. nec te tot lumina rerum
|
||||
aut tantum turbavit onus; sed ut altus Olympi
|
||||
vertex, qui spatio ventos hiemesque relinquit,
|
||||
perpetuum nulla temeratus nube serenum
|
||||
celsior exurgit pluviis auditque ruentes
|
||||
sub pedibus nimbos et rauca tonitrua calcat:
|
||||
sic patiens animus per tanta negotia liber
|
||||
emergit similisque sui, iustique tenorem
|
||||
flectere non odium cogit, non gratia suadet.
|
||||
nam spretas quis opes intactaque pectora lucro
|
||||
commemoret? fuerint aliis haec forte decora:
|
||||
nulla potest laus esse tibi, quae crimina purget.
|
||||
servat inoffensam divina modestia vocem:
|
||||
temperiem servant oculi; nec lumina fervor
|
||||
asperat aut rabidas suffundit sanguine venas,
|
||||
nullaque mutati tempestas proditur oris.
|
||||
quin etiam sontes expulsa corrigis ira
|
||||
et placidus delicta domas; nec dentibus umquam
|
||||
instrepis horrendum, fremitu nec verbera poscis.
|
||||
Qui fruitur poena, ferus est, legumque videtur
|
||||
vindictam praestare sibi; cum viscera felle
|
||||
canduerint, ardet stimulis ferturque nocendi
|
||||
prodigus, ignarus causae: dis proximus ille,
|
||||
quem ratio, non ira movet, qui facta rependens
|
||||
consilio punire potest. mucrone cruento
|
||||
se iactent alii, studeant feritate timeri
|
||||
addictoque hominum cumulent aeraria censu.
|
||||
lene fluit Nilus, sed cunctis amnibus extat
|
||||
utilior nullo confessus murmure vires;
|
||||
acrior ac rapidus tacitas praetermeat ingens
|
||||
Danuvius ripas; eadem clementia sani
|
||||
gurgitis inmensum deducit in ostia Gangen.
|
||||
torrentes inmane fremant lassisque minentur
|
||||
pontibus et volvant spumoso vertice silvas:
|
||||
pax maiora decet; peragit tranquilla potestas,
|
||||
quod violenta nequit, mandataque fortius urget
|
||||
imperiosa quies.
|
||||
|
||||
Idem praedurus iniquas
|
||||
accepisse preces, rursus, quae digna petitu,
|
||||
largior et facilis; nec quae comitatur honores,
|
||||
ausa tuam leviter temptare superbia mentem.
|
||||
frons privata manet nec se meruisse fatetur,
|
||||
quae crevisse putat; rigidi sed plena pudoris
|
||||
elucet gravitas fastu iucunda remoto.
|
||||
quae non seditio, quae non insania vulgi
|
||||
te viso lenita cadat? quae dissona ritu
|
||||
barbaries, medii quam non reverentia frangat?
|
||||
vel quis non sitiens sermonis mella politi
|
||||
deserat Orpheos blanda testudine cantus?
|
||||
qualem te legimus teneri primordia mundi
|
||||
scribentem aut partes animae, per singula talem
|
||||
cernimus et similes agnoscit pagina mores.
|
||||
Nec dilata tuis Augusto iudice merces
|
||||
officiis, illumque habitum, quo iungitur aulae
|
||||
curia, qui socio proceres cum principe nectit,
|
||||
quem quater ipse gerit, perfecto detulit anno
|
||||
deposuitque suas te succedente curules.
|
||||
crescant virtutes fecundaque floreat aetas.
|
||||
ingeniis patuit campus certusque merenti
|
||||
stat favor: ornatur propriis industria donis.
|
||||
surgite sopitae, quas obruit ambitus, artes.
|
||||
nil licet invidiae, Stilicho dum prospicit orbi
|
||||
sidereusque gener. non hic violata curulis,
|
||||
turpia non Latios incestant nomina fastos;
|
||||
fortibus haec concessa viris solisque gerenda
|
||||
patribus et Romae numquam latura pudorem.
|
||||
Nuntia votorum celeri iam Fama volatu
|
||||
moverat Aonios audito consule lucos.
|
||||
concinuit felix Helicon fluxitque Aganippe
|
||||
largior et docti riserunt floribus amnes.
|
||||
Uranie redimita comas, qua saepe magistra
|
||||
Manlius igniferos radio de scripserat axes,
|
||||
sic alias hortata deas: "patimurne, sorores,
|
||||
optato procul esse die nec limina nostri
|
||||
consulis et semper dilectas visimus aedes?
|
||||
notior est Helicone
|
||||
domus. gestare curules
|
||||
et fasces subiisse libet. miracula plebi
|
||||
colligite et claris nomen celebrate theatris.
|
||||
'Tu Iovis aequorei summersam fluctibus aulam
|
||||
oratum volucres, Erato, iam perge quadrigas,
|
||||
a quibus haud umquam palmam rapturus Arion.
|
||||
inlustret circum sonipes, quicumque superbo
|
||||
perstrepit hinnitu Baetin, qui splendida potat
|
||||
stagna Tagi madidoque iubas adspergitur auro.
|
||||
"Calliope, liquidas Alciden posce palaestras:
|
||||
cuncta Palaemoniis manus explorata coronis
|
||||
adsit et Eleo pubes laudata Tonanti.
|
||||
"Tu iuga Taygeti frondosaque Maenala, Clio,
|
||||
i Triviae supplex; non aspernata rogantem
|
||||
amphitheatrali faveat Latonia pompae.
|
||||
audaces legat ipsa viros, qui colla ferarum
|
||||
arte ligent certoque premant venabula nisu.
|
||||
ipsa truces fetus captivaque ducat ab antris
|
||||
prodigia et caedis sitientem differat arcum.
|
||||
conveniant ursi, magna quos mole ruentes
|
||||
torva Lycaoniis Helice miretur ab astris,
|
||||
perfossique rudant populo pallente leones,
|
||||
quales Mygdonio curru frenare Cybebe
|
||||
optet et Herculei mallent fregisse lacerti.
|
||||
obvia fulminei properent ad vulnera pardi
|
||||
semine permixto geniti, cum forte leaenae
|
||||
nobiliorem uterum viridis corrupit adulter;
|
||||
hi maculis patres referunt et robore matres.
|
||||
quidquid monstriferis nutrit Gaetulia campis,
|
||||
Alpina quidquid tegitur nive, Gallica siquid
|
||||
silva tenet, iaceat; largo ditescat harena
|
||||
sanguine; consumant totos spectacula montes.
|
||||
"Nec molles egeant nostra dulcedine ludi:
|
||||
qui laetis risum salibus movisse facetus,
|
||||
qui nutu manibusque loquax, cui tibia flatu,
|
||||
cui plectro pulsanda chelys, qui pulpita socco
|
||||
personat aut alte graditur maiore cothurno,
|
||||
et qui magna levi detrudens murmura tactu
|
||||
innumeras voces segetis moderatus aenae
|
||||
intonet erranti digito penitusque trabali
|
||||
vecte laborantes in carmina concitet undas,
|
||||
vel qui more avium sese iaculentur in auras
|
||||
corporaque aedificent celeri crescentia nexu,
|
||||
quorum compositam puer amentatus in arcem
|
||||
emicet et vinctu plantae vel cruribus haerens
|
||||
pendula librato figat vestigia saltu.
|
||||
mobile ponderibus descendat pegma reductis
|
||||
inque chori speciem spargentes ardua flammas
|
||||
scaena rotet varios et fingat Mulciber orbis
|
||||
per tabulas impune vagus pictaeque citato
|
||||
ludant igne trabes et non permissa morari
|
||||
fida per innocuas errent incendia turres.
|
||||
lascivi subito confligant aequore lembi
|
||||
stagnaque remigibus spument inmissa canoris.
|
||||
"Consul per populos idemque gravissimus auctor
|
||||
eloquii, duplici vita subnixus in aevum
|
||||
procedat pariter libris fastisque legendus.
|
||||
accipiat patris exemplum tribuatque nepoti
|
||||
filius et coeptis ne desit fascibus heres.
|
||||
decurrat trabeata domus tradatque secures
|
||||
mutua posteritas servatoque ordine fati
|
||||
Manlia continuo numeretur consule proles."
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,274 @@
|
|||
Scis genus Auchenium, nec te latuere potentes
|
||||
Anniadae; nam saepe soles ductoribus illis
|
||||
instaurare vias et cursibus addere nomen.
|
||||
his neque per dubium pendet Fortuna favorem
|
||||
nec novit mutare vices, sed fixus in omnes
|
||||
cognatos procedit honos. quemcumque require
|
||||
hac de stirpe virum: certum est de consule nasci.
|
||||
per fasces numerantur avi semperque renata
|
||||
nobilitate virent, et prolem fata sequuntur
|
||||
continuum simili servantia lege tenorem.
|
||||
nec quisquam procerum temptat, licet aere vetusto
|
||||
floreat et claro cingatur Roma senatu,
|
||||
se iactare parem; sed, prima sede relicta
|
||||
Aucheniis, de iure licet certare secundo:
|
||||
haud secus ac tacitam Luna regnante per Arcton
|
||||
sidereae cedunt acies, cum fratre retuso
|
||||
aemulus adversis flagraverit ignibus orbis;
|
||||
tunc iubar Arcturi languet, tunc fulva Leonis
|
||||
ira perit, Plaustro iam rara intermicat Arctos
|
||||
indignata tegi, iam caligantibus armis
|
||||
debilis Orion dextram miratur inertem.
|
||||
Quem prius adgrediar? veteris quis facta Probini
|
||||
nesciat aut nimias laudes ignoret Olybri?
|
||||
Vivit adhuc completque vagis sermonibus aures
|
||||
gloria fusa Probi, quam non ventura silebunt
|
||||
lustra nec ignota rapiet sub nube vetustas.
|
||||
illum fama vehit trans aequora transque remotas
|
||||
Tethyos ambages Atlanteosque recessus.
|
||||
audiit et gelido si quem Maeotia pascit
|
||||
sub Iove vel calido si quis coniunctus in axe
|
||||
nascentem te, Nile, bibit. virtutibus ille
|
||||
fortunam domuit numquamque levantibus alte
|
||||
intumuit rebus; sed mens circumflua luxu
|
||||
noverat intactum vitio servare rigorem.
|
||||
hic non divitias nigrantibus abdidit antris
|
||||
nec tenebris damnavit opes; sed largior imbre
|
||||
sueverat innumeras hominum ditare catervas.
|
||||
quippe velut denso currentia munera nimbo
|
||||
cernere semper erat, populis undare penates,
|
||||
adsiduos intrare inopes, remeare beatos.
|
||||
praeceps illa manus fluvios superabat Hiberos
|
||||
aurea dona vomens (sic vix
|
||||
tellure revulsa
|
||||
sollicitis fodiens miratur collibus aurum),
|
||||
quantum stagna Tagi rudibus stillantia venis
|
||||
effluxere decus, quo pretiosa metalli
|
||||
Hermi ripa micat, quantas per Lydia culta
|
||||
despumat rutilas dives Pactolus harenas.
|
||||
Non, mihi centenis pateant si vocibus ora
|
||||
multifidusque ruat centum per pectora Phoebus,
|
||||
accepit Probi narrare queam, quot in ordine gentes
|
||||
rexerit, ad summi quotiens fastigia iuris
|
||||
venerit, Italiae late cum frena teneret
|
||||
Illyricosque sinus et quos arat Africa campos.
|
||||
sed nati vicere patrem solique merentur
|
||||
victores audire Probi. non contigit illi
|
||||
talis honor, prima cum parte viresceret aevi,
|
||||
nec consul cum fratre fuit. vos nulla fatigat
|
||||
cura diu maiora petens, non anxia mentem
|
||||
spes agit et longo tendit praecordia voto:
|
||||
coepistis quo finis erat. primordia vestra
|
||||
vix pauci meruere senes, metasque tenetis
|
||||
ante genas dulces quam flos iuvenilis inumbret
|
||||
oraque ridenti lanugine vestiat aetas.
|
||||
tu, precor, ignarum doceas, Parnasia, vatem,
|
||||
quis deus ambobus tanti sit muneris auctor.
|
||||
Postquam fulmineis impellens viribus hostem
|
||||
belliger Augustus trepidas laxaverat Alpes,
|
||||
Roma Probo cupiens dignas persolvere grates
|
||||
sedula pro natis dominum flexura rogando
|
||||
ire parat. famuli currum iunxere volantem
|
||||
Impetus horribilisque Metus, qui semper agentes
|
||||
proelia cum fremitu Romam comitantur anhelo,
|
||||
sive petat Parthos seu cuspide turbet Hydaspen.
|
||||
hic ligat axe rotas; hic sub iuga ferrea nectit
|
||||
cornipedes rigidisque docet servire lupatis.
|
||||
ipsa, triumphatis qua possidet aethera regnis,
|
||||
adsilit innuptae ritus imitata Minervae.
|
||||
nam neque caesariem crinali stringere cultu
|
||||
colla nec ornatu patitur mollire retorto;
|
||||
dextrum nuda latus, niveos exerta lacertos,
|
||||
audacem retegit mammam, laxumque coercens
|
||||
mordet gemma sinum; nodus, qui sublevat ensem,
|
||||
album puniceo pectus discriminat ostro.
|
||||
miscetur decori virtus pulcherque severo
|
||||
armatur terrore pudor, galeaeque minaci
|
||||
flava cruentarum praetenditur umbra iubarum,
|
||||
et formidato clipeus Titana lacessit
|
||||
lumine, quem tota variarat Mulciber arte.
|
||||
hic patrius Mavortis amor fetusque notantur
|
||||
Romulei; pius amnis inest et belua nutrix;
|
||||
electro Tiberis, pueri formantur in auro;
|
||||
fingunt aera lupam; Mavors adamante coruscat.
|
||||
Iam simul emissis rapido velocior Euro
|
||||
fertur equis; strident Zephyri cursuque rotarum
|
||||
saucia dividuis clarescunt nubila sulcis.
|
||||
nec traxere moras, sed lapsu protinus uno,
|
||||
quem poscunt, tetigere locum: qua fine sub imo
|
||||
angustant aditum curvis anfractibus Alpes
|
||||
claustraque congestis scopulis durissima tendunt,
|
||||
non alia reseranda manu, sed pervia tantum
|
||||
Augusto geminisque fidem mentita tyrannis.
|
||||
semirutae turres avulsaque moenia fumant;
|
||||
crescunt in cumulum strages vallemque profundam
|
||||
aequavere iugis; stagnant inmersa cruore
|
||||
corpora; turbantur permixto funere manes.
|
||||
Haud procul exhausto laetus certamine victor
|
||||
caespite gramineo consederat arbore fultus
|
||||
adclines umeros; dominum gavisa coronat
|
||||
terra suum, surguntque toris maioribus herbae.
|
||||
sudor adhuc per membra calet creberque recurrit
|
||||
halitus et placidi radiant in casside vultus:
|
||||
qualis letifera populatus caede Gelonos
|
||||
procubat horrendus Getico Gradivus in arvo;
|
||||
exuvias Bellona levat, Bellona tepentes
|
||||
pulvere solvet equos, inmensaque cornus in hastam
|
||||
porrigitur tremulisque ferit splendoribus Hebrum.
|
||||
Ut stetit ante ducem discussas Roma per auras,
|
||||
conscia ter sonuit rupes et inhorruit atrum
|
||||
maiestate nemus. prior hic: "o numen amicum"
|
||||
dux ait "et legum genetrix longeque regendo
|
||||
circumfusa polo consors ac dicta Tonantis,
|
||||
dic agedum, quae causa viae? cur deseris arces
|
||||
Ausonias caelumque tuum? dic, maxima rerum!
|
||||
non ego vel Libycos cessem tolerare labores
|
||||
Sarmaticosve pati medio sub frigore Cauros,
|
||||
si tu, Roma, velis; pro te quascumque per oras
|
||||
ibimus et nulla sub tempestate timentes
|
||||
solstitio Meroën, bruma temptabimus Histrum."
|
||||
Tum regina refert: "non me latet, inclite rector,
|
||||
quod tua pro Latio victricia castra laborant
|
||||
nec quod servitium rursus Furiaeque rebelles
|
||||
edomitae paribus sub te cecidere triumphis.
|
||||
sed precor hoc donum cum libertate recenti
|
||||
adicias, si vera manet reverentia nostri.
|
||||
sunt mihi pubentes alto de semine fratres,
|
||||
pignora cara Probi, festa quos luce creatos
|
||||
ipsa meo fovi gremio. cunabula parvis
|
||||
ipsa dedi, cum matris onus Lucina beatum
|
||||
solveret et magnos proferrent sidera partus.
|
||||
his ego nec Decios pulchros fortesve Metellos
|
||||
praetulerim, non, qui Poenum domuere ferocem,
|
||||
Scipiadas Gallisque genus fatale Camillos.
|
||||
Pieriis pollent studiis multoque redundant
|
||||
eloquio; nec desidiis dapibusve paratis
|
||||
indulgere iuvat nec tanta licentia vitae
|
||||
adripit aut mores aetas lasciva relaxat:
|
||||
sed gravibus curis animum sortita senilem
|
||||
ignea longaevo frenatur corde iuventus.
|
||||
illis, quam propriam ducunt ab origine, sortem
|
||||
oramus praebere velis annique futurum
|
||||
devoveas venientis iter. non improba posco,
|
||||
non insueta dabis: domus haec de more requirit.
|
||||
adnue: sic nobis Scythicus famuletur Araxes,
|
||||
sic Rhenus per utrumque latus, Medisque subactis
|
||||
nostra Semiramiae timeant insignia turres;
|
||||
sic fluat attonitus Romana per oppida Ganges."
|
||||
Ductor ad haec: "optata iubes ultroque volentem,
|
||||
diva, rogas; non haec precibus temptanda fuissent.
|
||||
usque adeone meam condunt oblivia mentem,
|
||||
ut pigeat meminisse Probi, quo vindice totam
|
||||
vidimus Hesperiam fessasque resurgere gentes?
|
||||
ante dabunt hiemes Nilum, per flumina dammae
|
||||
errabunt glacieque niger damnabitur Indus,
|
||||
ante Thyesteis iterum conterrita mensis
|
||||
intercisa dies refugos vertetur in ortus,
|
||||
quam Probus a nostro possit discedere sensu."
|
||||
Dixerat et velox iam nuntius advolat urbem.
|
||||
extemplo strepuere chori collesque canoris
|
||||
plausibus impulsi septena voce resultant.
|
||||
laetatur veneranda parens et pollice docto
|
||||
iam parat auratas trabeas cinctusque micantes
|
||||
stamine, quod molli tondent de stipite Seres
|
||||
frondea lanigerae carpentes vellera silvae,
|
||||
et longum tenues tractus producit in aurum
|
||||
filaque concreto cogit squalere metallo:
|
||||
qualis purpureas praebebat candida vestes
|
||||
numinibus Latona suis, cum sacra redirent
|
||||
ad loca nutricis iam non errantia Deli,
|
||||
illa feros saltus et desolata relinquens
|
||||
Maenala lassato certis venatibus arcu,
|
||||
Phoebus adhuc nigris rorantia tela venenis
|
||||
extincto Pythone gerens; tunc insula notos
|
||||
lambit amica pedes ridetque Aegaeus alumnis
|
||||
lenior et blando testatur gaudia fluctu.
|
||||
Sic Proba praecipuo natos exornat amictu:
|
||||
quae decorat mundum, cuius Romana potestas
|
||||
fetibus augetur. credas ex aethere lapsam
|
||||
stare Pudicitiam vel sacro ture vocatam
|
||||
Iunonem Inachiis oculos advertere templis.
|
||||
talem nulla refert antiquis pagina libris
|
||||
nec Latiae cecinere tubae nec Graeca vetustas.
|
||||
coniuge digna Probo; nam tantum coetibus extat
|
||||
femineis, quantum supereminet ille maritos.
|
||||
ceu sibi certantes, sexus quid possit uterque,
|
||||
hunc legere torum. taceat Nereida nuptam
|
||||
Pelion. o duplici fecundam consule matrem
|
||||
felicemque uterum, qui nomina parturit annis!
|
||||
Ut sceptrum gessere manu membrisque rigentes
|
||||
aptavere togas, signum dat summus hiulca
|
||||
nube Pater gratamque facem per inane rotantes
|
||||
prospera vibrati tonuerunt omina nimbi.
|
||||
accepit sonitus curvis Tiberinus in antris
|
||||
ima valle sedens. adrectis auribus haesit,
|
||||
unde repentinus populi fragor. ilicet herbis
|
||||
pallentes thalamos et structa cubilia musco
|
||||
deserit ac Nymphis urnam commendat erilem.
|
||||
illi glauca nitent hirsuto lumina vultu
|
||||
caeruleis infecta notis, reddentia patrem
|
||||
Oceanum; crispo densantur gramine colla;
|
||||
vertice luxuriat toto crinalis harundo,
|
||||
quam neque fas Zephyris frangi nec sole perustam
|
||||
aestivo candore mori; sed vivida frondet
|
||||
aequaevum complexa caput. taurina levantur
|
||||
cornua temporibus raucos sudantia rivos;
|
||||
distillant per pectus aquae; frons hispida manat
|
||||
imbribus; in liquidos fontes se barba repectit.
|
||||
palla graves umeros velat, quam neverat uxor
|
||||
Ilia percurrens vitreas sub gurgite telas.
|
||||
Est in Romuleo procumbens insula Thybri
|
||||
qua medius geminas interfluit alveus urbes
|
||||
discretas subeunte freto, pariterque minantes
|
||||
ardua turrigerae surgunt in culmina ripae.
|
||||
hic stetit et subitum prospexit ab aggere votum:
|
||||
unanimos
|
||||
fratres iuncto stipante senatu
|
||||
ire forum strictasque procul radiare secures
|
||||
atque uno biiuges tolli de limine fasces.
|
||||
obstupuit visu suspensaque gaudia vocem
|
||||
oppressam tenuere diu; mox incohat ore:
|
||||
"Respice, si tales iactas aluisse fluentis,
|
||||
Eurota Spartane, tuis. Quid protulit aequum
|
||||
falsus olor, valido quamvis decernere caestu
|
||||
noverit et ratibus saevas arcere procellas?
|
||||
en nova Ledaeis suboles fulgentior astris,
|
||||
ecce mei cives, quorum iam Signifer optat
|
||||
adventum stellisque parat convexa futuris.
|
||||
iam per noctivagos dominetur Olybrius axes
|
||||
pro Polluce rubens, pro Castore flamma Probini.
|
||||
ipsi vela regent, ipsis donantibus auras
|
||||
navita tranquillo moderabitur aequore pinum.
|
||||
nunc pateras libare deis, nunc solvere multo
|
||||
nectare corda libet. niveos iam pandite coetus,
|
||||
Naides, et totum violis praetexite fontem;
|
||||
mella ferant silvae; iam profluat ebrius amnis
|
||||
mutatis in vina vadis; iam sponte per agros
|
||||
sudent inriguae spirantia balsama venae!
|
||||
currat, qui sociae roget in convivia mensae
|
||||
indigenas Fluvios, Italis quicumque suberrant
|
||||
montibus Alpinasque bibunt de more pruinas:
|
||||
Vulturnusque rapax et Nar vitiatus odoro
|
||||
sulphure tardatusque suis erroribus Ufens
|
||||
et Phaëthonteae perpessus damna ruinae
|
||||
Eridanus flavaeque terens querceta Maricae
|
||||
Liris et Oebaliae qui temperat arva Galaesus.
|
||||
semper honoratus nostris celebrabitur undis
|
||||
iste dies, semper dapibus recoletur opimis."
|
||||
Sic ait et Nymphae patris praecepta secutae
|
||||
tecta parant epulis ostroque infecta corusco
|
||||
umida gemmiferis inluxit regia mensis.
|
||||
O bene signatum fraterno nomine tempus!
|
||||
o consanguineis felix auctoribus annus,
|
||||
incipe quadrifidum Phoebi torquere laborem.
|
||||
prima tibi procedat hiems non frigore torpens,
|
||||
non canas vestita nives, non aspera ventis,
|
||||
sed tepido calefacta Noto; ver inde serenum
|
||||
protinus et liquidi clementior aura Favoni
|
||||
pratis te croceis pingat; te messibus aestas
|
||||
induat autumnusque madentibus ambiat uvis.
|
||||
omni nobilior lustro, tibi gloria soli
|
||||
contigit exactum numquam memorata per aevum,
|
||||
germanos habuisse duces; te cuncta loquetur
|
||||
tellus; te variis scribent in floribus Horae
|
||||
longaque perpetui ducent in saecula fasti.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,593 @@
|
|||
Isdem fere diebus Cleander et Sitalces et cum Agathone Heracon superveniunt, qui Parmenionem iussu regis occiderant.
|
||||
|
||||
V
|
||||
milia peditum cum equitibus mille, sed et accusatores eos e provincia, cui praefuerant, sequebantur: nec tot facinora, quot admiserant, conpensare poterant caedis perquam gratae regi ministerio.
|
||||
Quippe cum omnia profana spoliassent, ne sacris quidem abstinuerant virginesque et principes feminarum stupra perpessae corporum ludibria deflebant.
|
||||
Invisum Macedonum nomen avaritia eorum ac libido barbaris fecerat.
|
||||
Inter omnes tamen eminebat Cleandri furor, qui nobilem virginem constupratam servo suo pelicem dederat.
|
||||
Plerique amicorum Alexandri non tam criminum, quae palam obiciebantur, atrocitatem quam memoriam occisi per illos Parmenionis, quod tacitum prodesse reis apud regem poterat, intuebantur, laeti recidisse iram in irae ministros nec ullam potentiam scelere quaesitam cuiquam esse diuturnam.
|
||||
Rex cognita causa pronuntiavit ab accusatoribus unum et id maximum crimen esse praeteritum, desperationem salutis suae:
|
||||
numquam enim talia ausuros, qui ipsum ex India sospitem aut optassent reverti aut credidissent reversurum.
|
||||
Igitur hos quidem vinxit,
|
||||
DC
|
||||
autem militum, qui saevitiae eorum ministri fuerant, interfici iussit.
|
||||
Eodem die sumptum est supplicium de iis quoque, quos auctores defectionis Persarum Craterus adduxerat.
|
||||
|
||||
Haud multo post Nearchus et Onesicritus, quos longius in Oceanum procedere iusserat, superveniunt.
|
||||
Nuntiabant autem quaedam audita, alia conperta: insulam ostio amnis obiectam
|
||||
º
|
||||
auro abundare, inopem equorum esse: singulos eos conpererant ab iis, qui ex continenti traicere auderent, singulis talentis emi.
|
||||
Plenum esse beluarum mare: aestu secundo eas ferri
|
||||
º
|
||||
magnarum navium corpora aequantes, truci cantu deterritas sequi classem, cum magno aequoris strepitu velut demersa navigia subisse aquas.
|
||||
Cetera incolis crediderant, inter quae: rubrum mare non a colore undarum, ut plerique crederent,
|
||||
º
|
||||
|
||||
sed ab Erythro rege appellari, esse haud procul a continenti insulam palmis frequentibus consitam et in medio fere nemore columnam eminere, Erythri regis monumentum, litteris gentis eius scriptam.
|
||||
Adiciebant navigia, quae lixas mercatoresque vexissent, famam auri secutis gubernatoribus in insulam esse transmissa nec deinde ab iis postea visa.
|
||||
Rex cognoscendi plura cupidine accensus rursus eos terram legere iubet, donec ad Euphratis
|
||||
os
|
||||
º
|
||||
adpellerent classem, inde adverso amne Babylona subituros.
|
||||
Ipse animo infinita conplexus statuerat, omni ad orientem maritima regione perdomita, ex Syria petere Africam, Carthagini infensus, inde Numidiae solitudinibus peragratis cursum Gadis dirigere, — ibi namque columnas Herculis esse fama vulgaverat, —
|
||||
Hispanias deinde, quas Hiberiam Graeci a flumine Hibero vocabant, adire et praetervehi Alpes Italiaeque oram, unde in Epirum brevis cursus est.
|
||||
Igitur Mesopotamiae praetoribus imperavit,
|
||||
º
|
||||
materia in Libano monte caesa devectaque ad urbem Syriae Thapsacum septingentarum
|
||||
º
|
||||
carinas navium ponere:
|
||||
septiremis omnes esse deducique Babylona. Cypriorum regibus imperatum, ut aes stuppamque et vela praeberent.
|
||||
Haec agenti Pori et Taxilis regum litterae traduntur, Abisaren morbo, Philippum, praefectum ipsius, ex vulnere interisse oppressosque, qui vulnerassent eum.
|
||||
Igitur Philippo substituit Eudaemonem: dux erat Thracum. Abisaris regnum filio eius attribuit.
|
||||
|
||||
Ventum est deinde Parsagada
|
||||
º
|
||||
: Persica est gens, cuius satrapes Orsines erat, nobilitate ac divitiis inter omnes barbaros eminens.
|
||||
Genus ducebat a Cyro, quondam rege Persarum: opes et a maioribus traditas habebat et ipse longa imperii possessione cumulaverat.
|
||||
Is regi cum omnis generis donis, non ipsi modo ea, sed etiam amicis eius daturus, occurrit. Equorum domiti greges sequebantur currusque argento et auro adornati, pretiosa supellex et nobiles gemmae, aurei magni ponderis vasa vestesque purpureae et signati argenti talentum
|
||||
III
|
||||
milia.
|
||||
Ceterum tanta benignitas barbaro causa mortis fuit. Nam cum omnes amicos regis donis super ipsorum vota coluisset, Bagoae spadoni, qui Alexandrum obsequio corporis devinxerat sibi, nullum honorem habuit:
|
||||
admonitusque a quibusdam, perquam
|
||||
º
|
||||
Alexandro cordi esse, respondit, amicos regis, non scorta se colere nec moris esse Persis, mares ducere, qui stupro effeminarentur.
|
||||
His auditis spado potentiam flagitio et dedecore quaesitam in caput nobilissimi et insontis exercuit. Namque gentis eiusdem levissimos falsis criminibus adstruxit monitos, tum demum ea deferre, cum ipse iussisset.
|
||||
Interim quotiens sine arbitris erat, credulas regis aures inplebat dissimulans causam irae, quo gravior criminantis auctoritas esset.
|
||||
Nondum suspectus erat Orsines, iam tamen vilior. Reus enim in secreto agebatur, latentis periculi ignarus, et inportunissumum scortum ne in stupro quidem et dedecoris patientia fraudis oblitum, quotiens amorem regis in se accenderat, Orsinen modo avaritiae, interdum etiam defectionis arguebat.
|
||||
Iam matura erant in perniciem innocentis mendacia et
|
||||
fatum, cuius inevitabilis sors est, adpetebat. Forte enim sepulcrum Cyri Alexander iussit aperiri, in quo erat conditum eius corpus, cui dare volebat inferias.
|
||||
Auro argentoque repletum
|
||||
º
|
||||
esse crediderat — quippe ita fama Persae vulgaverant — sed praeter clipeum eius putrem et arcus duos Scythicos et acinacem nihil repperit.
|
||||
Ceterum corona aurea inposita amiculo, cui adsueverat ipse, solium, in quo corpus iacebat, velavit, miratus tanti nominis regem tantis praeditum opibus haud pretiosius sepultum esse, quam si fuisset e plebe.
|
||||
Proximus erat lateri spado, qui regem intuens, 'Quid mirum,' inquit, 'est inania sepulcra esse regum, cum satraparum domus aurum inde egestum capere non possint?
|
||||
Quod ad me attinet, ipse hoc bustum antea non videram, sed ex Dareo ita accepi,
|
||||
III
|
||||
milia talentum condita esse cum Cyro.
|
||||
Hinc illa benignitas in te, ut, quod impune habere non poterat Orsines, donando etiam gratiam iniret.'
|
||||
Concitaverat iam animum in iram, cum hi, quibus negotium idem dederat, superveniunt. Hinc Bagoas, hinc ab eo subornati falsis criminibus occupant aures.
|
||||
Antequam accusari se suspicaretur, Orsines in vincula est traditus. Non contentus supplicio insontis spado ipse morituro manum iniecit. Quem Orsines intuens, 'Audieram,' inquit, 'in Asia olim regnasse feminas, hoc vero novum est regnare castratum!'
|
||||
Hic fuit exitus nobilissimi Persarum nec insontis modo, sed eximiae quoque benignitatis in regem.
|
||||
Eodem tempore Phradates regnum adfectasse suspectus occiditur. Coeperat
|
||||
rex
|
||||
esse
|
||||
º
|
||||
praeceps ad repraesentanda supplicia, item
|
||||
º
|
||||
ad deteriora credenda:
|
||||
scilicet res secundae valent commutare naturam et raro quisquam erga bona sua satis cautus est. Idem enim paulo ante Lyncestem Alexandrum delatum a duobus indicibus damnare non sustinuerat,
|
||||
humiliores quoque reos contra suam voluntatem, quia ceteris videbantur insontes, passus absolvi, hostibus victis regna red
|
||||
diderat aut a
|
||||
uxerat:
|
||||
º
|
||||
|
||||
ad ultimum ita
|
||||
º
|
||||
ab semetipso degeneravit, ut invictus
|
||||
quondam adversus libidinem animi arbitrio scorti aliis regna daret, aliis adimeret vitam.
|
||||
*
|
||||
*
|
||||
*
|
||||
|
||||
Isdem fere diebus litteras [a Coeno]
|
||||
º
|
||||
accepit de rebus in Europa et Asia gestis, dum ipse Indiam subigit.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Zopyrio, Thraciae praepositus, cum expeditionem in Getas faceret, tempestatibus procellisque subito coortis cum toto exercitu oppressus erat.
|
||||
Qua cognita clade Seuthes Odrysas, populares suos, ad defectionem conpulerat. Amissa propemodum Thracia ne Graecia quidem
|
||||
º
|
||||
tumultibus inconcussa mansit. Nam Alexander punita satraparum quorundam insolentia, quam, dum in extremo orbe Indorum armis attinetur, per summa scelera atque flagitia in provinciales exercuerant, ceterorum metum intenderat: quin in paribus delictis idem admissorum praemium expectantes in mercennariorum militum fidem confugiebant, illorum manibus, si ad supplicium poscerentur, salutem suam tutaturi, aut pecunia, quanta poterat, coacta fugam inibant. Ea re cognita litterae ad omnes Asiae praetores missae sunt, quibus inspectis e vestigio omnes peregrinos milites, qui stipendia sub ipsis facerent, dimittere iubebantur. Erat inter eos Harpalus, quem Alexander, quod ob ipsius amicitiam olim a Philippo eiectus solum vertisset, inter fidissimos habebat et post Mazaei mortem satrapea Babyloniae donaverat thesaurorumque custodiae praefecerat. Is igitur cum fiduciam, quam in propensissima regis gratia habere poterat, magnitudine flagitiorum consumpsisset, quinque talentorum milia ex gaza regia rapit conductaque sex milium mercennariorum manu in Europam evadit. Iampridem enim luxu et libidinibus in praeceps tractus desperataque apud regem venia adversus iram ipsius in alienis opibus subsidium circumspicere coeperat et Athenienses, quorum non contemnendam potentiam et apud ceteros Graecos auctoritatem, tum occultum in Macedonas odium norat, sedulo coluerat. Itaque spem suis faciebat Athenienses adventu suo cognito copiisque
|
||||
et pecuniis, quas adduceret, coram inspectis protinus arma consiliaque sociaturos esse. Nam apud populum imperitum et mobilem per homines improbos et avaritia venales omnia se muneribus consecuturum existimabat.
|
||||
|
||||
Igitur
|
||||
XXX
|
||||
navibus Sunium transmittunt — promunturium est Atticae terrae — unde portum urbis petere decreverant.
|
||||
His cognitis rex Harpalo Atheniensibusque iuxta infestus classem parari iubet Athenas protinus petiturus.
|
||||
Quod consilium clam agitanti
|
||||
º
|
||||
litterae redduntur, Harpalum intrasse quidem Athenas
|
||||
ac
|
||||
º
|
||||
pecunia conciliasse sibi principum animos, mox concilio plebis habito iussum urbe excedere ad Graecos milites pervenisse, quibus interceptum
|
||||
º
|
||||
trucidatum a quodam Thibrone
|
||||
º
|
||||
per insidias.
|
||||
His laetus in Europam traiciendi consilium omisit, sed exules praeter eos, qui civili sanguine adspersi erant, recipi ab omnibus Graecorum civitatibus, quis pulsi erant, iussit.
|
||||
Et Graeci haud ausi imperium aspernari, quamquam solvendarum
|
||||
º
|
||||
legum id principium esse censebant, bona quoque, quae extarent, restituere damnatis.
|
||||
Soli Athenienses non sui modo, sed etiam publici
|
||||
º
|
||||
vindices, colluvionem ordinum hominumque
|
||||
º
|
||||
aegre ferebant, non regio imperio, sed legibus moribusque patriis regi adsueti.
|
||||
Prohibuere igitur exules finibus omnia potius toleraturi, quam purgamenta quondam urbis suae, tunc etiam exilii, admitterent.
|
||||
|
||||
Alexander senioribus militum in patriam remissis
|
||||
XIII
|
||||
milia peditum et
|
||||
II
|
||||
milia equitum, quae in Asia retineret, eligi iussit existimans, modico exercitu continere posse Asiam, quia pluribus locis praesidia disposuisset nuperque conditas urbes colonis replesset nec res novare
|
||||
º
|
||||
cupientibus.
|
||||
Ceterum priusquam se cerneret, quos erat retenturus, edixit, ut omnes milites aes alienum profiterentur. Grave plerique esse conpererat et, quamquam ipsorum luxu contractum erat,
|
||||
dissolvere tamen ipse decreverat.
|
||||
Illi temptari ipsos rati, quo facilius ab integris sumptuosos discerenet, prolatando aliquantum extraxerant temporis. Et rex satis gnarus, professioni aeris pudorem, non contumaciam obstare, mensas totis castris
|
||||
º
|
||||
poni iussit et
|
||||
X
|
||||
milia talentum proferri.
|
||||
Tum demum
|
||||
cum
|
||||
º
|
||||
fide facta professio est. Nec amplius ex tanta pecunia quam
|
||||
C
|
||||
et
|
||||
XXX
|
||||
talenta superfuere. Adeo ille exercitus tot divitissimarum gentium victor plus tamen victoriae quam praedae deportavit ex Asia.
|
||||
Ceterum ut cognitum est alios remitti domos, alios retineri, perpetuam eum regni sedem in Asia habiturum rati, vecordes et disciplinae militaris immemores seditiosis vocibus castra conplent regemque ferocius quam alias adorti omnes simul missionem postulare coeperunt deformia ora cicatricibus canitiemque capitum ostentantes.
|
||||
Nec aut praefectorum castigatione aut verecundia regis deterriti tumultuoso clamore et militari violentia volentem loqui inhibebant palam professi, nusquam inde nisi in patriam vestigium esse moturos.
|
||||
Tandem silentio facto, magis quia motum esse credebant, quam quia ipsi moveri poterant, quidnam acturus esset, expectabant.
|
||||
Ille, 'Quid haec,' inquit, 'repens consternatio et tam procax atque effusa licentia denuntiat? Eloqui metuo. Palam certe rupistis imperium et precario rex sum, cui non adloquendi, non noscendi monendique aut intuendi vos ius reliquistis.
|
||||
Equidem cum alios dimittere in patriam, alios mecum paulo post deportare statuerim, tam illos adclamantes video, qui abituri sunt, quam hos, cum quibus praemissos subsequi statui.
|
||||
Quid hoc est rei? dispari in causa idem omnium clamor est! Pervelim scire, utrum qui discedunt
|
||||
º
|
||||
an qui retinentur de me querantur.'
|
||||
Crederes uno ore omnes sustulisse clamorem: ita pariter ex tota contione responsum est, omnes queri.
|
||||
Tum ille, 'Non hercule' inquit, 'potest fieri, ut adducar querendi simul omnibus hanc causam esse, quam ostenditis, in qua maior pars exercitus non est, utpote cum
|
||||
plures dimiserim, quam retenturus sum.
|
||||
Subest nimirum altius malum, quod omnes avertit a me. Quando enim regem universus deseruit exercitus? Ne servi quidem uno grege profugiunt dominos, sed est quidam in illis pudor a ceteris destitutos relinquendi.
|
||||
Verum ego tam furiosae consternationis oblitus remedia insanabilibus conor adhibere. Omnem hercule spem, quam ex vobis conceperam, damno nec ut cum militibus meis — iam enim esse desistis — sed ut cum ingratissimis operis
|
||||
º
|
||||
agere decrevi.
|
||||
Secundis rebus, quae circumfluunt vos, insanire coepistis, obliti status eius, quem beneficio exuistis meo, digni hercule, qui in eodem consenescatis, quoniam facilius est vobis adversam quam secundam regere fortunam.
|
||||
En tandem, Illyriorum paulo ante et Persarum tributariis Asia et tot gentium spolia fastidio sunt. Modo sub Philippo seminudis amicula ex purpura sordent, aurum et argentum oculi ferre non possunt: lignea enim vasa desiderant et ex cratibus scuta rubiginemque gladiorum.
|
||||
Hoc cultu nitentes vos accepi et
|
||||
D
|
||||
talenta aeris alieni, cum omnis regia supellex haud amplius quam
|
||||
LX
|
||||
talentorum
|
||||
esset. Ecce
|
||||
meorum
|
||||
º
|
||||
operum fundamenta! quibus tamen — absit invidia — imperium maximae terrarum partis inposui.
|
||||
Asiaene pertaesum est, quae vos gloria rerum gestarum dis pares fecit? In Europam ire properatis rege deserto, cum pluribus vestrum defuturum viaticum fuerit, ni aes alienum luissem, nempe in Asiatica praeda.
|
||||
Nec pudet profundo ventre devictarum gentium spolia circumferentes reverti velle ad liberos coniugesque, quibus pauci praemia victoriae potestis ostendere: nam ceterorum, dum etiam spei vestrae obviam istis, arma quoque pignori sunt.
|
||||
Bonis vero militibus cariturus sum, pelicum suarum concubinis, quibus hoc solum ex tantis opibus superest, in quod inpenditur. Proinde fugientibus me pateant limites: facessite hinc ocius, ego cum Persis abeuntium terga tutabor. Neminem teneo: liberate oculos meos, ingratissimi cives.
|
||||
Laeti vos excipient
|
||||
parentes liberique sine vestro rege redeuntes, obviam ibunt desertoribus transfugisque!
|
||||
Triumphabo mehercule de fuga vestra et, ubicumque ero, expetam poenas hos, cum quibus me relinquitis, colendo praeferendo vobis. Iam autem scietis, et quantum sine rege valeat exercitus et quid opis in me uno sit.'
|
||||
Desiluit deinde frendens de tribunali et in medium armatorum agmen se immisit, notatos quoque, qui ferocissime oblocuti erant, singulos manu corripuit nec ausos repugnare
|
||||
XIII
|
||||
adservandos custodibus corporis tradidit.
|
||||
|
||||
Quis crederet saevam paulo ante contionem obtorpuisse subito metu?
|
||||
º
|
||||
|
||||
Et cum ad supplicium videret trahi nihilo ausos graviora quam ceteros, sive nominis,
|
||||
quod gentes, quae
|
||||
sunt
|
||||
sub
|
||||
º
|
||||
regibus, inter deos colunt, sive propria ipsius veneratio, sive fiducia tanta vi exercentis imperium conterruit eos:
|
||||
singulare certe ediderunt patientiae exemplum adeoque non sunt accensi supplicio commilitonum, cum sub noctem interfectos esse cognossent, ut nihil omiserint, quod
|
||||
singuli
|
||||
magis oboedienter et pie facerent.
|
||||
Nam cum postero die prohibiti aditu regis essent
|
||||
º
|
||||
Asiaticis modo militibus admissis, lugubrem totis castris edidere clamorem, denuntiantes protinus esse morituros, si rex perseveraret irasci.
|
||||
At ille pervicacis ad omnia, quae agitasset, animi peregrinorum militum contionem advocari iubet Macedonibus intra castra cohibitis et, cum frequentes coissent, adhibito interprete talem orationem habuit:
|
||||
'Cum ex Europa traicerem in Asiam, multas nobiles gentes, magnam vim hominum imperio meo me additurum esse sperabam.
|
||||
Nec deceptus sum, quod de his credidi famae. Sed ad illa hoc quoque accessit, quod video fortes viros
|
||||
et
|
||||
erga
|
||||
º
|
||||
reges suos pietatis invictae.
|
||||
Luxu omnia fluere credideram et nimia felicitate mergi in voluptates. At hercules munia militiae hoc animorum corporumque robore aeque inpigre
|
||||
toleratis et, cum fortes viri sitis, non fortitudinem magis quam fidem colitis.
|
||||
Hoc ego nunc
|
||||
º
|
||||
primum profiteor, sed olim scio. Itaque et dilectum e vobis iuniorum habuit et vos meorum militum corpori immiscui. Idem habitus, eadem arma sunt vobis. Obsequium vero et patientia imperii longe praestantior est quam ceteris.
|
||||
Ergo ipse Oxyartis Persae filiam mecum
|
||||
º
|
||||
matrimonio iunxi, non dedignatus ex captiva liberos tollere.
|
||||
Mox deinde, cum stirpem generis mei latius propagare cuperem, uxorem Darei filiam duxi proximisque amicorum auctor fui ex captivis generandi liberos, ut hoc sacro foedere omne discrimen victi et victoris excluderem.
|
||||
Proinde genitos esse vos mihi, non adscitos milites credite. Asiae et Europae unum atque idem regnum est. Macedonum vobis arma do, inveteravi peregrinam novitatem. Et cives mei estis et milites.
|
||||
Omnia eundem ducunt colorem: nec Persis Macedonum morem adumbrare nec Macedonibus Persas imitari indecorum. Eiusdem iuris esse debent, qui sub eodem rege victuri sunt.'
|
||||
º
|
||||
|
||||
|
||||
Hac oratione habita Persis corporis sui custodiam credidit, Persas satellites, Persas apparitores fecit. Per quos cum Macedones, qui huic seditioni occasionem dedissent, vincti ad supplicia traherentur, unum ex iis, auctoritate et aetate gravem ad regem ita locutum ferunt:
|
||||
|
||||
|
||||
'Quousque,' inquit, 'animo tuo etiam per supplicia et quidem externi moris obsequeris?
|
||||
º
|
||||
Milites tui, cives tui, incognita causa captivis suis ducentibus trahuntur ad poenam. Si mortem meruisse iudicas, saltem ministros supplicii muta.'
|
||||
Amico animo, si veri patiens fuisset, admonebatur, sed in rabiem ira pervenerat. Itaque rursus — nam parumper, quibus imperatum erat, dubitaverant — mergi in amnem, sicut vincti erant, iussit.
|
||||
Nec hoc quidem supplicium seditionem militum movit. Namque copiarum duces atque amicos eius manipuli adeunt, petentes, ut, si
|
||||
quos adhuc pristina noxa iudicaret esse contactos,
|
||||
º
|
||||
iuberet interfici: offerre se corpora irae, trucidaret.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Tandem prae dolore vix mentis compotes universi concurrunt ad regiam armisque ante fores proiectis tunicati adstantes nuda et obnoxia poenis corpora admitti flentes orabant. Non se deprecari, quin suppliciis sontium expiarentur, quae per contumaciam deliquissent. Regis iracundiam sibi morte tristiorem esse. Cumque dies noctesque ante regiam persistentes miserabili clamore habituque paenitentiam suam adprobarent, biduum tamen adversus humillimas suorum preces iracundia regis duravit. Tertio die victus constantia supplicum processit incusataque leniter exercitus immodestia non sine multis utrimque lacrimis in gratiam se cum ipsis redire pro fessus est. Digna tamen res visa est, quae maioribus hostiis expiaretur. Itaque sacrificio magnifice perpetrato Macedonum simul Persarumque primores invitavit ad epulas. Novem milia eo convivio excepisse proditum est memoriae eosque omnes invitante rege ex eadem cratera libavisse, Graecis barbarisque vatibus tum alia fausta vota praeeuntibus, tum inprimis ut utriusque imperii in idem corpus coaliti societas perpetua foret. Maturata deinde est missio et infirmissimus quisque exauctorati. Amicorum quoque seniorum quibusdam commeatum dedit. Ex quis Clitus, cognomento Albus, Gorgiasque et Polydamas et Antigenes fuere. Abeuntibus non modo praeteriti temporis stipendia cum fide persolvit, verum etiam talentum adiecit in singulos milites viatici nomine. Filios ex Asiaticis uxoribus susceptos — ad decem milia fuisse traduntur — apud se relinqui iussit, ne in Macedoniam cum parentibus transgressi et coniugibus liberisque prioribus permixti familias singulorum contentionibus et discordiis inplerent: sibi curae fore pollicitus, ut patrio more instituti militiae artes edocerentur. Ita supra decem veteranorum milia dimissa sunt additusque est Craterus, qui eos deduceret, ex praecipuis regis amicis. Cui si quid humanitus accidisset, Polyperconti parere iussi sunt. Litteris etiam ad Antipatrum scriptis honorem emeritis
|
||||
haberi praecepit, ut quotiens ludi atque certamina ederentur, in primis ordinibus coronati spectarent utque fato functorum liberi inpuberes in paterna stipendia succederent. Craterum Macedoniae continentibusque regionibus cum imperio praeesse placuit, Antipatrum cum supplemento iuniorum Macedonum ad regem pergere. Verebatur enim, ne per discordiam praefecti cum Olympiade gravis aliqua clades acciperetur. Nam multas ad Alexandrum epistolas mater, multas Antipater miserat vicissimque inter se criminabantur, quae ad dedecus aut detrimentum regiae maiestatis pertinerent. Postquam enim rumor occisi regis temere vulgatus in Macedoniam penetravit, mater eius sororque Cleopatra tumultuatae fuerant, et haec quidem paternum regnum, Olympias Epirum invaserat.
|
||||
Interea rex, ut imminuti exercitus detrimenta sarciret optimum quemque Persarum in Macedonicos ordines adlegit: mille etiam praestantissimos segregavit ad corporis custodiam: aliam hastatorum manum, haud pauciores decem milibus, circa regium tabernaculum excubias agere iussit. Haec agenti Peucestes supervenit cum viginti sagittariorum funditorumque milibus, quos ex sua provincia coegerat. His per exercitum distributis profectus est Susis et Tigride amne transmisso quippe Caras castra metatus est: inde quadriduo per Sittacenen ductis copiis Sambana processit, ubi per septem dies quietum agmen tenuit. Tridui deinde itinere emenso Celonas perventum est. Oppidum hoc tenent Boeotia profecti, quos Xerxes sedibus suis excitos in Orientem transtulit. Servabantque argumentum originis peculiari sermone ex Graecis plerumque vocibus constante: ceterum ob commerciorum necessitatem finitimorum barbarorum lingua utebantur. Inde Bagistanen ingressus est, regionem opulentam et abundantem arborum amoeno et fecundo foetu ceterisque ad vitae non usum modo, verum etiam delectationem pertinentibus.
|
||||
Perventum deinde est in Mediae campos, ubi maximi equorum greges pascebantur. Nisaeos appellant, magnitudine
|
||||
et specie insignes. Supra quinquaginta milia ibi reperta, cum Alexander eo transiret, a comitibus illius adnotatum est: olim triplo plures fuisse, sed inter bellorum turbas maximam eorum partem praedones abegisse. Ad triginta dies ibi substitit rex. Eo Atropates Mediae satrapa centum barbaras mulieres adduxit equitandi peritas peltisque et securibus armatas: unde quidam crediderunt Amazonum ex gente reliquias fuisse. Septimis deinde castris Ecbatana attigit, Mediae caput. Ibi sollemnia diis sacrificia fecit ludosque edidit et in convivia festosque dies laxavit animum, ut mox in novorum operum curam atque ministeria validior intenderetur. Sed ista volventem, velut iniecta manu, fatum alio traxit vitamque carissimo amicorum eius neque multo post ipsi quoque regi extorsit. Pueros in stadio certantes sperabat, cum nuntiatur deficere Hephaestionem, qui morbo ex crapula contracto septimum iam diem aegrotabat. Exterritus amici periculo statim consurgit et ad hospitium illius celeriter pergit: neque tamen prius eo pervenit, quam illum mors occupasset. Id regi omnium, quae in vita pertulerat, adversorum luctuosissimum accidisse certum habetur eumque magnitudine doloris in lacrimas et lamenta victum multa animi de gradu deiecti argumenta edidisse. Sed ea quidem varie traduntur: illud inter omnes constat, ut quam decentissimas exequias ei duceret, noluisse Ecbatanis sepeliri, sed Babylonem, quo ipse concessurus erat, a Perdicca deferri curasse: ibique funus inaudito antehac exemplo duodecim talentum milibus locavisse. Per universum certe imperium lugeri eum iussit: et ne memoria eius in exercitu exolesceret, equitibus, quis praefuerat, nullum praefecit ducem, sed Hephaestionis alam appellari voluit et, quae ille signa instituisset, ea non immutari. Funebria certamina ludosque, quales numquam editi fuissent, meditatus tria artificum milia coegit: qui non multo post in ipsius exequiis certasse feruntur. Nec amici tam effuso adfectu ad conciliandam eius gratiam segniter usi certatim repperere, per quae memoria defuncti clarior honoratiorque
|
||||
fieret. Igitur Eumenes, cum se ob simultatem cum Hephaestione regis indignationem contraxisse sensisset, multis auctor fuit seque et arma sua Hephaestioni consecrandi pecuniasque ad cohonestandum funus large contulit. Hoc exemplum imitati sunt ceteri: eoque mox processit adsentationum inpudentia, ut regi maerore et desiderio defuncti insanienti persuasum tandem fuerit, deum esse Hephaestionem. Quo quidem tempore ex copiarum ducibus Agathocles Samius ad extremum periculi venit, quod illius tumulum praeteriens inlacrimasse visus esset. Ac nisi Perdiccas venanti sibi Hephaestionem adparuisse ementitus per deos omnes ipsumque Hephaestionem deierasset, ex ipso se cognovisse, Agathoclem non ut mortuum et vanae divinitatis titulis frustra ornatum flevisse, verum ob memoriam pristinae sodalitatis lacrimas non tenuisse, vir fotis et de rege bene meritus pietatis in amicum graves poenas innoxio capite pependisset.
|
||||
Ceterum ut paulisper a luctu avocaret animum, in Cossaeorum gentem expeditionem suscepit. Iuga Mediae vicina Cossaei tenent, asperum et acre genus et praedando vitam tolerare solitum. Ab his Persarum reges annuo tributo pacem redimere consueverant, ne in subiecta decurrentes infestam latrociniis regionem facerent. Nam vim temptantes Persas facile reppulerant, asperitate locorum defensi, in quae se recipiebant, quotiens armis superabantur. Iidem muneribus quotannis placabantur, ut regi Ecbatanis, ubi aestiva solebat agere, Babylonem remigranti tutus per ea loca transitus esset. Hos igitur Alexander bipartito agmine adgressus intra quadraginta dies perdomuit. Nam ab ipso rege et Ptolemaeo, qui partem exercitus ducebat, saepe caesi, ut captivos suos reciperent, permisere se victori. Ille validas urbes opportunis locis extrui iussit, ne abducto exercitu fera gens oboedientiam exueret. Motis inde castris, ut militem expeditione recenti fessum reficeret, lento agmine Babylonem procedebat. Iamque vix triginta ab urbe stadiis aberat, cum Nearchus occurrit, quem per Oceanum et Euphratis ostia Babylonem praemiserat: orabatque, ne fatalem sibi
|
||||
urbem vellet ingredi. Conpertum et sibi ex Chaldaeis, qui multis iam praedictionum eventibus artis suae certitudinem abunde probavissent. Rex fama eorum hominum constantique adseveratione motus dimissis in urbem amicorum plerisque alia via praeter Babylonem ducit ac ducentis inde stadiis stativa locat. Sed ab Anaxarcho philosopho edoctus contemptis Chaldaeorum monitis, quorum disciplinam inanem aut supervacuam arbitrabatur, urbem intrat. Legationes eo ex universo ferme orbe confluxerant. Quibus per complures dies studiose auditis deinceps ad Hephaestionis exequias adiecit animum. Quae summo omnium studio ita celebratae sunt, ut nullius ad id tempus regis feralia magnitudine sumptuum apparatusque celebritate non vicerint. Post haec cupido incessit regi per Pallacopam amnem ad Arabum confinia navigandi: quo delatus, urbi condendae commoda sede reperta Graecorum aetate aut vulneribus invalidos et, si qui sponte remanserant, ibi conlocat. Quibus ex sententia perfectis iam futuri securus Chaldaeos inridebat, quod Babylonem non ingressus tantum esset incolumis, verum etiam excessisset. At vero revertenti per paludes, quas Euphrates in Pallacopam effusus efficit, foedum omen oblatum est. Quippe rami desuper inpendentes detractum capiti regio diadema proiecerunt in fluctus. Cum deinde alia super alia prodigiosa et minacia nuntiarentur, procurandis eis Graeco simul barbaroque ritu continua sacra facta sunt. Neque tamen expiari praeterquam morte regis potuere. Qui cum Nearchum excepisset convivio iamque cubitum iturus esset, Medii Larissaei obnixis precibus dedit, ut ad eum comissatum veniret. Ubi postquam tota nocte perpotavit, male habere coepit. Ingravescens deinde morbus adeo omnes vires intra sextum diem exhausit, ut ne vocis quidem potestas esset. Interea milites sollicitudine desiderioque eius anxii, quamquam obtestantibus ducibus, ne valitudinem regis onerarent, expresserunt, ut in conspectum eius admitterentur.
|
||||
Intuentibus lacrimae obortae praebuere speciem iam non regem, sed funus eius visentis exercitus.
|
||||
Maeror tamen circumstantium lectum eminebat: quos ut rex adspexit, 'Invenietis,' inquit, 'cum excessero, dignum talibus viris regem?'
|
||||
Incredibile dictu audituque, in eodem habitu corporis, in quem se conposuerat, cum admissurus milites esset, durasse, donec a toto exercitu illud ultimum persalutatus est: dimissoque vulgo velut omni vitae debito liberatus fatigata membra reiecit.
|
||||
Propiusque adire iussis amicis — nam et vox deficere iam coeperat — detractum anulum digito Perdiccae tradidit adiectis mandatis, ut corpus suum ad Hammonem ferri iuberent.
|
||||
Quaerentibusque his, cui relinqueret regnum, respondit, ei qui esset optimus: ceterum providere
|
||||
º
|
||||
iam se, ob id certamen magnos funebres ludos parari sibi.
|
||||
Rursus Perdicca interrogante, quando caelestes honores haberi sibi vellet, dixit, tum velle, cum ipsi felices essent. Suprema haec vox fuit regis et paulo post extinguitur.
|
||||
|
||||
Ac primo ploratu lamentisque et planctibus tota regia personabat: mox velut in vasta solitudine omnia tristi silentio muta torpebant, ad cogitationes, quid deinde futurum esset, dolore converso.
|
||||
Nobiles pueri custodiae corporis eius adsueti nec doloris magnitudinem capere
|
||||
º
|
||||
nec se ipsos intra vestibulum regiae tenere potuerunt: vagique et furentibus similes tantam urbem luctu ac maerore conpleverant nullis questibus omissis, quos in tali casu dolor suggerit.
|
||||
Ergo qui extra regiam adstiterant, Macedones pariter barbarique, concurrunt nec poterant victi a victoribus in communi dolore discerni. Persae iustissimum ac mitissimum dominum, Macedones optimum ac fortissimum regem invocantes certamen quoddam maeroris edebant.
|
||||
Nec maestorum solum, sed etiam indignantium voces exaudiebantur, tam viridem et in flore aetatis fortunaeque invidia deum ereptum esse rebus humanis.
|
||||
Vigor eius et vultus educentis in proelium milites, obsidentis urbes, evadentis in muros, fortes viros pro contione donantis occurrebant oculis.
|
||||
Tum Macedones divinos honores negasse ei paenitebat impiosque et ingratos fuisse se confitebantur, quod aures eius debita appellatione fraudassent. Et cum diu nunc in veneratione, nunc in desiderio regis haesissent, in ipsos versa miseratio est.
|
||||
Macedonia profecti ultra Euphraten
|
||||
in
|
||||
º
|
||||
mediis hostibus novum imperium aspernantibus destitutos se esse cernebant, sine certo regis herede: [sine herede regni]
|
||||
º
|
||||
publicas vires ad se quemque tracturum.
|
||||
Bella deinde civilia, quae secuta sunt, mentibus augurabantur: iterum, non de regno Asiae, sed de rege ipsis sanguinem esse fundendum, novis vulneribus veteres rumpendas cicatrices:
|
||||
senes, debiles, modo petita missione
|
||||
a
|
||||
º
|
||||
iusto rege, nunc morituros pro potentia forsitan satellitis alicuius ignobilis.
|
||||
Has cogitationes volventibus nox supervenit terroremque auxit. Milites in armis vigilabant: Babylonii alius e muris, alius culmine sui quisque tecti prospectabant quasi certiora visuri.
|
||||
Nec quisquam lumina audebat accendere. Et quia oculorum cessabat usus, fremitus vocesque auribus captabant ac plerumque vano metu territi per obscuras semitas, alius alii occursantes, invicem suspecti ac solliciti ferebantur.
|
||||
Persae comis suo
|
||||
º
|
||||
more detonsis in lugubri veste cum coniugibus ac liberis non ut victorem et modo hostem, sed ut
|
||||
º
|
||||
gentis suae iustissimum regem vero desiderio lugebant. Adsueti sub rege vivere non alium, qui imperaret ipsis, digniorem fuisse confitebantur.
|
||||
Nec muris urbis luctus continebatur, sed proximam regionem ab ea, deinde magnam partem Asiae cis Euphraten mali fama pervaserat.
|
||||
Ad Darei quoque matrem celeriter perlata est. Abscisse ergo veste, qua induta erat, lugubrem sumpsit laceratisque crinibus humi corpus abiecit.
|
||||
Adsidebat ei altera ex neptibus
|
||||
º
|
||||
nuper amissum Hephaestionem, cui nupserat, lugens propriasque causas doloris in communi maestitia retractabat.
|
||||
Sed omnium
|
||||
suorum mala Sisigambis una capiebat. Illa suam, illa neptium vicem flebat. Recens dolor etiam praeterita revocaverat. Crederes modo amissum Dareum et pariter miserae duorum filiorum exequias esse ducendas.
|
||||
Flebat simul mortuos vivosque. Quem enim puellarum acturum esse curam? quem alium futurum Alexandrum? iterum esse se captas, iterum excidisse regno. Qui mortuo Dareo ipsas tueretur, repperisse, qui post Alexandrum respiceret, utique non reperturas.
|
||||
Subibat inter haec animum,
|
||||
LXXX
|
||||
fratres suos eodem die ab Ocho, saevissimo regum, trucidatos adiectumque stragi tot filiorum patrem: e septem liberis, quos genuisset ipsa, unum superesse: ipsum Dareum floruisse paulisper, ut crudelius posset extingui.
|
||||
Ad ultimum dolori succubuit obvolutoque capite accidentes genibus suis neptem nepotemque aversata cibo pariter abstinuit et luce.
|
||||
Quinto, postquam mori statuerat, dies extincta est. Magnum profecto Alexandri indulgentiae in eam iustitiaeque in omnes captivos documentum est mors huius, quae cum sustinuisset post Dareum vivere, Alexandro esse superstes erubuit.
|
||||
Et hercule iuste aestimantibus regem liquet, bona naturae eius fuisse, vitia vel fortunae vel aetatis.
|
||||
Vis incredibilis animi, laboris patientia propemodum nimia, fortitudo non inter reges modo excellens, sed inter illos quoque, quorum haec sola virtus fuit,
|
||||
liberalitas saepe maiora tribuentis, quam a dis petuntur, clementia in devictos — tot regna aut reddita, quibus ea dempserat bello, aut dono data —:
|
||||
mortis, cuius metus ceteros exanimat, perpetua contemptio, gloriae laudisque ut iusto maior cupido, ita in iuvene
|
||||
º
|
||||
et in tantis nec admiranda
|
||||
º
|
||||
rebus:
|
||||
iam pietas erga parentes, quorum Olympiada immortalitati consecrare decreverat, Philippum ultus erat,
|
||||
iam in omnes fere amicos benignitas, erga milites benivolentia, consilium par magnitudini animi et, quantam vix poterat aetas eius capere, sollertia:
|
||||
|
||||
iam
|
||||
modus
|
||||
º
|
||||
immodicarum cupiditatum, Veneris intra naturale desiderium usus nec ulla
|
||||
nisi ex permisso voluptas — ingentes profecto dotes erant.
|
||||
Illa fortunae: dis aequare se et caelestes honores accersere et talia suadentibus oraculis credere et dedignantibus venerari ipsum vehementius quam par esset irasci, in externum habitum mutare corporis cultum, imitari devictarum gentium mores, quos
|
||||
º
|
||||
ante victoriam spreverat.
|
||||
Iam
|
||||
º
|
||||
iracundiam et cupidinem vini sicuti iuventa irritaverat, ita senectus mitigare potuisset.
|
||||
Fatendum est tamen, cum plurimum virtuti debuerit, plus debuisse fortunae, quam solus omnium mortalium in potestate habuit. Quotiens illum a morte revocavit! quotiens temere in pericula vectum perpetua felicitate protexit!
|
||||
Vitae quoque finem eundem illi quem gloriae statuit. Expectavere eum fata, dum Oriente perdomito aditoque Oceano, quidquid mortalitas capiebat, inpleret.
|
||||
|
||||
Huic regi ducique successor quaerebatur. Sed maior moles erat, quam ut unus subire eam posset: itaque nomen quoque eius et fama rerum in totum propemodum orbem reges ac regna diffudit clarissimique sunt habiti, qui etiam minimae parti tantae fortunae adhaeserunt.
|
||||
Ceterum Babylone — inde enim devertit oratio — corporis eius custodes in regiam principes amicorum ducesque copiarum advocavere. Secuta est militum turba cupientium scire, in quem Alexandri fortuna esset transitura.
|
||||
Multi duces frequentia militum exclusi regiam intrare non poterant, cum praeco exceptis, qui nominatim citarentur, adire prohiberet.
|
||||
Sed precarium spernebatur imperium. Ac primum eiulatus ingens ploratusque renovatus est, deinde futuri expectatio inhibitis lacrimis silentium fecit.
|
||||
Tunc Perdicca regia sella in conspectum volgi data, in qua diadema vestisque Alexandri cum armis erant, anulum sibi pridie traditum a rege in eadem sede posuit: quorum adspectu rursus obortae omnibus lacrimae integravere
|
||||
luctum.
|
||||
Et Perdicca, 'Ego quidem,' inquit, 'anulum, quo ille regni atque imperii vires obsignare erat solitus, traditum ab ipso mihi, reddo vobis.
|
||||
Ceterum quamquam nulla clades huic, qua adfecti sumus, par ab iratis dis excogitari potest, tamen magnitudinem rerum, quas egit, intuentibus credere licet, tantum virum deos adcommodasse rebus humanis, quarum sorte conpleta cito repeterent eum suae stirpi.
|
||||
Proinde quoniam nihil aliud ex eo superest, quam quod semper ab immortalitate seducitur, corpori nominique
|
||||
º
|
||||
quam primum iusta solvamus, haud obliti, in qua urbe, inter quos simus, quali praeside ac rege spoliati.
|
||||
Tractandum est, commilitones, cogitandumque, ut victoriam partam inter hos, de quibus parta est, obtinere possimus. Capite opus est: hocine uno an
|
||||
pluribus
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
in vestra potestate est. Illud scire debetis, militarem sine ducem turbam corpus esse sine spiritu. Sextus mensis est, ex quo Roxane praegnans est. Optamus, ut marem enitatur.
|
||||
Huius
|
||||
º
|
||||
regnum dis adprobantibus futurum, quandoque adoleverit. Interim a quibus regi velitis, destinate.' Haec Perdicca.
|
||||
Tum Nearchus, Alexandri modo sanguinem ac stirpem regiae maiestati convenire, neminem ait posse mirari:
|
||||
ceterum expectari nondum ortum regem et, qui iam sit, praeteriri, nec animis Macedonum convenire nec tenori rerum.
|
||||
º
|
||||
Esse e Barsine filium regis: huic diadema dandum.
|
||||
Nulli placebat oratio. Itaque suo more hastis scuta quatientes obstrepere perseverabant, iamque prope ad seditionem pervenerant Nearcho pervicacius tuente sententiam. Tum Ptolemaeus, 'Digna prorsus est suboles,' inquit, 'quae Macedonum imperet genti, Roxanes vel Barsinae filius, cuius nomen quoque Europam dicere pigebit, maiore ex parte captivi.
|
||||
Est, cur Persas vicerimus, ut stirpi eorum serviamus, quod iusti illi reges Dareus et Xerxes tot milium agminibus tantisque classibus nequiquam petiverunt.
|
||||
Mea sententia haec est, ut sede Alexandri in regia posita, qui consiliis eius adibebantur, coeant, quotiens in
|
||||
commune consulto opus fuerit, eoque, quod maior pars eorum decreverit, stetur: duces praefectique copiarum his pareant.' Ptolemaeo quidam, pauciores Perdiccae adsentiebantur.
|
||||
Tum Aristonus orsus est dicere, Alexandrum consultum, cui relinqueret regnum, voluisse optimum deligi. Iudicatum autem ab ipso optimum Perdiccam, cui anulum tradidisset.
|
||||
Neque enim unum eum adsedisse morienti, sed circumferentem
|
||||
º
|
||||
oculos ex turba amicorum delegisse, cui traderet. Placere igitur, summam imperii ad Perdiccam deferri.
|
||||
Nec dubitavere,
|
||||
º
|
||||
quin vera censeret. Itaque universi procedere in medium Perdiccam et regis anulum tollere iubebant. Haerebant inter cupiditatem pudoremque et, quo modestius quod expectabat appeteret, pervicacius oblaturos esse credebat.
|
||||
Itaque cunctatus diuque, quid ageret, incertus ad ultimum tamen recessit et post eos, qui sederant proximi, constitit.
|
||||
At Meleager, unus e ducibus, confirmato animo, quem Perdiccae cunctatio erexerat, 'Nec di sierint,' inquit, 'ut Alexandri fortuna tantique regni fastigium in istos humeros ruat: homines certe non ferent. Nihil dico de nobilioribus quam hic est, sed de viris tantum, quibus invitis nihil perpeti necesse est.
|
||||
Nec vero interest, Roxanes filium, quandoque genitus erit, an Perdiccam regem habeatis, cum iste sub tutelae specie regnum occupaturus sit. Itaque nemo ei rex placet, nisi qui nondum natus est, et in tanta omnium festinatione non iusta modo, sed etiam necessaria exactos menses solus expectat et iam divinat marem esse conceptum.
|
||||
Quem vos dubitetis paratum esse vel subdere? Si medius fidius Alexander hunc nobis regem pro se reliquisset, id solum ex iis, quae imperasset, non faciendum esse censerem.
|
||||
Quin igitur ad diripiendos thesauros discurritis? harum enim oppidum regiarum utique populus est heres.'
|
||||
Haec elocutus per medios armatos erupit et, qui abeunti viam dederant, ipsum ad pronuntiatam
|
||||
º
|
||||
praedam sequebantur.
|
||||
Iamque armatorum circa Meleagrum frequens globus erat in seditionem ac discordiam versa contione,
|
||||
º
|
||||
cum quidam plerisque Macedonum ignotus ex infima plebe,
|
||||
'Quid opus est,' inquit, 'armis civilique bello habentibus regem, quem quaeritis? Arrhidaeus, Philippo genitus, Alexandri paulo ante regis frater, sacrorum caerimoniarumque consors modo, nunc solus heres, praeteritur a vobis. Quo suo merito? quidve fecit, cur etiam gentium communi iure fraudetur? Si Alexandro similem quaeritis, numquam reperietis, si proximum, hic solus est.'
|
||||
|
||||
His auditis contio primo silentium velut iussa habuit: conclamat deinde pariter Arrhidaeum vocandum esse mortemque meritos, qui contionem sine eo habuissent.
|
||||
Tum Pithon plenus lacrimarum orditur dicere, 'nunc vel maxime miserabilem esse Alexandrum, qui tam bonorum civium militumque fructu et praesentia fraudatus esset: nomen enim memoriamque regis sui tantum intuentes ad cetera caligare eos', haud ambigue
|
||||
in
|
||||
iuvenem, cui regnum destinabatur, intendens
|
||||
º
|
||||
probra.
|
||||
Quae obiecerat, magis ipsi odium, quam Arrhidaeo contemptum attulerunt: quippe dum miserentur, etiam favere coeperunt.
|
||||
Igitur non alium regem se quam eum, qui ad hanc spem genitus esset, passuros pertinaci adclamatione declarant vocarique Arrhidaeum iubent.
|
||||
Quem Meleager infestus invisusque Perdiccae strenue perducit in regiam et milites Philippum consalutatum regem appellant.
|
||||
|
||||
Ceterum haec vulgi erat vox, principum alia sententia. E quibus Pithon consilium Perdiccae exequi coepit tutoresque destinat filio ex Roxane futuro Perdiccam et Leonnatum, stirpe regia genitos.
|
||||
Adiecit, ut in Europa Craterus et Antipater res administrarent. Tum iusiurandum a singulis exactum, futuros in potestatem regis geniti Alexandro.
|
||||
Meleager — haud iniuria metu supplicii territus cum suis
|
||||
º
|
||||
secesserat — rursus Philippum trahens secum inrupit regiam
|
||||
clamitans, suffragari spei publicae
|
||||
º
|
||||
de novo rege paulo ante conceptae robur aetatis: experirentur modo stirpem Philippi et filium ac fratrem regum duorum: sibimet ipsis potissimum crederent.
|
||||
Nullum profundum mare, nullum vastum fretum et procellosum tantos ciet fluctus, quantos multitudo motus habet, utique
|
||||
º
|
||||
si nova et brevi duratura libertate luxuriat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Pauci Perdiccae modo electo, plures Philippo, quem spreverant,
|
||||
º
|
||||
imperium dabant. Nec velle nec nolle quicquam diu poterant paenitebatque modo consilii, modo paenitentiae ipsius. Ad ultimum tamen in stirpem regiam inclinavere studiis.
|
||||
Cesserat ex contione Arrhidaeus, principum auctoritate conterritus, et abeunte illo conticuerat magis quam elanguerat militaris favor. Itaque revocatus vestem fratris eam ipsam, quae in sella posita fuerat, induitur.
|
||||
Et Meleager thorace sumpto capit arma, novi regis satelles. Sequitur phalanx hastis clipeos quatiens, expletura se sanguine illorum, qui adfectaverant nihil ad ipsos pertinens regnum.
|
||||
In eadem domo familiaque imperii vires remansuras esse gaudebant: hereditarium imperium stirpem regiam vindicaturam, adsuetos esse nomen ipsum colere venerarique nec quemquam id capere nisi genitum, ut regnaret.
|
||||
Igitur Perdicca territus conclave, in quo Alexandri corpus iacebat, obserari
|
||||
º
|
||||
iubet.
|
||||
DC
|
||||
cum ipso erant spectatae virtutis, Ptolemaeus quoque se adiunxerat ei puerorumque regia cohors.
|
||||
Ceterum haud difficulter a tot milibus armatorum claustra perfracta sunt. Et rex quoque inruperat stipatus satellitum turba, quorum princeps Meleager
|
||||
erat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Iratusque Perdicca hos, qui Alexandri corpus tueri vellent, sevocat: sed, qui inruperant, eminus tela in ipsum iaciebant. Multisque vulneratis tandem seniores demptis galeis, quo facilius nosci possent, precari eos, qui cum Perdicca erant, coepere, ut absisterent bello regique et pluribus cederent.
|
||||
Primus Perdicca arma deposuit ceterique idem fecere. Meleagro deinde suadente, ne a corpore Alexandri discederent, insidiis locum quaeri rati, diversa
|
||||
regiae parte ad Euphraten fugam intendunt.
|
||||
Equitatus, qui ex nobilissimis iuvenum constabat, Perdiccam et Leonnatum frequens sequebatur placebatque excedere urbe et tendere in campis.
|
||||
Sed Perdicca ne pedites quidem secuturos ipsum desperabat: itaque, ne abducendo equites abrupisse a cetero exercitu videretur, in urbe subsistit.
|
||||
At Meleager regem monere non destitit, ius imperii Perdiccae morte sanciendum esse: ni occupetur inpotens animus, res novaturum.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Meminisse eum, quid de rege meruisset, neminem autem ei satis fidum esse, quem metuat. Rex patiebatur magis quam adsentiebatur. Itaque Meleager silentium pro imperio habuit.
|
||||
Misit
|
||||
º
|
||||
regis nomine, qui Perdiccam accerserent: iisdem mandatum, ut occiderent, si venire dubitaret. Perdicca nuntiato satellitum adventu sedecim omnino pueris regiae cohortis comitatus in limine domus suae constitit castigatosque et Meleagri mancipia identidem appellans sic animi vultusque constantia terruit, ut vix mentis compotes fugerent.
|
||||
Perdicca pueros
|
||||
º
|
||||
equos iussit conscendere et cum paucis amicorum ad Leonnatum pervenit, iam firmiore praesidio vim propulsaturus, si quis inferret.
|
||||
Postero
|
||||
º
|
||||
die indigna res Macedonibus videbatur, Perdiccam ad mortis periculum adductum, et Meleagri temeritatem armis ultum ire decreverant.
|
||||
Atque ille, seditione provisa cum regem accisset,
|
||||
º
|
||||
interrogare eum coepit, an Perdiccam conprehendi ipse iussisset. Ille Meleagri instinctu se iussisse respondit, ceterum non debere tumultuari eos, Perdiccam enim vivere.
|
||||
Igitur contione dimissa Meleager equitum maxime defectione perterritus inopsque consilii — quippe in ipsum periculum reciderat, quod inimico paulo ante intenderat — triduum fere consumpsit incerta consilia volvendo.
|
||||
Et pristina quidem regiae species manebat, nam et legati gentium regem adibant et copiarum duces aderant et vestibulum satellites
|
||||
armatique conpleverant.
|
||||
Sed ingens sua sponte maestitia ultimae desperationis index erat suspectique invicem non adire propius, non conloqui audebant secretas cogitationes
|
||||
º
|
||||
intra se quoque volvente: et ex conparatione regis novi desiderium excitabatur amissi.
|
||||
Ubi ille esset, cuius imperium, cuius auspicium secuti erant, requirebant. Destitutos se inter infestas indomitasque gentes, expetituras tot suarum cladium poenas, quandoque oblata esset occasio.
|
||||
His cogitationibus animos exedebant, cum adnuntiatur, equites, qui sub Perdicca essent, occupatis circa Babylona campis frumentum, quod in urbem vehebatur, retinuisse.
|
||||
Itaque inopia primum, deinde fames esse coepit et, qui in urbe erant, aut reconciliandam cum Perdicca gratiam aut armis certandum esse censebant.
|
||||
Forte ita acciderat, ut, qui in agris erant, populationem villarum vicorumque veriti confugerent in urbem, oppidani, cum ipsos alimenta deficerent,
|
||||
excederent
|
||||
º
|
||||
urbe et utrique generi potior aliena sedes quam sua videretur.
|
||||
Quorum consternationem Macedones veriti in regiam coeunt, quaeque ipsorum sententia esset, exponunt. Placebat autem legatos ad equites mitti de
|
||||
º
|
||||
finienda discordia armisque ponendis.
|
||||
Igitur a rege legatur Pasas Thessalus et Amissus Megalopolitanus et Perilaus: qui cum mandata regis edidissent, non aliter posituros arma equites, quam si rex discordiae auctores edidissent, tulere responsum.
|
||||
His renuntiatis sua sponte arma milites capiunt. Quorum tumultu e regia Philippus excitus, 'Nihil,' inquit, 'seditione est opus. Nam inter se certantium praemia, qui quieverint, occupabunt.
|
||||
Simul mementote rem esse cum civibus, quibus spem gratiae cito abrumpere ad bellum civile properantium est.
|
||||
Altera legatione, an mitigari possint, experiamur. Et credo nondum regis corpore sepulto ad praestanda ei iusta omnis esse coituros.
|
||||
Quod ad me attinet, reddere hoc imperium malo quam exercere civium sanguine: et si nulla alia concordiae spes est, oro quaesoque, eligite
|
||||
potiorem.'
|
||||
Obortis deinde lacrimis diadema detrahit capiti, dexteram, qua id tenebat, protendens, ut, si quis se digniorem profiteretur, acciperet.
|
||||
Ingentem spem indolis ante eum diem fratris claritate oppressae tam moderata
|
||||
º
|
||||
excitavit oratio. Itaque cuncti instare coeperunt, ut, quae agitasset, exequi vellet.
|
||||
Eosdem rursus legat petituros,
|
||||
º
|
||||
ut Meleagrum tertium ducem acciperent. Haud aegre id inpetratum est, nam et abducere Meleagrum Perdicca a rege cupiebat et unum duobus inparem futurum esse censebat.
|
||||
Igitur Meleagro cum phalange obviam egresso Perdicca equitum turmas antecedens occurrit. Utrumque agmen mutua salutatione facta coit in perpetuum, ut arbitrabantur, concordia et pace firmata.
|
||||
Sed iam fatis admovebantur Macedonum genti bella civilia, nam et insociabile est regnum et a pluribus expetebatur.
|
||||
Primum ergo conlisere
|
||||
º
|
||||
vires, deinde disperserunt: et cum pluribus corpus, quam capiebat,
|
||||
capitibus
|
||||
º
|
||||
onerassent, cetera membra deficere coeperunt
|
||||
quodque imperium sub uno stare potuisset, dum a pluribus sustinetur, ruit. Proinde iure meritoque populus Romanus salutem se principi suo debere profitetur, qui noctis, quam paene supremam habuimus, novum sidus inluxit.
|
||||
Huius hercule, non solis ortus lucem caliganti reddidit mundo, cum sine suo capite discordia membra trepidarent.
|
||||
Quot ille tum extinxit faces! quot condidit gladios! quantam tempestatem subita serenitate discussit! Non ergo revirescit solum, sed etiam floret imperium.
|
||||
Absit modo invidia, excipiet huius saeculi tempora eiusdem domus utinam perpetua, certe diuturna posteritas.
|
||||
Ceterum, ut ad ordinem, a quo me contemplatio publicae felicitatis averterat, redeam, Perdicca unicam spem salutis suae in Meleagri morte ponebat:
|
||||
º
|
||||
vanum eundem et infidum celeriterque res novaturum et sibi maxime infestum occupandum esse.
|
||||
Sed alta
|
||||
º
|
||||
dissimulatione consilium
|
||||
premebat, ut opprimeret incautum. Ergo clam quosdam ex copiis, quibus praeerat, subornavit, ut — quasi ignoraret ipse — conquererentur
|
||||
º
|
||||
palam, Meleagrum aequatum esse Perdiccae.
|
||||
Quorum sermone Meleager ad se relato furens ira Perdiccae, quae conperisset, exponit. Ille velut nova re exterritus admirari, queri dolentisque speciem ostentare ei coepit: ad ultimum convenit, ut conprehenderentur tam seditiosae vocis auctores.
|
||||
Agit Meleager gratias amplexusque Perdiccam fidem eius in se ac benivolentiam conlaudat.
|
||||
Tum communi consilio rationem opprimendi noxios ineunt. Placet exercitum patrio more lustrari et probabilis causa videbatur praeterita discordia.
|
||||
Macedonum reges ita lustrare soliti erant milites, ut discissae canis viscera ultimo in campo, in quem deduceretur exercitus, ab utraque abicerent parte, intra id spatium armati omnes starent, hinc equites, illinc phalanx.
|
||||
Itaque eo die, quem huic sacro destinaverant, rex cum equitibus elephantisque constiterat contra pedites, quis Meleager praeerat.
|
||||
Iam equestre agmen movebatur et pedites, subita formidine ob recentem discordiam haud sane pacati quicquam expectantes, parumper addubitavere, an in urbem subducerent copias: quippe pro equitibus planities erat.
|
||||
Ceterum veriti, ne temere commilitonum fidem damnarent, substitere praeparatis ad dimicandum animis, si quis vim inferret. Iam agmina coibant parvumque intervallum erat, quod aciem utramque divideret.
|
||||
Itaque rex cum una ala obequitare peditibus coepit, discordiae auctores, quos tueri ipse debebat, instinctu Perdiccae ad supplicia deposcens: minabaturque omnes turmas cum elephantis inducturum se in recusantes.
|
||||
Stupebant inproviso malo pedites nec plus in ipso Meleagro erat aut consilii aut animi. Tutissimum ex praesentibus videbatur expectare potius quam movere fortunam.
|
||||
Tum Perdicca, ut torpentes et obnoxios vidit,
|
||||
CCC
|
||||
fere, qui Meleagrum erumpentem ex contione, quae prima habita est post mortem Alexandri,
|
||||
secuti erant, a ceteris discretos elephantis in conspectu totius exercitus obicit. Omnesque beluarum pedibus obtriti sunt nec prohibente Philippo nec auctore:
|
||||
adparebatque id modo pro suo vindicaturum, quod adprobasset eventus. Hoc bellorum civilium Macedonibus et omen et principium fuit.
|
||||
Meleager sero intellecta fraude Perdiccae tum quidem, quia ipsius corpori vis non adferebatur, in agmine quietus stetit:
|
||||
at
|
||||
º
|
||||
mox damnata spe salutis, cum eius nomine, quem ipse fecerat regem, in perniciem suam abutentes videret inimicos, confugit in templum ac, ne loci quidem religione defensus, occiditur.
|
||||
|
||||
Perdicca perducto in urbem exercitu consilium principum virorum habuit, in quo imperium ita dividi placuit, ut rex quidem summam eius obtineret, satrapes Ptolemaeus Aegypti
|
||||
esset
|
||||
et
|
||||
º
|
||||
Africae gentium, quae in dicione erant.
|
||||
Laomedonti Syria cum Phoenice data est, Philotae Cilicia destinata, Lyciam cum Pamphylia et maiore Phrygia obtinere iussus Antigonus, in Cariam Cassander, Menander in Lydiam missi. Phrygiam minorem Hellesponto adiunctam Leonnati provinciam esse iusserunt.
|
||||
Cappadocia Eumeni cum Paphlagonia cessit: praeceptum est, ut regionem eam usque ad Trapezunta defenderet
|
||||
et
|
||||
º
|
||||
bellum cum Ariarathe gereret: solus hic detrectabat imperium.
|
||||
Pithon Mediam, Lysimachus Thraciam adpositasque Thraciae Ponticas gentes obtinere iussi. Qui Indiae quique Bactris et Sogdianis ceterique aut Oceani aut rubri maris accolis praeerant, quibus quisque finibus habuisset imperium, obtinerent decretum est: Perdicca ut cum rege esset copiisque praeesset, quae regem sequebantur.
|
||||
Credidere quidam testamento Alexandri distributas esse provincias, sed famam eius rei, quamquam ab auctoribus tradita est, vanam fuisse conperimus.
|
||||
Et quidem suas quisque opes divisis imperii partibus prudenter
|
||||
º
|
||||
ipsi fundaverant, si umquam adversus
|
||||
inmodicas cupiditates terminus staret:
|
||||
quippe paulo ante regis ministri specie imperii alieni procurandi singuli ingentia invaserant regna sublatis certaminum causis, cum et omnes eiusdem gentis essent et a ceteris sui quisque imperii regione discreti.
|
||||
Sed difficile erat eo contentos esse, quod obtulerat occasio: quippe sordent prima quaeque, cum maiora sperantur. Itaque omnibus exoptatius
|
||||
º
|
||||
videbatur augere regna, quam fuisset accipere.
|
||||
|
||||
Septimus dies erat, ex quo corpus regis iacebat in solio curis omnium ad formandum publicum statum a tam sollemni munere aversis.
|
||||
Et non alia
|
||||
º
|
||||
quam Mesopotamiae regione fervidior aestus existit, adeo ut pleraque animalia, quae in nudo solo deprehendit, extinguat: tantus est vapor solis et caeli, quo cuncta velut igne torrentur.
|
||||
Fontes aquarum et rari sunt et incolentium fraude celantur: ipsis usus patet, ignotus est advenis.
|
||||
Traditum magis quam creditum refero:
|
||||
º
|
||||
ut tandem curare corpus exanimum amicis vacavit, nulla tabe, ne minimo quidem livore corruptum videre, qui intraverant. Vigor quoque, qui constat ex spiritu, non destituerat vultum.
|
||||
Itaque Aegyptii Chaldaeique, iussi corpus suo more curare, primo non sunt ausi admovere velut spiranti manus. Deinde precati, ut ius fasque esset mortalibus attrectare deum,
|
||||
º
|
||||
purgavere corpus: repletumque est odoribus aureum solium et capiti adiecta fortunae eius insignia.
|
||||
Veneno necatum esse credidere plerique: filium Antipatri inter ministros, Iollam nomine, patris iussu dedisse. Saepe certe audita erat vox Alexandri, Antipatrum regium adfectare fastigium maioremque esse praefecti opibus ac titulo Spartanae victoriae inflatum, omnia a se data adserentem sibi:
|
||||
credebant etiam Craterum cum veterum militum manu ad interficiendum eum missum.
|
||||
Vim autem veneni, quod in Macedonia gignitur, talem esse constat,
|
||||
º
|
||||
ut ferrum quoque exurat: ungulam iumenti dumtaxat patientem esse
|
||||
constat
|
||||
suci.
|
||||
Stygem appellant fontem, ex quo pestiferum virus emanat.
|
||||
Hoc per Cassandrum adlatum traditumque fratri Iollae et ab eo supremae regis potioni inditum.
|
||||
Haec, utcumque sunt credita, eorum, quos rumor adsperserat, mox potentia extinxit.
|
||||
Regnum enim Macedoniae Antipater et Graeciam quoque invasit: suboles deinde excepit interfectis omnibus, quicumque Alexandrum etiam longinqua cognatione contigerant.
|
||||
|
||||
Ceterum corpus eius a Ptolemaeo, cui Aegyptus cesserat, Memphim et inde paucis post annis Alexandriam translatum est omnisque memoriae ac nomini honos habitus.
|
||||
º
|
||||
|
||||
|
||||
Euphratis os:
|
||||
euphratis.
|
||||
Cf.
|
||||
amnis os
|
||||
6.4.7
|
||||
;
|
||||
9.9.2
|
||||
;
|
||||
os amnis
|
||||
9.9.23
|
||||
. Codd. interpolati:
|
||||
ostia
|
||||
❦
|
||||
|
||||
ad ultimum ita:
|
||||
ad ultimum traiectum.
|
||||
Videtur illud
|
||||
traiectum
|
||||
per errorem conflatum esse ex
|
||||
ita
|
||||
et
|
||||
victus,
|
||||
quod desideratur in proximo versu, ubi codd.
|
||||
in
|
||||
exhibent pro
|
||||
invictus;
|
||||
credo vocem in aliam lineam aberrasse
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
tenori rerum:
|
||||
Vogel changed his mind between the apparatus and the text. In the latter he follows Jeep's emendation
|
||||
tenori rerum
|
||||
; but the apparatus reads:
|
||||
tempori. Verum] tempori rerum.
|
||||
Jeep:
|
||||
tenori rerum
|
||||
The Loeb edition's apparatus reads:
|
||||
<tempori> eorum
|
||||
Hedicke
|
||||
] rerum
|
||||
A.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
in iuvenem - intendens:
|
||||
Here too Vogel appears to have changed his mind between the apparatus and the text. In the latter he has
|
||||
in iuvenem - intendens
|
||||
; but the apparatus reads:
|
||||
in iuvenem - ingerens] iuvenem - inpense.
|
||||
Jeep:
|
||||
iuvenem - inpetiit sed.
|
||||
Locus nondum sanatus
|
||||
|
||||
The text of the Loeb edition, and the apparatus are altogether different:
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,537 @@
|
|||
|
||||
Inter haec Alexander ad conducendum ex Peloponneso militem Cleandro cum pecunia misso Lyciae Pamphyliaeque rebus conpositis ad urbem Celaenas exercitum admovit.
|
||||
Media illa tempestate moenia interfluebat Marsyas amnis, fabulosis Graecorum carminibus inclitus.
|
||||
Fons eius ex summo montis cacumine excurrens in subiectam petram magno strepitu aquarum cadit: inde diffusus circumiectos rigat campos, liquidus et suas dumtaxat undas trahens.
|
||||
Itaque color eius placido mari similis locum poetarum mendacio fecit: quippe traditum est nymphas amore amnis retentas in illa rupe considere.
|
||||
Ceterum quamdiu intra muros fluit, nomen suum retinet: at cum extra munimenta se evolvit, maiore vi ac mole agentem undas Lycum appellant.
|
||||
Alexander quidem urbem destitutam ab suis intrat, arcem vero, in quam confugerant, oppugnare adortus caduceatorem praemisit, qui denuntiaret, ni dederent, ipsos ultima esse passuros.
|
||||
Illi caduceatorem in turrem et situ et opere multum editam perductum, quanta esset altitudo, intueri iubent ac nuntiare Alexandro, non eadem ipsum et incolas aestimatione munimenta metiri: se scire inexpugnabiles esse, ad ultimum pro fide morituros.
|
||||
Ceterum ut circumsideri arcem et omnia sibi in dies artiora esse viderunt, sexaginta dierum inducias pacti, ut, nisi intra eos auxilium Dareus ipsis
|
||||
º
|
||||
mississet, dederent urbem, postquam nihil inde praesidii mittebatur, ad praestitutam diem permisere se regi.
|
||||
|
||||
Superveniunt deinde legati Atheniensium petentes, ut capti apud Granicum amnem redderentur sibi. Ille non hos modo, sed etiam ceteros Graecos restitui suis iussurum respondit finito Persico bello.
|
||||
Ceterum Dareo imminens, quem nondum Euphraten superasse cognoverat, undique omnes copias contrahit, totis viribus tanti belli discrimen aditurus.
|
||||
|
||||
Phrygia erat, per quam ducebatur exercitus, pluribus vicis quam urbibus frequens.
|
||||
Tunc habebat nobilem quondam Midae regiam. Gordium nomen est urbi, quam Sangarius amnis praeterfluit, pari intervallo Pontico et Cilicio mari distantem.
|
||||
Inter haec maria angustissimum Asiae spatium esse conperimus, utroque in artas fauces conpellente terram. Quae quia continenti adhaeret, sed magna ex parte cingitur fluctibus, speciem insulae praebet ac, nisi tenue discrimen obiceret, quae nunc dividit maria, committeret.
|
||||
Alexander urbe in dicionem suam redacta Iovis templum intrat. Vehiculum, quo Gordium, Midae patrem vectum esse constabat, aspexit, cultu haud sane a vilioribus vulgatisque usu abhorrens.
|
||||
Notabile erat
|
||||
•
|
||||
iugum adstrictum conpluribus nodis in semetipsos inplicatis et celantibus nexus.
|
||||
Incolis deinde adfirmantibus, editam esse oraculo sortem, Asiae potiturum, qui inexplicabile vinculum solvisset, cupido incessit animo sortis eius explendae.
|
||||
Circa regem erat et Phrygum turba et Macedonum, illa expectatione suspensa, haec sollicita ex temeraria regis fiducia: quippe serie
|
||||
º
|
||||
vinculorum ita adstricta, ut, unde nexus inciperet quove se conderet, nec ratione nec visu perspici posset, solvere adgressus iniecerat curam ei, ne in omen verteretur irritum inceptum.
|
||||
Ille nequaquam
|
||||
º
|
||||
diu luctatus cum latentibus nodis, 'Nihil', inquit, 'interest, quomodo solvantur': gladioque ruptis omnibus loris oraculi sortem vel elusit vel inplevit.
|
||||
|
||||
Cum deinde Dareum, ubicumque esset, occupare statuisset, ut a tergo tuta relinqueret, Amphoterum classi ad oram Hellesponti, copiis autem praefecit Hegelochum, Lesbum et Chium Coumque praesidiis hostium liberaturos.
|
||||
His talenta ad belli usum quingenta attributa: ad Antipatrum et eos, qui Graecas urbes tuebantur, sexcenta missa: ex foedere naves sociis imperatae, quae Hellesponto praesiderent.
|
||||
Nondum enim Memnonem vita excessisse cognoverat, in quem omnes intenderat curas, satis gnarus cuncta in expedito fore, si nihil ab eo moveretur.
|
||||
|
||||
Iamque ad urbem Ancyram ventum erat, ubi numero copiarum inito Paphlagoniam intrat: huic iuncti erant Heneti, unde quidam Venetos trahere originem credunt.
|
||||
Omnis haec regio paruit datisque obsidibus tributum, quod ne Persis quidem tulissent, pendere ne cogerentur, inpetraverunt.
|
||||
Calas huic regioni praepositus est: ipse adsumptis, qui ex Macedonia nuper advenerant, Cappadociam petiit.
|
||||
|
||||
At Dareus nuntiata Memnonis morte haud secus, quam par erat, motus omissa omni alia spe statuit ipse decernere: quippe quae per duces suos acta erant, cuncta damnabat, ratus pluribus curam, omnibus afuisse fortunam.
|
||||
Igitur castris ad Babylona positis, quo maiore animo capesserent bellum, universas vires in conspectum dedit et circumdato vallo, quod decem milium armatorum multitudinem caperet, Xerxis exemplo numerum copiarum iniit.
|
||||
Orto sole ad noctem agmina, sicut discripta erant, intravere vallum. Inde emissa occupaverant Mesopotamiae campos, equitum peditumque propemodum innumerabilis turba, maiorem quam pro numero speciem ferens.
|
||||
Persarum erant centum milia, in quis eques XXX inplebat. Medi decem equitum, quinquaginta milia peditum habebant.
|
||||
Barcanorum equitum duo milia fuere, armati bipennibus levibusque scutis cetrae maxime speciem reddentibus: peditum decem milia pari
|
||||
º
|
||||
armatu sequebantur.
|
||||
Armenii quadraginta milia miserant peditum additis septem milibus equitum. Hyrcani egregiorum equitum,
|
||||
º
|
||||
ut inter illas gentes, sex milia expleverant additis equitibus mille Tapuris.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Derbices quadraginta peditum milia armaverant:
|
||||
º
|
||||
pluribus aere aut
|
||||
º
|
||||
ferro praefixae hastae, quidam lignum igni duraverant. Hos quoque duo milia equitum ex eadem gente comitata sunt.
|
||||
A Caspio mari octo milium pedester exercitus venerat, ducenti equites. Cum iis erant ignobiles aliae gentes: duo milia peditum, equitum duplicem paraverant numerum.
|
||||
His copiis triginta milia Graecorum mercede conducta egregiae iuventutis adiecta. Nam Bactrianos et Sogdianos et Indos ceterosque rubri maris accolas, ignota etiam ipsi gentium nomina, festinatio prohibebat acciri.
|
||||
Nec quicquam illi minus quam multitudo militum defuit. Cuius tum universae aspectu admodum laetus purpuratis solita vanitate spem eius inflantibus, conversus ad Charidemum Atheniensem belli peritum et ob exilium infestum Alexandro — quippe Athenis iubente eo fuerat expulsus — percontari coepit, satisne ei videretur instructus ad obterendum hostem.
|
||||
At ille, et suae sortis et regia superbiae oblitus: 'Verum', inquit, 'et tu forsitan audire noles
|
||||
º
|
||||
et ego, nisi nunc dixero, alias nequiquam confitebor.
|
||||
Hic tanti apparatus exercitus, haec tot gentium et totius Orientis excita sedibus suis moles finitimis potest esse terribilis: nitet purpura auroque, fulget armis et opulentia, quantam, qui oculis non subiecere, animis concipere non possunt.
|
||||
Sed Macedonum acies, torva sane et inculta, clipeis hastisque immobiles cuneos et conferta robora virorum tegit. Ipsi phalangem vocant, peditum stabile agmen: vir vero, armis arma conserta sunt: ad nutum monentis intenti sequi signa, ordines servare didicerunt.
|
||||
Quod imperatur, omnes exaudiunt: obsistere, circumire, discurrere in cornu, mutare pugnam non duces magis quam milites callent.
|
||||
Ac ne auri argentique studio teneri putes, adhuc illa disciplina paupertate magistra stetit: fatigatis humus cubile est, cibus, quem occuparunt,
|
||||
º
|
||||
satiat, tempora somni artiora, quam noctis sunt.
|
||||
Iam Thessali equites et Acarnanes Aetolique, invicta bello manus, fundis, credo, et hastis igne duratis repellentur! Pari robore opus est. In illa terra, quae hos genuit, auxilia quaerenda sunt: argentum istud atque aurum ad conducendum militem mitte'.
|
||||
Erat Dareo mite ac tractabile ingenium, nisi etiam naturam plerumque fortuna corrumperet. Itaque veritatis inpatiens hospitem ac supplicem, tunc cum maxime utilia suadentem, abstrahi iussit ad capitale supplicium.
|
||||
Ille ne tum quidem libertatis oblitus: 'Habeo', inquit, 'paratum mortis meae ultorem: expetet poenas consilii mei spreti is ipse, contra quem tibi suasi. Tu quidem licentia regni tam subito mutatus documentum eris posteris, homines, cum se permisere fortunae, etiam naturam dediscere.' Haec vociferantem, quibus imperatum erat, iugulant.
|
||||
Sera deinde paenitentia subiit regem ac vera dixisse confessus sepeleri eum iussit.
|
||||
|
||||
Thymodes erat, Mentoris filius, impiger iuvenis: cui praeceptum est a rege, ut omnes peregrinos milites, in quis plurimum habebat spei, a Pharnabazo acciperet: opera eorum usurum se
|
||||
º
|
||||
in bello. Ipsi Pharnabazo tradit imperium, quod antea Memnoni dederat.
|
||||
|
||||
Anxium de instantibus curis agitabant etiam per somnum species imminentium rerum, sive illas aegritudo, sive divinatio animi praesagientis accersiit.
|
||||
Castra Alexandri magno ignis fulgore conlucere ei visa sunt et paulo post Alexander adduci ad ipsum in eo vestis habitu, quo
|
||||
quondam
|
||||
º
|
||||
ipse fuisset, equo deinde per Babylona vectus subito cum ipso equo oculis esse subductus.
|
||||
Ad haec vates varia interpretatione curam
|
||||
distrinxerant: alii laetum id regi somnium esse dicebant, quod castra hostium arsissent, quod Alexandrum deposita regia veste in Persico et vulgari habitu perductum ad se
|
||||
º
|
||||
vidisset.
|
||||
Quidam contra
|
||||
º
|
||||
augurabantur: quippe illustria Macedonum castra visa fulgorem Alexandro portendere, quod
|
||||
vestem Persicam
|
||||
ac vulgarem habuisset, haud ambigue regnum Asiae,
|
||||
º
|
||||
quoniam in eodem habitu Dareus fuisset, cum appellatus est rex.
|
||||
Vetera quoque omina, ut fere
|
||||
fit
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
sollicitudo revocaverat: recensebant enim Dareum in principio imperii vaginam acinacis Persicam iussisse mutari in eam formam, qua Graeci uterentur, protinusque Chaldaeos interpretatos, imperium Persarum ad eos transiturum, quorum arma esset imitatus.
|
||||
Ceterum ipse et vatum responso, quod edebatur in vulgus, et specie, quae per somnum oblata erat, admodum laetus castra ad Euphraten moveri
|
||||
º
|
||||
iubet.
|
||||
|
||||
Patrio more Persarum traditum est orto sole demum procedere. Die iam illustri signum e tabernaculo regis bucina dabatur. Super tabernaculum, unde ab omnibus conspici posset, imago solis crystallo inclusa fulgebat.
|
||||
Ordo autem agminis erat talis. Ignis, quem ipsi sacrum et aeternum vocabant, argenteis altaribus praeferebatur.
|
||||
Magi proximi patrium carmen canebant. Magos trecenti et sexaginta quinque iuvenes sequebantur puniceis amiculis velati, diebus totius anni pares numero: quippe Persis quoque in totidem dies discriptus est annus.
|
||||
Currum deinde Iovi sacratum albentes vehebant equi: hos eximiae magnitudinis equus, quem Solis appellabant, sequebatur. Aureae virgae et albae vestes regentes equos adornabant.
|
||||
Haud procul erant vehicula decem multo auro argentoque caelata.
|
||||
Sequebatur haec equitatus duodecim gentium variis armis et moribus. Proximi ibant, quos Persae Immortales vocant, ad decem milia. Cultus opulentiae barbarae non alios magis honestabat: illi aureos torques, illi vestem auro distinctam habebant manicatasque tunicas, gemmis etiam adornatas.
|
||||
Exiguo intervallo,
|
||||
quos cognatos regis appellant, decem et quinque milia hominum. Haec vero turba, muliebriter propemodum culta, luxu magis quam decoris armis conspicua erat.
|
||||
Doryphoroe vocabantur proximum his agmen, soliti vestem excipere regalem: hi currum regis anteibant, quo ipse eminens vehebatur.
|
||||
Utrumque currus latus deorum simulacra ex auro argentoque expressa decorabant: distinguebant internitentes gemmae iugum, ex quo eminebant duo aurea simulacra cubitalia, quorum alterum Nini, alterum erat Beli.
|
||||
º
|
||||
Inter haec aquilam auream pinnas extendenti similem sacraverant.
|
||||
Cultus regis inter omnia luxuria notabatur: purpureae tunicae medium album intextum erat, pallam auro distinctam aurei accipitres, velut rostris inter se concurrerent,
|
||||
adornabant et zona aurea muliebriter cinctus acinacem suspenderat, cui ex gemma vagina erat.
|
||||
Cidarim Persae vocabant regium capitis insigne: hoc caerulea fascia albo distincta circumibat.
|
||||
Currum decem milia hastatorum sequebantur: hastas argento exornatas, spicula auro praefixa gestabant.
|
||||
Dextra laevaque regem ducenti ferme nobilissimi propinquorum comitabantur. Horum agmen claudebatur triginta
|
||||
milibus
|
||||
º
|
||||
peditum, quos equi regis CCCC sequebantur.
|
||||
Intervallo deinde unius stadii matrem Darei Sisigmabim currus vehebat et in alio erat coniux. Turba feminarum reginas comitantium equis vectabatur.
|
||||
Quindecim deinde, quas armamaxas
|
||||
•
|
||||
appellabant, sequebantur. In his erant liberi regis et quae
|
||||
º
|
||||
educabant eos spadonumque grex, haud sane illis gentibus vilis.
|
||||
Tum regiae pelices trecentae et sexaginta
|
||||
quinque
|
||||
º
|
||||
vehebantur, et ipsae regali cultu ornatuque. Post quas pecuniam regis sexcenti muli et trecenti cameli vehebant praesidio sagittariorum prosequente.
|
||||
Propinquorum amicorumque coniuges huic agmini proximae lixarumque et calonum greges vehebantur. Ultimi erant cum suis quisque ducibus, qui cogerent agmen, leviter armati.
|
||||
Contra si quis aciem Macedonum intueretur, dispar facies
|
||||
º
|
||||
erat equis virisque non auro, non discolori
|
||||
veste, sed ferro atque aere fulgentibus:
|
||||
agmen et stare paratum et sequi, nec turba nec sarcinis praegrave, intentum ad ducis non signum modo, sed etiam nutum. Et castris locus et exercitui commeatus suppetebant.
|
||||
Ergo Alexandro in acie miles non defuit: Dareus, tantae multitudinis rex, loci, in quo pugnavit, angustiis redactus est ad paucitatem, quam in hoste contempserat.
|
||||
|
||||
Interea Alexander Abistamene Cappadociae praeposito Ciliciam petens cum omnibus copiis
|
||||
in
|
||||
regionem,
|
||||
º
|
||||
quae castra Cyri appellatur, pervenerat. Stativa illic habuerat Cyrus, cum adversus Croesum in Lydiam duceret.
|
||||
Aberat ea regio quinquaginta stadia ab aditu, quo Ciliciam intramus:
|
||||
Pylas
|
||||
incolae dicunt artissimas fauces, munimenta, quae manu ponimus, naturali situ imitantes.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Igitur Arsames, qui Ciliciae praeerat, reputans, quid initio belli Memno suasisset, quondam salubre consilium sero exequi statuit: igni ferroque Ciliciam vastat, ut hosti solitudinem faciat: quidquid usui potest esse, corrumpit sterile ac nudum solum, quod tueri nequibat, relicturus.
|
||||
Sed longe utilius fuit angustias aditus, qui Ciliciam aperit, valido occupare praesidio iugumque opportune itineri imminens obtinere, unde inultus subeuntem hostem aut prohibere aut opprimere potuisset:
|
||||
nunc paucis, qui callibus praesiderent, relictis retro ipse concessit, populator terrae, quam a populationibus vindicare debebat. Ergo qui relicti erant, proditos se rati ne conspectum quidem hostis sustinere valuerunt, cum vel pauciores locum obtinere potuissent.
|
||||
Namque perpetuo iugo montis asperi ac praerupti Cilicia includitur: quod cum a mari adsurgat, velut sinu quodam flexuque curvatum, rursus altero cornu in diversum litus excurrit.
|
||||
Per hoc dorsum, qua maxime introrsus mari cedit, asperi tres aditus et perangusti sunt,
|
||||
quorum uno Cilicia intranda est
|
||||
.
|
||||
Campestris eadem, qua vergit ad mare, planitiem
|
||||
eius crebris distinguentibus rivis: Pyramus et Cydnus, incliti amnes, fluunt. Cydnus non spatio aquarum, sed liquore memorabilis, quippe leni tractu e fontibus labens puro solo excipitur nec torrentes incurrunt, qui placide manantis alveum turbent.
|
||||
Itaque incorruptus idemque frigidissimus, quippe multa riparum amoenitate inumbratus, ubique fontibus suis similis in mare evadit.
|
||||
Multa in ea regione monumenta vulgata carminibus vetustas exederat. Monstrabantur urbium sedes Lyrnessi et Thebes, Typhonis quoque specus et Corycium nemus, ubi crocum gignitur, ceteraque, in quibus nihil praeter famam duraverat.
|
||||
|
||||
Alexander fauces iugi, quae Pylae appellantur, intravit. Contemplatus locorum situm non alias magis dicitur admiratus esse felicitatem suam: obrui potuisse vel saxis confitebatur, si fuissent qui
|
||||
in
|
||||
subeuntes propellerent.
|
||||
Iter vix quaternos capiebat armatos: dorsum montis imminebat via non angustae modo, sed plerumque praeruptae, crebris oberrantibus rivis, qui ex radicibus montium manant.
|
||||
Thracas tamen leviter armatos praecedere iusserat scrutarique calles, ne occultus hostis in subeuntes
|
||||
º
|
||||
erumperet. Sagittariorum quoque manus occupaverat iugum: intentos arcus habebant moniti, non iter ipsos inire, sed proelium.
|
||||
Hoc modo agmen pervenit ad urbem Tarson, cui tum maxime Persae subiciebant ignem, ne opulentum oppidum hostis invaderet.
|
||||
At ille Parmenione ad inhibendum incendium cum expedita manu praemisso, postquam barbaros adventu suorum fugatos esse cognovit, urbem a se conservatam intrat.
|
||||
|
||||
Mediam Cydnus amnis, de quo paulo ante dictum est, interfluit. Et tunc aestas erat, cuius calor non aliam magis quam Ciliciae oram vapore solis accendit, et diei fervidissimum tempus esse coeperat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Pulvere simul ac sudore perfusum regem invitavit liquor fluminis, ut calidum adhuc corpus ablueret. Itaque veste
|
||||
deposita in conspectu agminis — decorum quoque futurum ratus, si ostendisset suis, levi et parabili cultu corporis se esse contentum — descendit in flumen.
|
||||
Vixque ingressi subito horrore artus rigere coeperunt, pallor deinde suffusus est et totum propemodum corpus vitalis calor liquit.
|
||||
Expiranti similem ministri manu excipiunt nec satis compotem mentis in tabernaculum deferunt. Ingens sollicitudo et paene iam luctus in castris erat.
|
||||
Flentes querebantur, in tanto impetu cursuque rerum omnis aetatis ac memoriae clarissimum regem non in acie saltem, non ab hoste deiectum, sed abluentem aqua corpus ereptum esse et extinctum.
|
||||
Instare Dareum, victorem, antequam vidisset hostem. Sibi easdem terras, quas victoria peragrassent, repetendas: omnia aut ipsos aut hostes populatos: per vastas solitudines, etiamsi nemo insequi velit, euntes fame atque inopia debellari posse.
|
||||
Quem signum daturum fugientibus? quem ausurum Alexandro succedere? Iam ut ad Hellespontum fuga penetrarint,
|
||||
º
|
||||
classem, qua transeant, quem praeparaturum?
|
||||
Rursus in ipsum regem misericordia versa illum florem iuventae, illam vim animi, eundem regem et commilitonem divelli a se et abrumpi inmemores sui querebantur.
|
||||
Inter haec liberius meare spiritus coeperat adlevabatque rex oculos et paulatim redeunte animo circumstantes amicos agnoverat: laxataque vis morbi ob hoc
|
||||
º
|
||||
solum videbatur, quia magnitudinem mali sentiebat.
|
||||
Animi autem aegritudo corpus urguebat, quippe Dareum quinto die in Cilicia fore nuntiabatur. Vinctum ergo se tradi et tantam victoriam eripi sibi ex manibus obscuraque et ignobili morte in tabernaculuo extingui se querebatur.
|
||||
Admissisque amicis pariter ac medicis: 'In quo me', inquit, 'articulo rerum mearum fortuna deprehenderit, cernitis. Strepitum hostilium armorum exaudire mihi videor et, qui ultro intuli bellum, iam provocor.
|
||||
Dareus ergo cum tam superbas
|
||||
litteras
|
||||
scriberet, fortunam meam in consilio habuit: sed nequiquam, si mihi arbitiro meo curari licet.
|
||||
Lenta remedia et segnes medicos
|
||||
non expectant tempora mea: vel mori strenue quam tarde convalescere mihi melius est. Proinde, si quid opis, si quid artis in medicis est, sciant, me non tam mortis quam belli remedium quaerere.'
|
||||
Ingentem omnibus incusserat curam tam praeceps temeritas eius. Ergo pro se quisque precari coepere, ne festinatione periculum augeret, sed esset in potestate medentium:
|
||||
inexperta remedia haud iniuria ipsis esse suspecta, cum ad perniciem eius etiam a latere ipsius pecunia sollicitaret hostis.
|
||||
Quippe Dareus mille talenta interfectori Alexandri daturum se pronuntiari iusserat. Itaque ne ausurum quidem quemquam arbitrabantur experiri remedium, quod propter novitatem posset esse suspectum.
|
||||
|
||||
Erat inter nobiles medicos, ex Macedonia regem secutus, Philippus, natione Acarnan, fidus admodum regi: puero comes et custos salutis datus non ut regem modo, sed etiam ut alumnum eximia caritate diligebat.
|
||||
Is non praeceps se, sed strenuum remedium adferre tantamque vim morbi potione medicata levaturum esse promisit.
|
||||
Nulli promissum eius placebat praeter ipsum, cuius periculo pollicebatur. Omnia quippe facilius quam moram perpeti poterat: arma et acies in oculis erant et victoriam in eo positam esse arbitrabatur, si tantum ante signa stare potuisset, id ipsum, quod post diem tertium medicamentum sumpturus esset — ita enim medicus praedixerat — aegre ferens.
|
||||
Inter haec a Parmenione, fidissimo purpuratorum, litteras accipit, quibus ei denuntiabat, ne salutem suam Philippo committeret: mille talentis a Dareo et spe nuptiarum sororis eius esse corruptum.
|
||||
Ingentem animo sollicitudinem litterae incusserant et, quidquid in utramque partem aut metus aut spes subiecerat, secreta aestimatione pensabat.
|
||||
'Bibere perseverem, ut, si venenum datum fuerit, ne immerito quidem, quidquid acciderit, evenisse videatur? Damnem medici fidem? in tabernaculo
|
||||
ergo me opprimi patiar? At satius est alieno me mori scelere, quam metu nostro.'
|
||||
Diu animo in diversa versato nulli, quid scriptum esset, enuntiat epistolamque sigillo anuli sui inpresso pulvino, cui incubabat, subiecit.
|
||||
Inter has cogitationes biduo absumpto illuxit a medico destinatus dies, et ille cum poculo, in quo medicamentum diluerat, intravit.
|
||||
Quo viso Alexander levato corpore in cubili epistolam a Parmenione missam sinistra manu tenens
|
||||
accipit poculum et haurit interritus: tum epistolam legere Philippum iubet nec a vultu legentis movit oculos, ratus aliquas conscientiae notas in ipso ore posse deprehendere.
|
||||
Ille epistola perlecta plus indignationis quam pavoris ostendit proectisque
|
||||
amiculo et litteris ante lectum: 'Rex', inquit, 'semper quidem spiritus meus ex te pependit, sed nunc vere, arbitror, sacro et venerabili ore
|
||||
tuo
|
||||
trahitur.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Crimen parricidii, quod mihi obiectum est, tua salus diluet: servatus a me vitam mihi dederis. Oro quaesoque, omisso metu patere medicamentum concipi venis: laxa paulisper animum, quem intempestiva sollicitudine amici sane fideles, sed moleste seduli turbant.' Non securum modo haec vox, sed etiam laetum regem ac plenum bonae spei fecit.
|
||||
Itaque: 'Si di', inquit, 'Philippe, tibi permisissent, quo maxime modo
|
||||
º
|
||||
velles, animum experiri meum, alio profecto voluisses, sed certiore, quam expertus es, ne optasses quidem. Hac epistola accepta tamen, quod dilueras, bibi: et nunc crede me non minus pro tua fide quam pro mea salute esse sollicitum.' Haec elocutus
|
||||
º
|
||||
dextram Philippo offert.
|
||||
Ceterum tanta vis medicamenti fuit, ut, quae secuta sunt, criminationem Parmenionis adiuverint. Interclusus spiritus arte meabat.
|
||||
Nec Philippus quicquam inexpertum omisit: ille fomenta corpori admovit, ille torpentem nunc cibi, nunc vini odore excitavit.
|
||||
Atque ut primum mentis compotem esse sensit, modo matris sororumque, modo tantae victoriae adpropinquantis admonere non destitit.
|
||||
Ut vero medicamentum se diffudit in venas et sensim
|
||||
toto corpore salubritas percipi potuit, primum animus vigorem suum, deinde corpus quoque expectatione maturius recuperavit: quippe post tertium diem, quam in hoc statu fuerat, in conspectum militum venit.
|
||||
Nec avidius ipsum regem quam Philippum intuebatur exercitus: pro se quisque dextram eius amplexi grates habebant velut praesenti deo. Namque haud facile dictu est, praeter ingenitam illi genti erga reges suos venerationem, quantum huius utique regis vel admirationi dediti fuerint vel caritate flagraverint.
|
||||
Iam primum nihil sine divina ope adgredi videbatur: nam cum praesto esset ubique fortuna, temeritas in gloriam cesserat.
|
||||
Aetas quoque vix tantis matura rebus, sed abunde sufficiens omnia eius opera honestabat et, quae leviora haberi solent, plerumque militari
|
||||
º
|
||||
gratiora vulgo sunt, exercitatio corporis inter ipsos, cultus habitusque paulum a privato abhorrens, militaris vigor:
|
||||
quis ille vel ingenii dotibus vel animi artibus, ut pariter carus ac venerandus
|
||||
º
|
||||
esset, effecerat.
|
||||
|
||||
At Dareus nuntio de adversa valitudine eius accepto celeritate, quantam capere tam grave agmen poterat, ad Euphraten contendit iunctoque eo pontibus quinque tamen diebus traiecit exercitum Ciliciam occupare festinans.
|
||||
Iam Alexander viribus corporis receptis ad urbem Solos pervenerat: cuius potitus ducentis talentis multae nomine exactis arci praesidium militum inposuit.
|
||||
Vota deinde pro salute suscepta per ludum atque otium reddens ostendit, quanta fiducia barbaros sperneret: quippe Aesculapio et Minervae ludos celebravit.
|
||||
Spectanti nuntius laetus adfertur Halicarnasso Persas acie a suis esse superatos, Myndios quoque et Caunios et pleraque tractus eius suae facta dicionis.
|
||||
Igitur edito spectaculo ludicro castrisque motis et Pyramo amne ponte iuncto ad urbem Mallum pervenit, inde alteris castris ad oppidum Catabolum.
|
||||
Ibi Parmenio regi occurrit: praemissus erat
|
||||
º
|
||||
|
||||
ad explorandum iter saltus, per quem ad urbem Isson nomine penetrandum erat.
|
||||
Atque ille angustiis eius occupatis et praesidio modico relicto Isson quoque desertam a barbaris ceperat. Inde progressus deturbatis, qui interiora montium obsidebant, praesidiis cuncta firmavit occupatoque itinere, sicut paulo ante dictum est, idem et auctor et nuntius venit.
|
||||
Isson deinde rex copias admovit: ubi consilio habito, utrumne ultra progrediendum foret, an ibi opperiendi essent novi milites, quos ex Macedonia adventare constabat, Parmenio non alium locum proelio aptiorem esse censebat.
|
||||
Quippe illic utriusque regis copias numero futuras pares, cum angustiae multitudinem non caperent. Planitiem ipsis camposque esse vitandos, ubi circumiri, ubi ancipiti acie opprimi possent: timere, ne non virtute hostium, sed lassitudine sua vincerentur: Persas recentes subinde successuros, si laxius stare potuissent.
|
||||
Facile ratio tam salubris consilii accepta est. Itaque inter angustias saltus hostem opperiri statuit.
|
||||
|
||||
Erat in exercitu regis Sisenes Perses. Quondam a praetore Aegypti missus ad Philippum donisque et omni honore cultus exilium patria sede mutaverat: secutus deinde in Asiam Alexandrum inter fideles socios habebatur.
|
||||
Huic epistolam Cretensis miles obsignatam anulo, cuius signum haud sane notum erat, tradidit. Nabarzanes, praetor Darei, miserat eam hortabaturque Sisenem, ut dignum aliquid nobilitate atque maioribus
|
||||
º
|
||||
suis ederet: magno id ei apud regem honori fore.
|
||||
Has litteras Sisenes, utpote innoxius, ad Alexandrum saepe deferre temptavit, sed cum tot curis apparatuque belli regem videret urgueri, aptius subinde tempus expectans suspicionem initi scelesti consilii praebuit.
|
||||
Namque epistola, priusquam ei redderetur, in manus Alexandri pervenerat, lectamque eam
|
||||
et
|
||||
ignoti anuli sigillo inpresso Siseni dari iusserat ad aestimandam fidem barbari.
|
||||
Qui quia per conplures dies non adierat regem, scelesto consilio eam
|
||||
visus est suppressisse et in agmine a Cretensibus haud dubie iussu regis occisus.
|
||||
|
||||
Iamque Graeci milites, quos Thymodes a Pharnabazo acceperat, praecipua spes et propemodum unica, ad Dareum pervenerant.
|
||||
Hi magnopere suadebant, ut retro abiret spatiososque Mesopotamiae campos repeteret: si id consilium damnaret, at ille divideret saltem copias innumerabiles neu sub unum fortunae ictum totas vires regni cadere pateretur.
|
||||
Minus hoc regi quam purpuratis eius displicebat: ancipitem fidem et mercede venalem proditioni
|
||||
º
|
||||
imminere et dividi non ob aliud copias velle, quam ut ipsi in diversa digressi, si quid commissum esset, traderent Alexandro: nihil tutius fore, quam circumdatos eos exercitu toto obrui telis, documentum non inultae perfidiae futuros.
|
||||
At Dareus, ut erat sanctus ac mitis, se vero tantum facinus negat esse facturum, ut suam secutos fidem, suos milites iubeat trucidari.
|
||||
Quem deinde amplius nationum exterarum salutem suam crediturum sibi, si tot militum sanguine inbuisset manus?
|
||||
Neminem stolidum consilium capite luere debere: defuturos enim, qui suaderent, si suasisse periculosum esset. Denique ipsos cotidie a se advocari in consilium variasque sententias dicere, nec tamen melioris fidei haberi, qui prudentius suaserit.
|
||||
Itaque Graecis nuntiare iubet, ipsum quidem benivolentiae illorum gratias agere, ceterum, si retro ire pergat, haud dubie regnum hostibus traditurum. Fama bella stare et eum, qui recedat, fugere credi. Trahendi vero belli vix ullam esse rationem.
|
||||
Tantae enim multitudini, utique cum iam hiems instaret, in regione vasta et invicem a suis atque hoste vexata non suffectura alimenta.
|
||||
Ne dividi quidem copias posse servato more maiorum, qui universas vires discrimini bellorum semper obtulerint.
|
||||
Et, hercule, terribilem antea regem et absentia sua ad vanam fiduciam elatum, postquam
|
||||
adventare se senserit, cautum pro temerario factum, delituisse inter angustias saltus ritu ignobilium ferarum, quae strepitu praetereuntium audito silvarum latebris se occulerent.
|
||||
Iam etiam valitudinis simulatione frustrari suos milites. Sed non amplius ipsum esse passurum detrectare certamen: in illo specu, in quem pavidi recessissent, oppressurum esse cunctantes.
|
||||
Haec magnificentius iactata quam verius. Ceterum pecunia omni rerumque pretiosissimis Damascum Syriae cum modico praesidio militum missis, reliquas copias in Ciliciam duxit, insequentibus more patrio agmen coniuge ac matre. Virgines quoque cum parvo filio comitabantur patrem.
|
||||
|
||||
Forte eadem nocte et Alexander ad fauces, quibus Syria aditur, et Dareus ad eum locum, quem Amanicas Pylas vocant, pervenit.
|
||||
Nec dubitavere Persae, quin Isso relicta, quam ceperant, Macedones fugerent: nam etiam saucii quidam et invalidi, qui agmen non poterant persequi, excepti erant.
|
||||
Quos omnis instinctu purpuratorum barbara feritate saevientium praecisis adustisque manibus circumduci, ut copias suas noscerent, satisque omnibus spectatis nuntiare, quae vidissent, regi suo iussit.
|
||||
Motis ergo castris superat Pinarum amnem, in tergis, ut credebat, fugientium haesurus. At illi, quorum amputaverat manus, ad castra Macedonum penetrant, Dareum, quanto maximo cursu posset, sequi nuntiantes.
|
||||
Vix fides habebatur. Itaque speculatores
|
||||
in
|
||||
maritimas
|
||||
º
|
||||
regiones praemissos explorare
|
||||
rex
|
||||
º
|
||||
iubet, ipse adesset, an praefectorum aliquis speciem praebuisset universi venientis exercitus.
|
||||
Sed cum speculatores reverterentur, procul ingens multitudo conspecta est. Ignes deinde totis campis conlucere coeperunt omniaque velut continenti incendio ardere visa, cum incondita multitudo maxime propter iumenta laxius tenderet.
|
||||
Itaque eo ipso loco metari suos castra iusserat, laetus, quod omni expetierat voto, in illis potissimum angustiis decernendum fore.
|
||||
Ceterum, ut solet fieri, cum ultimi discriminis tempus
|
||||
adventat, in sollicitudinem versa fiducia est. Illam ipsam fortunam, qua adspirante res tam prospere gesserat, verebatur nec iniuria ex his, quae tribuisset sibi, quam
|
||||
º
|
||||
mutabilis esset, reputabat: unam superesse noctem, quae tanti discriminis moraretur eventum.
|
||||
Rursus occurrebat, maiore periculis praemia et, sicut dubium esset, an vinceret, ita illud utique certum esse, honeste et cum magna laude moriturum.
|
||||
Itaque corpora milites curare iussit ac deinde tertia vigilia instructos et armatos esse. Ipse in iugum editi montis escendit multisque conlucentibus facibus patrio more sacrificium dis praesidibus loci fecit.
|
||||
Iamque tertium, sicut praeceptum erat, signum tuba miles acceperat, itineri simul paratus ac proelio: strenueque iussi procedere oriente luce pervenerunt ad angustias, quas occupare decreverant. Dareum XXX inde stadia abesse praemissi indicabant.
|
||||
Tunc consistere agmen iubet armisque ipse sumptis aciem ordinat.
|
||||
Dareo adventum hostium pavidi agrestes nuntiaverunt, vix credenti occurrere etiam, quos ut fugientes sequebatur.
|
||||
Ergo non mediocris omnium animos
|
||||
incessit
|
||||
º
|
||||
formido — quippe itineri
|
||||
quam
|
||||
proelio aptiores erant — raptimque arma capiebant.
|
||||
Sed ipsa festinatio discurrentium suosque ad arma vocantium maiorem metum incussit: alii in iugum montis evaserant, ut hostium agmen inde prospicerent, equos plerique frenabant. Discors exercitus nec ad unum intentus imperium vario tumultu cuncta turbaverat.
|
||||
Dareus initio iugum montis cum parte copiarum occupare statuit, et a fronte et a tergo circumiturus hostem, a mari quoque, quo dextrum eius cornu tegebatur, alios obiecturus, ut undique urgueret.
|
||||
Praeter haec viginti milia praemissa cum sagittariorum manu Pinarum amnem, qui duo agmina interfluebat, transire et obicere sese Macedonum copiis iusserat: si id praestare non possent, retrocedere in montes et occulte circumire ultimos hostium.
|
||||
Ceterum destinata salubriter omni ratione potentior fortuna discussit:
|
||||
quippe
|
||||
alii prae metu imperium exequi non audebant, alii frustra exequebantur, quia, ubi partes labant, summa turbatur.
|
||||
|
||||
Acies autem hoc modo stetit. Nabarzanes equitatu dextrum cornu tuebatur additis funditorum sagittariorumque viginti fere milibus.
|
||||
In eodem Thymodes erat, Graecis peditibus mercede conductis, triginta milibus, praepositus. Hoc erat haud dubie
|
||||
º
|
||||
robur exercitus, par Macedonicae phalangi acies.
|
||||
In laevo cornu Aristomedes Thessalus XX
|
||||
milia
|
||||
barbarorum peditum habebat. In subsidiis pugnacissimas locaverat gentes.
|
||||
Ipsum regem in eodem cornu dimicaturum tria milia delectorum equitum, adsueta corporis custodia, et pedestris acies, quadraginta milia, sequebantur:
|
||||
Hyrcani deinde Medique equites: his proximi ceterarum gentium, ultra eos dextra laevaque dispositi. Hoc agmen, sicut dictum est, instructum VI milia iaculatorum funditorumque antecedebant.
|
||||
Quidquid in illis angustiis adiri poterat, inpleverant copiae, cornuaque hinc ab iugo, illinc a mari stabant. Uxorem matremque regis et alium feminarum gregem in medium agmen acceperant.
|
||||
|
||||
Alexander phalangem, qua nihil apud Macedonas validius erat, in fronte constituit. Dextrum cornu Nicanor, Parmenionis filius, tuebatur: huic proximi stabant Coenos et Perdiccas et Meleager
|
||||
et
|
||||
Ptolemaeus et Amyntas, sui quisque agminis duces.
|
||||
In laevo, quod ad mare pertinebat, Craterus et Parmenio erant, sed Craterus Parmenioni parere iussus. Equites ab utroque cornu locati: dextrum Macedones Thessalis adiuncti, laevum Peloponnesii tuebantur.
|
||||
Ante hanc aciem posuerat funditorum manum sagittariis admixtis. Thraces quoque et Cretenses ante agmen ibant, et ipsi leviter armati.
|
||||
At iis, qui praemissi ab Dareo iugum montis insederant, Agrianos opposuit ex Thracia
|
||||
º
|
||||
nuper advectos. Parmenioni autem praeceperat,
|
||||
ut, quantum posset, agmen ad mare extenderet, quo longius abesset acies montibus, quos occupaverant barbari.
|
||||
At illi neque obstare venientibus nec circumire praetergressos ausi funditorum maxime aspectu territi profugerant eaque res Alexandro tutum agminis latus, quod, ne superne incesseretur, timuerat, praestitit.
|
||||
[XXX et duo armatorum ordines ibant, neque enim latius extendi aciem patiebantur angustiae. Paulatim deinde laxare sese
|
||||
º
|
||||
sinus montium et maius spatium aperire coeperant, ita ut non pedes solum ordine incedere, sed etiam lateribus circumfundi posset equitatus.]
|
||||
|
||||
Iam in conspectu, sed extra teli iactum utraque acies erat, cum priores Persae inconditum et trucem sustulere clamorem.
|
||||
Redditur et a Macedonibus, maior exercitus numero, iugis montium vastisque saltibus repercussus: quippe semper circumiecta nemora petraeque, quantamcumque accepere vocem, multiplicato sono referunt.
|
||||
Alexander ante prima signa ibat, identidem manu suos inhibens, ne suspensi acrius ob nimiam festinationem concitato spiritu capesserent proelium.
|
||||
Cumque agmini obequitaret, varia oratione, ut cuiusque animis aptum erat, milites adloquebatur. Macedones, tot bellorum in Europa victores, ad subigendam Asiam atque ultima Orientis, non ipsius magis, quam suo ductu profecti, inveteratae virtutis admonebantur.
|
||||
Illos terrarum orbis liberatores: emensosque olim Herculis et Liberi patris terminos non Persis modo, sed etiam omnibus gentibus imposituros iugum. Macedonum provincias Bactra et Indos fore. Mimina esse, quae nunc intuerentur, sed omnia victoria aperiri.
|
||||
Non in praeruptis petris Illyriorum et Thraciae saxis sterilem laborem fore, spolia totius Orientis offerri. Vix gladio futurum opus, totam aciem suo pavore fluctuantem umbonibus posse propelli.
|
||||
Victor ad haec Atheniensium Philippus pater invocabatur
|
||||
domitaeque nuper Boeotiae et urbis in ea nobilissimae ad solum dirutae species repraesentabatur animis. Iam Granicum amnem, tot
|
||||
º
|
||||
urbes aut expugnatas aut infidem acceptas, omnia, quaecunque
|
||||
º
|
||||
post tergum erant, strata et pedibus ipsorum subiecta memorabat.
|
||||
Cum adierat Graecos, admonebat, ab his gentibus inlata Graeciae bella Darei prius, deinde Xerxis insolentia, aquam ipsos terramque poscentium, ut neque fontium haustum nec solitos cibos relinquerent deditis.
|
||||
Ab his
|
||||
º
|
||||
templa ruinis et ignibus esse deleta, urbes eorum expugnatas, foedera divini humanique iuris violata referebat.
|
||||
Illyrios vero et Thracas, rapto vivere adsuetos, aciem hostium auro purpuraque fulgentem intueri iubebat, praedam, non arma gestantem: irent et inbellibus feminis aurum viri eriperent, aspera montium suorum iuga nudasque calles et perpetuo rigentes gelu ditibus Persarum campis agrisque mutarent.
|
||||
|
||||
Iam ad teli iactum pervenerant, cum Persarum equites ferociter in laevum cornu hostium invecti sunt: quippe Dareus equestri proelio decernere optabat, phalangem Macedonici exercitus robur esse coniectans. Iamque etiam dextrum Alexandri cornu circumibatur.
|
||||
Quod ubi Macedo conspexit, duabus alis equitum ad iugum montis iussis subsistere, ceteros in medium belli discrimen strenue transfert.
|
||||
Subductis deinde ex acie Thessalis equitibus praefectum eorum occulte circumire tergum suorum iubet Parmenionique coniungi et, quod is imperasset, inpigre exequi.
|
||||
Iamque inmissi
|
||||
º
|
||||
in medium Persarum undique circumfusi egregie
|
||||
regem
|
||||
º
|
||||
tuebantur, sed conferti et quasi cohaerentes tela vibrare non poterant: simul erant emissa, in eosdem concurrentia inplicabantur levique et vano ictu pauca in hostem, plura in humum innoxia cadebant. Ergo comminus pugnam coacti conserere gladios inpigre stringunt.
|
||||
Tum vero multum sanguinis fusum est: duae quippe acies ita cohaerebant, ut
|
||||
armis arma pulsarent, mucrones in ora dirigerent. Non timido, non ignavo cessare tum licuit: collato pede, quasi singuli inter se dimicarent, in eodem vestigio stabant, donec vincendo locum sibi facerent.
|
||||
Tum demum ergo promovebant gradum, cum hostem prostraverant. At illos novus excipiebat adversarius fatigatos, nec vulnerati, ut alias solent, acie poterant excedere, cum hostis instaret a fronte, a tergo sui urgerent.
|
||||
Alexander non ducis magis quam militis munia exequebatur, opimum decus caeso rege expetens: quippe Dareus curru sublimis eminebat, et suis ad se tuendum et hostibus ad incessendum ingens incitamentum.
|
||||
Ergo frater eius Oxathres, cum Alexandrum instare ei cerneret, equites, quibus praeerat, ante ipsum currum regis obiecit. Armis et robore corporis multum super ceteros eminens, animo vero et pietate in paucis insignis,
|
||||
º
|
||||
illo utique proelio clarus, alios inprovide instantes prostravit, alios in fugam avertit.
|
||||
At Macedones, qui circa
|
||||
º
|
||||
regem erant, mutua adhortatione firmati cum ipso in equitum agmen inrumpunt. Tum vero similis ruinae strages erat. Circa currum Darei iacebant nobilissimi duces, ante oculos regis egregia morte defuncti, omnes in ora proni, sicut dimicantes procubuerant, adverso corpore vulneribus acceptis.
|
||||
Inter hos Atizyes et Rheomithres et Sabaces,
|
||||
º
|
||||
praetor Aegypti, magnorum exercituum praefecti, noscitabantur: circa eos cumulata erant peditum equitumque obscurior turba. Macedonum quoque non quidem multi, sed promptissimi tamen caesi sunt: inter quos Alexandri dextrum femur leviter mucrone perstrictum est.
|
||||
Iamque qui Dareum vehebant equi, confossi hastis et dolore efferati iugum quatere et regem curru excutere coeperant: cum ille veritus, ne vivus veniret in hostium potestatem, desilit et in equum, qui ad hoc ipsum sequebatur, inponitur insignibus quoque imperii, ne fugam proderent, indecore abiectis.
|
||||
Tum vero ceteri dissipantur metu et, qua cuique ad fugam patebat via, erumpunt arma iacientes,
|
||||
quae paulo ante ad tutelam corporum sumpserant: adeo pavor etiam auxilia formidat.
|
||||
Instabat fugientibus eques a Parmenione emissus, et forte in illud cornu omnes fuga abstulerat. At in dextro Persae Thessalos equites vehementer urgebant.
|
||||
Iamque una ala ipso inpetu proculcata erat: cum Thessali strenue circumactis equis dilapsi rursus in proelium redeunt, sparsosque et inconpositos victoriae fiducia barbaros ingenti caede prosternunt.
|
||||
Equi pariter equitesque Persarum, serie lamnarum graves, id genus pugnae,
|
||||
º
|
||||
quod celeritate maxime constat, aegre moliebantur: quippe in circumagendis equis suis
|
||||
eos
|
||||
º
|
||||
Thessali inulti occupaverant.
|
||||
|
||||
Hac tam prospera pugna nuntiata Alexander, non ante ausus persequi barbaros, utrimque iam victor instare fugientibus coepit.
|
||||
Haud amplius regem quam mille equites sequebantur, cum ingens multitudo hostium cederet.
|
||||
º
|
||||
Sed quis aut in victoria aut in fuga copias numerat? Agebantur ergo a tam paucis pecorum modo et idem metus, qui cogebat fugere, fugientes morabatur.
|
||||
At Graeci, qui in Darei partibus steterant, Amynta duce — praetor hic Alexandri fuerat, tunc transfuga — abrupti a ceteris haud sane fugientibus similes evaserant.
|
||||
Barbari longe diversam fugam intenderunt: alii, qua rectum iter in Persidem ducebat, quidam circuitu rupes saltusque montium occultos petivere, pauci castra Darei.
|
||||
Sed iam illa quoque victor intraverat, omni quidem opulentia ditia. Ingens auri argentique pondus, non belli sed luxuriae apparatum, diripuerant milites. Cumque plus raperent,
|
||||
quam capere possent
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
passim strata erant itinera vilioribus sarcinis, quas in comparatione meliorum avaritia contempserat.
|
||||
Iamque ad feminas perventum erat, quibus quo cariora ornamenta sunt, violentius detrahebantur: ne corporibus quidem vis ac libido parcebat.
|
||||
Omni
|
||||
º
|
||||
planctu tumultuque, prout cuique fortuna erat, castra repleverant, nec ulla facies mali deerat, cum per omnes ordines aetatesque victoris crudelitas ac
|
||||
licentia vagaretur.
|
||||
Tunc vero inpotentis fortunae species conspici potuit, cum ii, qui Dareo
|
||||
º
|
||||
tabernaculum exornaverant, omni luxu et opulentia instructum, eadem illa Alexandro, quasi veteri domino, reservabant. Namque id solum intactum omiserant milites ita tradito more, ut victorem victi regis tabernaculo exciperent.
|
||||
Sed omnium oculos animosque in semet averterant captivae mater coniuxque Darei: illa non maiestate solum, sed etiam aetate venerabilis, haec formae pulchritudine ne illa quidem sorte corruptae. Receperat in sinum filium nondum sextum annum aetatis egressum, in spem tantae fortunae, quantam pater eius paulo ante amiserat, genitum.
|
||||
At in gremio anus aviae iacebant adultae duae virgines, non suo tantum, sed etiam illius maerore confectae. Ingens circa eam nobilium feminarum turba constiterat laceratis crinibus abscissaque veste, pristini decoris immemores, reginas dominasque veris
|
||||
º
|
||||
quondam, tunc alienis nominibus invocantes.
|
||||
Illae suae calamitatis oblitae, in utro cornu Dareus stetisset, quae fortuna discriminis fuisset, requirebant: negabant se captas, si viveret rex. Sed illum equos subinde mutantem longius fuga abstulerat.
|
||||
|
||||
In acie autem caesa sunt Persarum peditum C milia, decem equitum. At a parte Alexandri ad quattuor
|
||||
milia
|
||||
º
|
||||
quingenti saucii fuere, ex peditibus CCC
|
||||
º
|
||||
omnino et duo desiderati sunt, equitum centum quinquaginta interfecti. Tantulo inpendio ingens victoria stetit.
|
||||
|
||||
Rex quidem Dareum persequendo fatigatus, postquam et nox adpetebat et consequendi spes non erat, in castra paulo ante a suis capta pervenit.
|
||||
Invitari deinde amicos, quibus maxime adsueverat, iussit, quippe summa dumtaxat cutis in femine perstricta non prohibebat interesse convivio:
|
||||
cum repente e proximo tabernaculo lugubris clamor barbaro ululatu planctuque permixtus epulantes conterruit. Cohors
|
||||
quoque, quae excubabat ad tabernaculum regis, verita, ne maioris motus principium esset, armare se coeperat.
|
||||
Causa subiti pavoris est, quod mater uxorque Darei cum captivis nobilibus regem, quem interfectum esse credebant, ingenti gemitu eiulatuque deflebant.
|
||||
Unus namque e captivis spadonibus, qui forte ante ipsarum tabernaculum steterat, amiculum quod Dareus, sicut paulo ante dictum est, ne cultu proderetur, abiecerat, in manibus eius, qui repertum ferebat, agnovit ratusque interfecto detractum esse falsum nuntium mortis eius attulerat.
|
||||
Hoc mulierum errore conperto Alexander fortunae Darei et pietati earum inlacrimasse fertur. Ac primo Mithrenem, qui Sardis tradiderat, peritum linguae Persicae, ire ad consolandas eas iusserat.
|
||||
Veritus deinde, ne proditor captivarum iram doloremque renovaret, Leonnatum ex purpuratis suis misit, iussum indicare, falso lamentari eas vivum. Ille cum paucis armigeris in tabernaculum in quo captivae erant, pervenit missumque se a rege nuntiare iubet.
|
||||
At ii, qui in vestibulo erant, ut armatos conspexere, rati actum esse de dominis, in tabernaculum currunt, vociferantes, adesse supremam horam missosque, qui occiderent captas.
|
||||
Itaque, ut quae nec prohibere possent nec admittere auderent, nullo responso dato tacitae opperiebantur victoris arbitrium.
|
||||
Leonnatus, expectato diu, qui se introduceret, postquam nemo procedere
|
||||
º
|
||||
audebat, relictis in vestibulo satellitibus intrat in tabernaculum. Ea ipsa res turbaverat feminas, quod inrupisse non admissus videbatur.
|
||||
Itaque mater et coniux provolutae ad pedes orare coeperunt, ut, priusquam interficerentur, Darei corpus ipsis patrio more sepelire permitteret: functas supremo in regem officio inpigre sese morituras.
|
||||
At Leonnatus:
|
||||
º
|
||||
et vivere Dareum et ipsas non incolumes modo, sed etiam apparatu pristinae fortunae reginas fore. Tum demum Darei mater adlevari se passa est.
|
||||
|
||||
Alexander postero die cum cura sepultis militibus,
|
||||
quorum corpora invenerat, Persarum quoque nobilissimis eundem honorem haberi iubet matrique Darei permittit,
|
||||
º
|
||||
quos vellet, patrio more sepeliret.
|
||||
Illa paucos arta propinquitate coniunctos pro habitu praesentis fortunae humari iusit, apparatum funerum, quo Persae suprema officia celebrarent, invidiosum fore existimans, cum victores haud pretiose cremarentur.
|
||||
Iamque iustis defunctorum corporibus solutis praemittit ad captivas, qui nuntiarent, ipsum venire, inhibitaque comitantium turba tabernaculum cum Hephaestione intrat.
|
||||
Is longe omnium amicorum carissimus erat regi, cum ipso pariter eductus, secretorum omnium arbiter: libertatis quoque in admonendo eo non alius
|
||||
magis
|
||||
ius
|
||||
º
|
||||
habebat, quod tamen ita usurpabat, ut magis a rege permissum, quam vindicatum ab eo videretur: et sicut aetate par erat regi, ita corporis habitu praestabat.
|
||||
Ergo reginae illum esse regem ratae suo more veneratae sunt. Inde ex captivis spadonibus, quis Alexander esset, monstrantibus Sisigambis advoluta est pedibus eius, ignorationem numquam antea visi regis excusans. Quam manu adlevans rex, 'Non errasti', inquit, 'mater, nam et hic Alexander est'.
|
||||
Equidem hac continentia animi si ad ultimum vitae perseverare potuisset, feliciorem fuisse crederem, quam visus est esse, cum Liberi patris imitaretur triumphum, usque ab Hellesponto ad Oceanum omnes gentes victoria emensus.
|
||||
Sic vicisset profecto superbiam atque iram, mala invicta: sic abstinuisset inter epulas caedibus amicorum egregiosque bello viros et tot gentium secum domitores indicta causa veritus esset occidere.
|
||||
Sed nondum fortuna se animo eius superfuderat: itaque orientem tam
|
||||
º
|
||||
moderate et prudenter tulit, ad ultimum magnitudinem eius non cepit.
|
||||
Tunc quidem ita se gessit, ut omnes ante eum reges et continentia et clementia vincerentur. Virgines reginas excellentis formae tam sancte habuit, quam si eodem quo ipse parente genitae forent:
|
||||
coniugem eiusdem, quam nulla aetatis suae pulchritudine corporis vicit, adeo ipse non violavit, ut summam adhibuerit curam, ne quis captivo corpori inluderet: omnem cultum reddi feminis iussit,
|
||||
nec quicquam ex pristinae fortunae magnificentia captivis praeter fiduciam defuit.
|
||||
Itaque Sisigambis, 'Rex', inquit, 'mereris, ut ea precemur tibi, quae Dareo nostro quondam precatae sumus, nec invidia dignus
|
||||
º
|
||||
es, qui tantum regem non felicitate solum, sed etiam aequitate superaveris.
|
||||
Tu quidem matrem me et reginam vocas, sed ego me tuam famulam esse confiteor. Et praeteritae fortunae fastigium capio et praesentis iugum pati possum: tua interest, quantum in nos licuerit, si id potius clementia quam saevitia vis esse testatum.'
|
||||
Rex bonum animum habere eas iussit. Darei filium collo suo admovit: atque nihil ille conspectu tum primum a se visi conterritus cervicem eius manibus amplectitur. Motus ergo rex constantia pueri Hephaestionem intuens, 'Quam vellem', inquit, 'Dareus aliquid ex hac indole hausisset!' Tum tabernaculo egressus.
|
||||
|
||||
Tribus aris in ripa Pinari amnis Iovi atque Herculi Minervaeque sacratis Syriam petit Damascum, ubi regis gaza erat, Parmenione praemisso.
|
||||
|
||||
Qui
|
||||
º
|
||||
cum processisset et Darei satrapam
|
||||
opperiri
|
||||
se conperisset,
|
||||
º
|
||||
veritus, ne paucitas suorum sperneretur, accersere maiorem manum statuit.
|
||||
Sed forte in exploratores ab eo praemissos incidit natione Mardus, qui ad Parmeniona perductus litteras ad Alexandrum a praefecto Damasci missas tradit ei nec dubitare eum, quin omnem regiam supellectilem cum pecunia traderet, adiecit.
|
||||
Parmenio adservari eo iusso litteras aperit, in quis erat scriptum, ut mature Alexander aliquem ex ducibus suis mitteret cum manu exigua,
|
||||
cui traderet, quae
|
||||
cumque
|
||||
º
|
||||
rex penes ipsum reliquisset: itaque Mardum datis comitibus ad proditorem remittit.
|
||||
Ille e manibus custodientium lapsus Damascum ante lucem intrat. Turbaverat ea res
|
||||
Parmenionis animum insidias timentis et ignotum iter sine duce non audebat ingredi. Felicitati tamen regis qui confisus agrestes, qui duces itineris essent, excipi iussit. Quibus celeriter repertis quarto die ad urbem pervenit iam metuente praefecto, ne sibi fides habita non esset.
|
||||
Igitur quasi parum munimentis oppidi fidens ante solis ortum pecuniam regiam — gazam Persae vocant — cum pretiosissimis rerum efferri iubet, fugam simulans, re vera, ut praedam hosti offerret.
|
||||
Multa milia virorum feminarumque excedentem oppido sequebantur, omnibus miserabilis turba praeter eum, cuius fidei commissa erat. Quippe quo maior proditionis merces foret, obicere hosti parabat gratiorem omni pecunia praedam, nobiles viros, praetorum Darei coniuges liberosque, praeter hos Graecarum urbium legatos, quos Dareus, velut in arce tutissima, in proditoris reliquerat manibus.
|
||||
Gangabas Persae vocant humeris onera portantes: hi cum
|
||||
hiemem
|
||||
º
|
||||
tolerare non possent — quippe procella
|
||||
º
|
||||
subito nivem effuderat et humus rigebat gelu tum adstricta — vestes, quas cum pecunia portabant, auro et purpura insignes induunt nullo prohibere auso, cum fortuna regis etiam humillimis in ipsum licentiam faceret.
|
||||
Praebuere ergo Parmenioni non spernendi agminis speciem. Qui intentiore cura suos quasi ad iustum proelium paucis adhortatus equis calcaria iubet subdere et acri impetu in hostem evehi.
|
||||
At illi, quis sub
|
||||
º
|
||||
oneribus erant omissis, per metum capessunt fugam: armati quoque, qui eos prosequebantur, eodem metu arma iactare ac nota deverticula petere coeperunt.
|
||||
Praefectus, quasi et ipse conterritus, simulans cuncta pavore conpleverat. Iacebant totis campis opes regiae, illa pecunia stipendio ingenti militum praeparata, ille cultus tot nobilium virorum, tot illustrium feminarum,
|
||||
aurea vasa, aurei freni, tabernacula regali magnificentia ornata, vehicula quoque a suis destituta, ingentis opulentiae plena, facies etiam praedantibus tristis, si qua res avaritiam moraretur. Quippe tot annorum incredibili et fidem
|
||||
excedente fortuna cumulata tunc alia stirpibus lacerata, alia in caenum demersa cernebantur:
|
||||
º
|
||||
non sufficiebant praedantium manus praedae.
|
||||
Iamque etiam ad eos, qui primi fugerant, ventum erat. Feminae pleraeque parvos trahentes liberos ibant: inter quas tres fuere
|
||||
º
|
||||
virgines, Ochi, qui ante Dareum regnaverat, filiae, olim quidem ex fastigio paterno rerum mutatione detractae, sed tum sortem earum crudelius adgravante fortuna.
|
||||
In eodem grege uxor quoque eiusdem Ochi fuit Oxathrisque — frater hic erat Darei — filia et coniux Artabazi, principis purpuratorum, filiusque,
|
||||
º
|
||||
cui Ilioneo fuit nomen.
|
||||
Pharnabazi quoque, cui summum imperium maritimae orae rex dederat, uxor cum filio excepta est, Mentoris filiae tres ac nobilissimi ducis Memnonis coniux et filius: vixque ulla domus purpurati fuit tantae cladis
|
||||
expers.
|
||||
Item capti sunt
|
||||
º
|
||||
Lacedaemonii et Athenienses societatis fide violata Persas secuti, Aristogiton et Dropides et Iphicrates, inter Athenienses genere famaque longe clarissimi, Lacedaemonii Pausippus et Onomastorides cum Monimo et Callicratide, hi quoque domi nobiles.
|
||||
Summa pecuniae signatae fuit talentum II milia et sescenta, facti argenti
|
||||
º
|
||||
pondus quingenta aequabat. Praeterea XXX milia hominum cum VII milibus iumentorum dorso onera portantium capta sunt.
|
||||
Ceterum tantae fortunae proditorem
|
||||
di, seri
|
||||
saepe ultores,
|
||||
º
|
||||
celeriter debita poena persecuti sunt. Namque unus e consciis eius, credo, regis vicem etiam in illa sorte reveritus, interfecti proditoris caput ad Dareum tulit, opportunum solacium prodito: quippe et ultus inimicum erat et nondum in omnium animis memoriam maiestatis suae exolevisse cernebat.
|
||||
|
||||
quodque
|
||||
º
|
||||
vestem Persicam ac vulgarem habuisset, haud ambigue regnum Asiae:
|
||||
|
||||
scripsi
|
||||
] quodve regnum Asiae occupare habuisset haud ambiguae rei.
|
||||
Locum desperatum, in quo tot homines docti haeserint, a me recte correctum esse minime confido.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
ut fere fit:
|
||||
|
||||
scripsi
|
||||
] ut fere.
|
||||
Jeepii emendationem (1874)
|
||||
ut fere solet
|
||||
ne reciperem me prohibuit Antonii de eiusmodi formulis disputatio, stud. gramm. II.101
|
||||
|
||||
File diff suppressed because it is too large
Load Diff
|
|
@ -0,0 +1,767 @@
|
|||
Quae interim ductu imperioque Alexandri vel in Graecis vel Illyriis ac Thracia gesta sunt, si suis quaeque temporibus reddere voluero,
|
||||
interrumpendae sunt res Asiae, quas utique ad fugam mortemque Darei universas in conspectum dari et, sicut inter se cohaerent, ita opere ipso coniungi haud paulo aptius videri potest. Igitur, quae proelio apud Arbela coniuncta sunt, ordiar dicere.
|
||||
|
||||
Dareus media fere nocte Arbela pervenerat, eodemque magnae partis amicorum eius ac militum fugam fortuna conpulerat.
|
||||
Quibus convocatis exponit, haud dubitare se, quin Alexander celeberrimas urbes agrosque omni copia rerum abundantes petiturus esset: praedam opimam paratamque ipsum et milites eius spectare.
|
||||
Id suis rebus tali in statu saluti fore, quippe se deserta cum expedita manu petiturum. Ultima regni sui adhuc intacta esse, inde bello vires haud aegre reparaturum.
|
||||
Occuparet sane gazam avidissima gens et ex longa fame satiaret se auro, mox futura praedae sibi: usu didicisse pretiosam supellectilem pelicesque et spadonum agmina nihil aliud fuisse,
|
||||
quam onera et inpedimenta: eadem trahentem Alexandrum, quibus rebus antea vicisset, inferiorem fore.
|
||||
Plena omnibus desperationis videbatur oratio, quippe Babylona, urbem opulentissimam, dedi cernentibus:
|
||||
º
|
||||
iam Susa, iam cetera ornamenta regni, causam
|
||||
º
|
||||
belli, victorem occupaturum.
|
||||
At ille docere pergit non speciosa dictu, sed usu necessaria in rebus adversis sequenda esse: ferro geri bella, non auro, viris, non urbium tectis: omnia sequi armatos. Sic maiores suos perculsos in principio rerum celeriter pristinam reparasse fortunam.
|
||||
Igitur sive confirmatis eorum animis, sive imperium magis quam consilium sequentibus Mediae fines ingressus est.
|
||||
|
||||
Paulo post Alexandro Arbela traduntur,
|
||||
º
|
||||
regia supellectile ditique gaza repleta:
|
||||
IIII
|
||||
milia talentum fuere, praeterea pretiosae vestes, totius, ut supra dictum est, exercitus opibus in illam sedem congestis.
|
||||
Ingruentibus deinde morbis, quos odor cadaverum totis iacentium campis vulgaverat, maturius castra movit. Euntibus a parte laeva
|
||||
erat
|
||||
Arabia,
|
||||
º
|
||||
odorum fertilitate nobilis regio.
|
||||
Campestre iter est
|
||||
in terra
|
||||
inter
|
||||
º
|
||||
Tigrin et Euphraten iacenti,
|
||||
º
|
||||
tam uberi et pingui, ut a pastu repelli pecora dicantur, ne satietas perimat. Causa fertilitatis est humor, qui ex utroque amne manat, toto fere solo propter venas aquarum resudante.
|
||||
Ipsi amnes ex Armeniae montibus profluunt ac magno deinde aquarum divortio iter, quod coeperunt, percurrunt:
|
||||
II
|
||||
milia et quingenta stadia emensi sunt, qui amplissimum intervallum circa Armeniae montes notaverunt.
|
||||
Idem cum Mediae et Gordyaeorum terras secare coeperunt, paulatim in artius coeunt et, quo longius manant, hoc angustius inter se spatium terrae relinquunt.
|
||||
Vicini maxime sunt in campis, quos incolae Mesopotamiam appellant: mediam namque ab utroque latere cludunt. Idem
|
||||
º
|
||||
per Babyloniorum fines in rubrum mare inrumpunt.
|
||||
Alexander quartis castris ad Mennin urbem pervenit. Caverna ibi est, ex qua fons ingentem bituminis vim effundit, adeo ut satis
|
||||
constet Babylonios muros ingentis operis huius fontis bitumine interlitos esse.
|
||||
|
||||
Ceterum Babylona procedenti Alexandro Mazaeus, qui ex acie in eam urbem confugerat, cum adultis liberis supplex occurrit urbem seque dedens. Gratus adventus eius regi fuit, quippe magni operis obsidio futura
|
||||
erat
|
||||
º
|
||||
tam munitae urbis.
|
||||
Ad hoc vir illustris et manu promptus famaque etiam proximo proelio celebris et ceteros ad deditionem sui incitaturus exemplo videbatur. Igitur hunc quidem benigne cum liberis excipit:
|
||||
ceterum quadrato agmine, quod ipse ducebat, velut in aciem irent, ingredi suos iubet. Magna pars Babyloniorum constiterat in muris avida cognoscendi novum regem, plures obviam egressi sunt.
|
||||
Inter quos Bagophanes, arcis et regiae pecuniae custos, ne studio a Mazaeo vinceretur, totum iter floribus coronisque constraverat argenteis altaribus utroque latere dispositis, quae non ture modo, sed omnibus odoribus cumulaverat.
|
||||
Dona eum sequebantur greges pecorum equorumque, leones quoque et pardales caveis praeferebantur.
|
||||
Magi deinde suo more carmen canentes, post hos Chaldaei Babyloniorumque non vates modo, sed etiam artifices cum fidibus sui generis ibant: laudes hi regum canere soliti, Chaldaei siderum motus et statas vices temporum ostendere.
|
||||
Equites deinde Babylonii suo equorumque cultu ad luxuriam magis, quam ad magnificentiam exacto ultimi ibant. Rex armatis stipatus oppidanorum turbam post ultimos pedites ire iussit: ipse cum curru urbem ac deinde regiam intravit. Postero die supellectilem Darei et omnem pecuniam recognovit.
|
||||
Ceterum ipsius urbis pulchritudo ac vetustas non regis modo, sed etiam omnium oculos in semet haud inmerito convertit. Samiramis eam condiderat, non, ut plerique credidere, Belus, cuius regia ostenditur.
|
||||
Murus instructus
|
||||
º
|
||||
laterculo coctili, bitumine interlitus, spatium
|
||||
XXX
|
||||
et duorum pedum in
|
||||
º
|
||||
latitudinem amplectitur: quadrigae inter se occurrentes sine periculo commeare dicuntur.
|
||||
Altitudo
|
||||
muri
|
||||
L
|
||||
cubitorum eminet spatio: turres denis pedibus quam murus altiores sunt. Totius operis ambitus
|
||||
CCCLXV
|
||||
stadia conplectitur: singulorum stadiorum structuram singulis diebus perfectam esse memoriae proditum est. Aedificia non sunt admota muris, sed fere spatium iugeri unius absunt.
|
||||
Ac ne totam quidem urbem tectis occupaverunt — per
|
||||
LXXX
|
||||
stadia habitabatur — nec omnia continua sunt, credo, quia tutius visum est pluribus locis spargi. Cetera serunt coluntque, ut, si externa vis ingruat,
|
||||
º
|
||||
obsessis alimenta ex ipsius urbis solo subministrentur.
|
||||
Euphrates interfluit magnaeque molis crepidinibus coerecetur. Sed omnium operum magnitudinem circumveniunt cavernae ingentes, in altitudinem pressae ad accipiendum impetum fluminis, quod, ubi adpositae crepidinis fastigium excessit, urbis tecta corriperet, nisi essent specus lacusque, qui exciperent.
|
||||
Coctili laterculo structi sunt: totum opus bitumine adstringitur. Pons lapideus flumini inpositus iungit urbem. Hic quoque inter mirabilia Orientis opera numeratus est: quippe Euphrates altum limum vehit, quo penitus ad fundamenta iacienda egesto
|
||||
º
|
||||
vix sufficiens
|
||||
º
|
||||
operi firmo reppererunt solum:
|
||||
harenae autem subinde cumulatae et saxis, quis pons sustinetur, adnexae morantur amnem, qui retentus acrius, quam si libero cursu mearet, inliditur.
|
||||
Arcem quoque ambitu
|
||||
XX
|
||||
stadia conplexam habent.
|
||||
XXX
|
||||
pedes in terram turrium
|
||||
º
|
||||
fundamenta demissa sunt, ad
|
||||
LXXX
|
||||
summum munimenti fastigium pervenit.
|
||||
Super arcem, vulgatum Graecorum fabulis miraculum, pensiles horti sunt, summam murorum altitudinem aequantes multarumque arborum umbra et proceritate amoeni.
|
||||
Saxo pilae, quae totum onus sustinent, instructae sunt, super pilas lapide quadrato solum stratum est patiens terrae, quam altam iniciunt, et humoris, quo rigant terras:
|
||||
adeoque validas arbores sustinent moles, ut stipites earum
|
||||
VIII
|
||||
cubitorum spatium crassitudine aequent, in
|
||||
L
|
||||
pedum altitudinem eminent frugiferaeque
|
||||
º
|
||||
sint, ut si terra sua alerentur.
|
||||
Et cum vetustas non opera solum manu facta, sed etiam ipsam naturam paulatim exedendo perimat, haec moles, quae tot arborum radicibus premitur tantique nemoris pondere onerata est, inviolata durat, quippe
|
||||
XX
|
||||
|
||||
pedes
|
||||
º
|
||||
lati parietes sustinent,
|
||||
XI
|
||||
pedum intervallo distantes, ut procul visentibus silvae montibus suis inminere videantur.
|
||||
Syriae regem Babylone regnantem hoc opus esse molitum memoriae proditum est, amore coniugis victum, quae desiderio nemorum silvarumque in campestribus locis virum conpulit amoenitatem naturae genere huius operis imitari.
|
||||
|
||||
Diutius in hac urbe quam usquam constitit rex, nec alio loco disciplinae militari magis nocuit: nihil urbis eius corruptius moribus, nihil ad inritandas inliciendasque inmodicas cupiditates instructius.
|
||||
Liberos coniugesque cum hospitibus stupro coire, modo pretium flagitii detur, parentes maritique patiuntur. Convivales ludi tota Perside regibus purpuratisque cordi sunt, Babylonii maxime in vinum et, quae ebrietatem sequuntur, effusi sunt.
|
||||
Feminarum convivia ineuntium in principio modestus est habitus, dein summa quaeque amicula exuunt paulatimque pudorem profanant, ad ultimum — honos auribus habitus sit — ima
|
||||
º
|
||||
corporum velamenta proiciunt. Nec meretricum hoc dedecus est, sed matronarum virginumque, apud quas
|
||||
º
|
||||
comitas habetur vulgati corporis vilitas.
|
||||
Inter haec flagitia exercitus ille domitor Asiae per
|
||||
XXXIIII
|
||||
dies saginatus ad ea, quae sequebantur, discrimina haud dubie debilior futurus fuit, si hostem habuisset.
|
||||
Ceterum quo minus damnum sentiret, identidem incremento renovabatur.
|
||||
Namque Amyntas Andromeni ab Antipatro Macedonum peditum
|
||||
VI
|
||||
milia adduxit,
|
||||
|
||||
D
|
||||
praeterea eiusdem generis equites, cum his
|
||||
DC
|
||||
Thracas adiunctis peditibus suae gentis
|
||||
III
|
||||
milibus
|
||||
D
|
||||
et ex Peloponneso mercennarius miles ad
|
||||
IIII
|
||||
milia advenerat cum nongentis octoginta
|
||||
º
|
||||
equitibus.
|
||||
Idem Amyntas adduxerat
|
||||
L
|
||||
principum Macedoniae liberos adultos ad custodiam corporis: quippe inter epulas hi
|
||||
sunt regis ministri iidemque equos ineuntibus proelium admovent venantesque comitantur et vigiliarum vices ante cubiculi fores servant: magnorumque praefectorum et ducum haec incrementa sunt et rudimenta.
|
||||
|
||||
Igitur rex arci Babylonis Agathone praesidere iusso cum septingentis Macedonum trecentisque mercede conductis praetores, qui regioni Babyloniae ac Ciliciae praeessent, Menetem et Apollodorum relinquit.
|
||||
II
|
||||
milia iis militum cum mille talentis data: utrique praeceptum, ut in supplementum milites legerent.
|
||||
Mazaeum transfugam satrapea Babyloniae donat, Bagophanem, qui arcem tradiderat, se sequi iussit, Armenia Mithreni, Sardium proditori, data est.
|
||||
Ex pecunia deinde Babylone tradita Macedonum equitibus sexceni denarii tributi: peregrinus eques quingenos accepit, ducenos pedes, ceteri stipendium
|
||||
duarum
|
||||
mensum.
|
||||
º
|
||||
|
||||
His ita conpositis in regionem, quae satrapea Sittacene
|
||||
º
|
||||
vocatur, pervenit: fertilis terra, copia rerum et omni commeatu abundans.
|
||||
|
||||
Itaque diutius ibi substitit ac, ne desides otio demitterent animos, iudices dedit praemiaque proposuit de virtute militari certantibus nova:
|
||||
º
|
||||
qui fortissimi iudicati essent, singulis militum milibus praefuturi erant.
|
||||
Chiliarchas vocabant tunc primum in hunc numerum copiis distributis: namque antea quingenariae cohortes fuerant nec fortitudinis praemia cesserant.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Ingens militum turba convenerat egregio interfutura certamini, testis eadem cuiusque factorum et de iudicibus latura sententiam: quippe verone an falso honos cuique haberetur, ignorari non poterat.
|
||||
Primus omnium virtutis causa donatus est Atharrias senior, qui omissum apud Halicarnasson a iunioribus proelium unus maxime accenderat: proximus ei Antigenes visus est: tertium locum Philotas Augaeus obtinuit: quartus Amyntae datus: post hos Antigonus et ab eo Lyncestes Amyntas fuit:
|
||||
septimum locum Theodotus, ultimum obtinuit Hellanicus.
|
||||
In disciplina quoque militaris rei a maioribus
|
||||
tradita
|
||||
pleraque
|
||||
º
|
||||
summa utilitate mutavit. Nam cum ante equites in suam quisque gentem discriberentur seorsus a ceteris, exempto nationum discrimine praefectis non utique suarum gentium, sed delectis attribuit.
|
||||
Tuba, cum castra movere vellet, signum dabat, cuius sonus plerumque tumultuantium fremitu exoriente haud satis exaudiebatur: ergo perticam, quae undique conspici posset, supra praetorium statuit, ex qua signum eminebat pariter omnibus conspicuum: observabatur
|
||||
º
|
||||
ignis noctu, fumus interdiu.
|
||||
|
||||
Iamque Susa ei adituro Abulites, regionis eius praefectus, sive Darei iussu, ut Alexandrum praeda retineret, sive sua sponte filium obviam misit, traditurum se urbem promittens.
|
||||
Benigne iuvenem excepit rex et eodem duce ad Choaspin amnem pervenit, delicatam, ut fama est, vehentem aquam.
|
||||
Hic Abulites cum donis regalis opulentiae occurrit. Dromades cameli inter dona erant velocitatis eximiae,
|
||||
XII
|
||||
elephanti a Dareo ex India acciti, iam non terror, ut speraverant, Macedonum, sed auxilium, opes victi ad victorem transferente fortuna.
|
||||
Ut vero urbem intravit, incredibilem ex thesauris summam pecuniae egessit,
|
||||
L
|
||||
milia talentum argenti non signati forma, sed rudi pondere.
|
||||
Multi reges tantas opes longa aetate cumulaverant liberis posterisque, ut arbitrabantur, quas una hora in externi regis manus intulit.
|
||||
Consedit deinde in regia sella multo excelsiore quam pro habitu corporis. Itaque, cum pedes
|
||||
pr
|
||||
imum
|
||||
º
|
||||
gradum non contingerent, unus ex regiis pueris mensam subdidit pedibus.
|
||||
Et cum spadonem, qui Darei fuerat, ingemiscentem conspexisset rex, causam maestitiae requisivit. Ille indicat Dareum vesci in ea solitum, seque sacram eius mensam ad ludibrium recidentem sine lacrimis conspicere non posse.
|
||||
Subiit ergo regem verecundia violandi hospitales deos, iamque subduci iubebat, cum Philotas: 'Minime vero haec feceris, rex, sed omen
|
||||
quoque accipe, mensam, ex qua libavit hostis epulas, tuis pedibus esse subiectam.'
|
||||
|
||||
Rex Persidis finem aditurus Susa urbem Archelao et praesidium
|
||||
III
|
||||
milium tradidit: Xenophilo arcis cura mandata est mille Macedonum aetate gravibus praesidere arcis custodiae iussis:
|
||||
thesaurorum Callicrati tutela permissa: satrapea regionis Susianae restituta Abulitae. Matrem quoque et liberos
|
||||
regis
|
||||
º
|
||||
in eadem urbe deponit.
|
||||
Ac forte Macedonicas vestes multamque purpuram dono ex Macedonia sibi missam cum his, quae
|
||||
º
|
||||
confecerant, tradi Sisigambi iubet — omni namque honore eam et filii quoque pietate prosequebatur —
|
||||
admonerique iussit, ut, si cordi quoque vestis esset, conficere eam neptes suas adsuefaceret: dono se, quae docerent,
|
||||
º
|
||||
dare. Ad hanc vocem lacrimae obortae prodidere animum aspernantis id munus: quippe non aliud magis in contumeliam Persarum feminae accipiunt, quam admovere lanae manus.
|
||||
Nuntiant, qui dona tulerant, tristem esse Sisigambim, dignaque res et excusatione et solacio visa. Ipse ergo pervenit ad eam et, 'Mater', inquit, 'hanc vestem, qua indutus sum, sororum non donum solum, sed etiam opus vides: nostri decepere me mores.
|
||||
Cave, obsecro, in contumeliam acceperis ignorationem meam. Quae tui moris esse cognovi, ut spero, abunde servata sunt.
|
||||
Scio apud vos filio in conspectu matris nefas esse considere, nisi cum illa permisit: quotienscumque ad te veni, donec, ut considerem, adnueres, restiti. Procumbens venerari me saepe voluisti: inhibui. Dulcissimae matri Olympiadi nomen debitum tibi reddo.'
|
||||
Mitigato animo eius rex quartis castris pervenit ad Tigrim fluvium. Pasitigrim incolae vocant: oritur in montibus Uxiorum et per
|
||||
L
|
||||
stadia silvestribus ripis praeceps inter saxa devolvitur.
|
||||
Accipiunt deinde eum campi, quos clementiore alveo praeterit, iam
|
||||
º
|
||||
navium patiens.
|
||||
DC
|
||||
sunt stadia mollioris soli, per quod
|
||||
leni tractu aquarum Persico mari se insinuat.
|
||||
Amne superato cum
|
||||
VIIII
|
||||
milibus peditum et Agrianis sagittariisque et
|
||||
º
|
||||
Graecorum mercennariorum tribus milibus additis Thracum
|
||||
mille
|
||||
in regionem Uxiorum pervenit. Finitima Susis est et in primam Persidem excurrit, artum inter se et Susianos aditum relinquens.
|
||||
Medates erat regionis praefectus, haud sane temporum homo, quippe ultima pro fide experiri decreverat.
|
||||
Sed periti locorum Alexandrum docent, occultum iter esse per calles et aversum ab urbe: si paucos misisset leviter armatos, super capita hostium evasuros.
|
||||
Cum consilium placuisset, iidem itinerum fuerunt duces.
|
||||
M
|
||||
et
|
||||
D
|
||||
mercede conducti et Agriani fere
|
||||
M
|
||||
Tauroni praefecto dati ac post solis occasum iter ingredi iussi.
|
||||
Ipse tertia vigilia castris motis circa lucis ortum superat angustias caesaque materia cratibus et pluteis faciundis, ut, qui turres admoverent, extra teli iactum essent, urbem obsidere coepit.
|
||||
Praerupta erant omnia saxis et cotibus inpedimenta. Multis ergo vulneribus depulsi, ut quibus non cum hoste solum, sed etiam cum loco dimicandum esset,
|
||||
subibant tamen, quia rex inter primos constiterat interrogans, tot urbium victores an erubescerent haerere in obsidione castelli exigui et ignobilis, simul admonens
|
||||
Tauronem mox auxilium esse laturum.
|
||||
º
|
||||
Inter haec eminus petebatur: quem testudine obiecta milites — ut decederet, perpellere
|
||||
º
|
||||
nequierant — tuebantur.
|
||||
Tandem Tauron super arcem urbis se cum suo agmine ostendit: ad cuius conspectum et hostium animi labare et Macedones acrius proelium inire coeperunt.
|
||||
Anceps oppidanos malum urguebat, nec sisti vis hostium poterat. Paucis ad moriendum, pluribus ad fugam animus fuit, magna pars in arcem concessit. Inde
|
||||
XXX
|
||||
oratoribus missis ad deprecandum triste responsum a rege redditur: non esse veniae locum.
|
||||
Itaque, suppliciorum quoque metu perculsi, ad Sisigambim, Darei matrem, occulto itinere ignotoque hostibus mittunt, qui peterent, ut ipsa regem mitigaret, haud ignari, parentis eam loco
|
||||
º
|
||||
diligi colique.
|
||||
Et Medates sororis eius filiam secum matrimonio iunxerat, Dareum propinqua cognatione contingens.
|
||||
Diu Sisigambis supplicum precibus repugnavit, abnuens deprecationem pro illis [non]
|
||||
convenire
|
||||
º
|
||||
fortunae, in qua esset: adicitque metuere sese, ne victoris indulgentiam fatigaret, saepiusque cogitare, captivam esse se, quam reginam fuisse.
|
||||
Ad ultimum victa litteris Alexandrum ita deprecata est, ut ipsum excusaret, quod deprecaretur: petere se, ut illis quoque, si minus, sibi ignosceret: pro necessario ac propinquo suo, iam non hoste, sed supplice, tantum vitam precari.
|
||||
Moderationem clementiamque regis, quae tunc fuit, vel una haec res possit ostendere: non Medati modo ignovit, sed omnes et deditos et captivos
|
||||
et
|
||||
libertate
|
||||
º
|
||||
atque inmunitate donavit, urbem reliquit intactam, agros sine tributo colere permisit. A victore Dareo plura mater non inpetrasset.
|
||||
|
||||
Uxiorum dein gentem subactam Susianorum satrapeae contribuit: divisisque cum Parmenione copiis illum campestri itinere procedere iubet, ipse cum expedito agmine iugum montium cepit, quorum perpetuum dorsum in Persidem excurrit.
|
||||
Omni hac regione vastata tertio die Persidem, quinto angustias, quas illi Susidas pylas vocant, intrat. Ariobarzanes has cum
|
||||
XXV
|
||||
milibus peditum occupaverat, rupes abscisas et undique praeruptas, in quarum cacuminibus extra teli iactum barbari stabant, de industria quieti et paventibus similes, donec in artissimas fauces penetraret agmen.
|
||||
Quod ubi contemptu sui pergere vident, tum vero ingentis magnitudinis saxa per montium prona devolvunt, quae incussa
|
||||
º
|
||||
saepius subiacentibus petris maiore vi incidebant nec singulos modo, sed agmina proterebant.
|
||||
Fundis quoque excussi lapides et sagittae undique ingerebantur. Nec id miserrimum fortibus viris erat, sed quod inulti, quod ferarum ritu veluti in fovea deprehensi caederentur.
|
||||
Ira igitur in rabiem versa eminentia saxa conplexi, ut ad hostem pervenirent, alius alium levantes conabantur ascendere. Ea
|
||||
ipsa multorum simul manibus convulsa in eos, qui conmoverant, recidebant.
|
||||
Nec stare ergo poterant nec niti, ne testudine quidem protegi, cum tantae molis onera propellerent barbari. Regem non dolor modo, sed etiam pudor temere in illas angustias coniecti
|
||||
º
|
||||
exercitus angebat.
|
||||
Invictus ante eam diem fuerat, nihil frustra ausus: inpune Ciliciae fauces intraverat, mare quoque novum in Pamphyliam iter aperuerat: tunc haesitabat deprehensa felicitas nec aliud remedium erat, quam reverti, qua venerat.
|
||||
Itaque signo receptui dato densatis ordinibus scutisque super capita consertis retro evadere ex angustiis iubet.
|
||||
XXX
|
||||
fuere stadia, quae remensi sunt.
|
||||
Tum castris undique aperto loco positis non consultare modo, quid agendum esset, sed vates quoque adhibere coepit a superstitione animi.
|
||||
Sed quid tunc praedicere Aristander, cui plurimum credebat ex vatibus, poterat? Itaque damnatis intempestivis sacrificiis peritos locorum convocari iubet: per Mediam iter ostendebant tutum apertumque.
|
||||
Sed rex deserere milites insepultos erubescebat ita
|
||||
º
|
||||
tradito more, ut vix ullum militiae tam sollemne esset munus quam humandi suos.
|
||||
Captivos ergo, quos nuper exceperat, vocari iubet: inter quos erat quidam Graecae Persicaeque linguae peritus, qui frustra eum in Persidem montium dorso exercitum ducere adfirmat: silvestres esse calles, vix singulis pervios: omnia contegi frondibus inplexosque arborum ramos silvas committere.
|
||||
Namque Persis ab altero latere perpetuis montium iugis clauditur.
|
||||
Hoc dorsum,
|
||||
º
|
||||
quod in longitudinem
|
||||
MDC
|
||||
, in latitudinem
|
||||
CLXX
|
||||
stadia procurrit, a Caucaso monte ad rubrum mare pertinet, quaque defecit mons, aliud munimentum, fretum, obiectum est. Planities deinde sub radicibus montium spatiosa procumbit, fertilis terra multisque vicis atque urbibus frequens.
|
||||
Araxes amnis per hos campos multorum aquas torrentium
|
||||
evolvit in Medum: Medus [ad mare]
|
||||
º
|
||||
ad meridiem versus — minor amnis eo, quem accepit — evehitur:
|
||||
gignendaeque herbae non alius est aptior, quidquid adluit, floribus vestiens.
|
||||
º
|
||||
Platani quoque et populi contegunt ripas, ita ut procul visentibus continuata videantur montibus nemora riparum. Quippe obumbratus amnis presso in solum alveo
|
||||
º
|
||||
delabitur, inminentque colles, ipsi quoque frondibus laeti, radices eorum humore subeunte.
|
||||
Regio non alia tota Asia salubrior habetur: temperat caelum hinc perpetuum iugum opacum et umbrosum, quod aestus levat, illinc mare adiunctum, quod modico tepore terras fovet.
|
||||
His captivus expositis interrogatus a rege, auditune an oculis conperta haberet, quae diceret, pastorem se fuisse et omnes eas calles percurrisse respondit: bis captum, semel a Persis in Lycia, iterum ab ipso.
|
||||
Subit animum regis memoria
|
||||
º
|
||||
oraculo editae sortis: quippe consulenti responsum erat, ducem in Persidem ferentis viae Lycium civem fore.
|
||||
Igitur promissis, quanta et praesens necessitas exigebat et ipsius fortuna capiebat, oneratum armari iubet Macedonum more et, quod bene verteret, monstrare
|
||||
º
|
||||
iter quamvis arduum et praeceps: evasurum se esse cum paucis, nisi forte crederet, qua ipse pecoris causa isset, Alexandrum pro gloria et perpetua laude ire non posse.
|
||||
Etiam atque etiam docere captivus, quam difficile iter esset, maxime armatis. Tum rex, 'Praedem', inquit, 'me accipe neminem eorum, qui sequuntur, recusaturum ire, qua duces.'
|
||||
Cratero igitur ad custodiam castrorum relicto cum peditibus, quis adsueverat, et iis copiis, quas Meleager ducebat, et sagittariis equitibus
|
||||
M
|
||||
, praecipit, ut castrorum specie manente plures de industria ignes fieri imperet, quo magis barbari credant ipsum regem in castris esse.
|
||||
Ceterum, si forte Ariobarzanes cognovisset per callium anfractus
|
||||
se
|
||||
º
|
||||
intrare et ad occupandum iter suum partem copiarum temptasset opponere,
|
||||
Craterus eum inlato terrore retineret, ad propius periculum conversurum
|
||||
agmen: sin autem ipse hostem fefellisset et saltum occupasset, cum trepidantium barbarorum tumultum exaudisset, persequens tum
|
||||
º
|
||||
regem id ipsum iter, quo pridie pulsi fuerant, ne dubitaret ingredi: quippe vacuum fore hostibus in semet aversis.
|
||||
Ipse tertia vigilia silenti agmine ac ne tuba quidem dato signo pergit ad demonstratum iter callium: tridui alimenta portare militem iusserat leviter armatum.
|
||||
Sed praeter invias rupes ac praerupta saxa, vestigium subinde fallentia, nix cumulata vento ingredientes fatigabat: quippe velut in foveas delati hauriebantur et, cum a commilitonibus adlevarentur, trahebant magis adiuvantes, quam sequebantur.
|
||||
Nox quoque et ignota regio ac dux — incertum an satis fidus — multiplicabant metum: si custodes fefellisset,
|
||||
º
|
||||
quasi feras bestias ipsos posse deprehendi. Ex unius captivi vel fide vel anima
|
||||
º
|
||||
pendere et regis salutem et suam.
|
||||
Tandem venere in iugum. A dextra iter ad ipsum Ariobarzanen erat. Hic Philotam et Coenon cum Amynta et Polyperconte, expeditam habentes manum, relinquit, monitos, ut, quia et eques pediti iret
|
||||
º
|
||||
mixtus et quam pinguissimum esset solum et pabuli fertile, sensim procederent: duces erant itineris de captivis dati.
|
||||
Ipse cum armigeris et ala, quam agema appellabant, ardua semita, sed longius a stationibus hostium remota multa cum vexatione processit.
|
||||
Medius erat dies et fatigatis necessaria quies: quippe tantundem itineris supererat, quantum emensi erant, sed minus praecipitis atque ardui.
|
||||
Itaque refectis cibo somnoque militibus secunda vigilia surgit. Et cetera quidem haud aegre praeterit: ceterum, qua se montium iugum paulatim ad planiore demittit, ingens vorago concursu cavata torrentium iter ruperat.
|
||||
Ad hoc arborum rami alius alio inplicati et cohaerentes ut perpetuam obiecerant saepem. Desperatio igitur ingens, adeo ut vix lacrimis abstinerent, incesserat.
|
||||
Praecipue obscuritas terrori erat: nam etiamsi qua sidera internitebant, continenti fronde tectae arbores conspicere prohibebant.
|
||||
Ne aurium quidem usus supererat, silvas quatiente vento, qui concurrentibus ramis maiorem quam pro flatu sonum edebat.
|
||||
Tandem expectata lux omnia, quae terribiliora nox fecerat, minuit: circumiri brevi spatio poterat eluvies, et sibi quisque dux itineris coeperat fieri.
|
||||
Evadunt ergo in editum verticem: ex quo hostium statione conspecta strenue armati a tergo se ostendunt nihil tale metuentibus, quorum pauci, qui congredi ausi erant, caesi sunt.
|
||||
Itaque hinc morientium gemitus, hinc ad suos recurrentium miserabilis facies integros quoque, antequam discrimen experirentur, in fugam avertit.
|
||||
Fremitu deinde in castra, quis Craterus praesidebat, inlato ad occupandas angustias, in quibus pridie haeserant, miles educitur.
|
||||
Simul et Philotas cum Polyperconte Amyntaque et Coeno diversum iter ingredi iussus alium terorrem intulit barbaris.
|
||||
Undique ergo Macedonum armis fulgentibus ancipiti malo oppressi memorabile tamen proelium edunt. Ut opinor, ignaviam quoque necessitas acuit et saepe desperatio spei causa est.
|
||||
Nudi conplectebantur armatos et ingenti corporum mole secum terram detrahentes ipsorum telis plerosque fodiebant.
|
||||
Ariobarzanes tamen
|
||||
XL
|
||||
ferme equitibus et
|
||||
V
|
||||
milibus peditum stipatus per mediam aciem Macedonum cum multo suorum atque hostium sanguine erupit, Persepolim urbem, caput regionis, occupare festinans.
|
||||
Sed a custodibus urbis exclusus consecutis strenue hostibus cum omnibus fugae comitibus renovato proelio cecidit. Craterus quoque raptim agmine acto supervenit.
|
||||
Rex eodem loco, quo hostium copias fuderat, castra communit. Quamquam enim undique fugati hostes victoriam concesserant, tamen praealtae praecipitesque fossae pluribus locis obiectae abruperant iter, sensimque et caute progrediendum erat, iam non hostium, sed locorum fraude suspecta.
|
||||
Procedenti ei
|
||||
litterae redduntur a Tiridate, custode pecuniae regiae, indicantes eos, qui in urbe essent, audito eius adventu diripere velle thesauros: properaret occupare thesauros dimissos: expeditum iter esse, quamquam Araxes amnis interfluat.
|
||||
Nullam virtutem regis iustius
|
||||
º
|
||||
quam celeritatem laudaverim: relictis pedestribus copiis tota nocte
|
||||
vectus
|
||||
º
|
||||
cum equitibus itineris tanto spatio fatigatis ad Araxen prima luce pervenit.
|
||||
Vici erant in propinquo: quibus dirutis pontem ex materia eorum subditis saxis strenue induxit.
|
||||
|
||||
Iamque haud procul urbe
|
||||
º
|
||||
erant, cum miserabile agmen, inter pauca fortunae exempla memorandum, regi occurrit. Captivi erant Graeci ad
|
||||
IIII
|
||||
milia fere, quos Persae vario suppliciorum modo adfecerant.
|
||||
Alios pedibus, quosdam manibus auribusque amputatis inustisque barbararum litterarum notis in longum sui ludibrium reservaverant: et, cum se quoque alienae dicionis esse cernerent, volentes regi occurrere non prohibuerant.
|
||||
Invisitata simulacra, non homines videbantur nec quicquam in illis praeter vocem poterat adgnosci. Plures igitur lacrimas commovere, quam profuderant ipsi: quippe in tam multiplici variaque fortuna singulorum intuentibus similes quidem, sed tamen dispares poenas, quis maxime miserabilis esset, liquere non poterat.
|
||||
Ut vero Iovem illi tandem Graeciae ultorem aperuisse oculos conclamavere, omnes pari supplicio adfecti sibi videbantur. Rex abstersis, quas profuderat, lacrimis bonum habere animum iubet: visuros urbes suas coniugesque et
|
||||
liberos.
|
||||
º
|
||||
Castra inde
|
||||
º
|
||||
duo ab urbe stadia communit.
|
||||
Graeci excesserant vallo deliberaturi, quid potissimum a rege peterent: cumque aliis sedem in Asia rogare, aliis reverti domos placeret, Euctemon Cymaeus ita locutus ad eos fertur:
|
||||
'Ii, qui modo etiam ad opem petendam ex tenebris et carcere procedere erubuimus, ut nunc est, supplicia nostra — quorum nos pudeat magis an paeniteat, incertum est — ostentare Graeciae velut laetum spectaculum cupimus.
|
||||
Atqui optime miserias ferunt,
|
||||
qui abscondunt, nec ulla tam familiaris est infelicibus patria, quam solitudo et status prioris oblivio. Nam qui multum in suorum misericordia ponunt, ignorant, quam celeriter lacrimae inarescant.
|
||||
Nemo fideliter diligit, quem fastidit: nam et calamitas querula est et superba felicitas. Ita suam quisque fortunam in consilio habet, cum de aliena deliberat. Nisi mutuo miseri essemus, olim alius alii potuissemus esse fastidio: quid mirum est fortunatos semper parem quaerere?
|
||||
Obsecro vos, olim vita defuncti quaeramus locum, in quo haec semesa obruamus. Grati prorsus coniugibus, quas iuvenes duximus, revertemur! Liberi in flore et aetatis et rerum adgnoscent patres
|
||||
º
|
||||
ergastuli detrimenta!
|
||||
Et quota pars nostri tot obire terras potest? Procul Europa in ultima Orientis relegati, senes, debiles, maiore membrorum parte mulcati tolerabimus scilicet, quae armatos et victores fatigarunt.
|
||||
Coniuges deinde, quas captis fors et necessitas unicum solacium adplicuit, parvosque liberos trahimus nobiscum an relinquimus?
|
||||
Cum his venientes nemo adgnoscere volet: relinquemus ergo extemplo
|
||||
º
|
||||
praesentia
|
||||
º
|
||||
pignora, cum incertum sit, an visuri simus illa, quae petimus? Inter hos latendum est, qui nos miseros nosse coeperunt.' Haec Euctemon.
|
||||
Contra Theaetetus Atheniensis orsus est dicere: Neminem pium habitu corporis suos aestimaturum, utique saevitia hostis, non natura calamitosos. Dignum esse omni malo, qui erubesceret
|
||||
º
|
||||
fortuito: tristem enim de mortalitate ferre sententiam et desperare misericordiam, quia ipse alteri denegaturus sit.
|
||||
Deos, quod ipsi numquam optare ausi forent, offerre: patriam, coniuges, liberos et, quidquid homines vel vita aestimant vel morte redimunt.
|
||||
Quin illi ex hoc carcere erumperent? alium domi esse caeli haustum, alium lucis aspectum. Mores, sacra, linguae commercium etiam a barbaris expeti: quae ingenita
|
||||
º
|
||||
ipsi omissuri sint sua sponte, non ob aliud tam calamitosi, quam quod illis carere coacti essent.
|
||||
Se certe rediturum ad penates et in patriam tantoque
|
||||
beneficio regis usurum: si quos contubernii liberorumque, quos servitus coëgisset adgnoscere, amor detineret, relinquerent, quibus nihil patria carius est.
|
||||
Pauci huius sententiae fuere: ceteros consuetudo, natura potior, vicit. Consenserunt, petendum esse a rege, ut aliquam ipsis attribueret sedem.
|
||||
|
||||
C
|
||||
ad hoc electi
|
||||
º
|
||||
sunt: quos Alexander ratus, quod ipse praestare cogitabat, petituros, 'Iumenta', inquit, 'adsignari, quae vos veherent, et singulis vestrum milia denarium dari iussi. Cum redieritis in Graeciam, praestabo, ne qui statum suum, si haec calamitas absit, vestro credat esse meliorem.'
|
||||
Illi obortis lacrimis terram intuebantur nec aut erigere vultus aut loqui audebant: tandem rege tristitiae causam exigente Euctemon similia iis, quae in consilio dixerat, respondit.
|
||||
Atque ille non fortunae solum eorum, sed etiam paenitentiae misertus
|
||||
º
|
||||
terna milia denarium singulis dari iussit: denae vestes adiectae sunt et armenta cum pecoribus ac frumento data, ut coli serique attributus iis ager posset.
|
||||
Postero die convocatos duces copiarum docet, nullam infestiorem urbem Graecis esse, quam regiam veterum Persidis regum. Hinc illa immensa agmina infusa: hinc Dareum prius, dein Xerxem Europae impium intulisse bellum. Excidio illius parentandum esse maioribus.
|
||||
Iamque barbari deserto oppido, qua quemque metus agebat, diffugerant, cum rex phalangem nihil cunctatus inducit. Multas urbes refertas opulentia regia partim expugnaverat, partim in fidem acceperat, sed urbis divitiae huius vicere praeterita.
|
||||
In hanc totius Persidis opes congesserant barbari: aurum argentumque cumulatum erat, vestis ingens modus, supellex non ad usum, sed ad ostentationem luxus conparata.
|
||||
Itaque inter ipsos victores ferro dimicabatur: pro hoste erat, qui pretiosiorem occupaverat praedam: et cum omnia, quae recipiebant, capere non possent, iam res non occupabantur, sed
|
||||
aestimabantur.
|
||||
Lacerabant regias vestes, ad se quisque partem
|
||||
º
|
||||
trahentes: dolabris pretiosae artis vasa caedebant: nihil neque intactum erat neque integrum ferebatur: abrupta simulacrorum membra, ut quisque avellerat, trahebat.
|
||||
Neque avaritia solum, sed etiam crudelitas in capta urbe grassata est: auro argentoque onusti vilia captivorum corpora trucidabant, passimque obvii caedebantur, quos ante pretium sui miserabilis fecerat.
|
||||
Multi ergo hostium manus voluntaria morte occupaverunt, pretiosissima vestium induti e muris semetipsos cum coniugibus ac liberis in praeceps iacientes. Quidam ignes, quod paulo post facturus hostis videbatur, subiecerant aedibus, ut cum suis vivi cremarentur.
|
||||
Tandem suos
|
||||
º
|
||||
rex corporibus et cultu feminarum abstinere iussit. Ingens captivae pecuniae modus traditur, prope ut fidem excedat.
|
||||
Ceterum aut de aliis quoque dubitabimus aut credemus
|
||||
º
|
||||
in huius urbis gaza fuisse
|
||||
C
|
||||
et
|
||||
XX
|
||||
|
||||
milia
|
||||
talentum:
|
||||
º
|
||||
ad quae vehenda — namque ad usus belli secum portare decreverat — iumenta et camelos et a Susis et a Babylone contrahi iussit.
|
||||
Accessere ad hanc pecuniae summam captis Parsagadis sex milia talentum. Cyrus [Parsagada]
|
||||
º
|
||||
urbem condiderat: quam Alexandro praefectus eius Cobares tradidit.
|
||||
|
||||
Rex arcem Persepolis tribus milibus Macedonum praesidio relictis Nicarchiden tueri iubet. ***
|
||||
º
|
||||
Tiridati quoque, qui gazam tradiderat, servatus est honos, quem apud Dareum habuerat: magnaque exercitus parte et inpedimentis ibi relictis Parmeniona Craterumque praefecit.
|
||||
Ipse cum mille equitibus peditumque expedita manu interiorem Persidis regionem sub ipsum Vergiliarum sidus
|
||||
º
|
||||
petiit multisque imbribus et prope intolerabili tempestate vexatus procedere tamen, quo intenderat, perseveravit.
|
||||
Ventum erat ad iter perpetuis obsitum nivibus, quas frigoris vis gelu adstrinxerat, locorumque squalor et solitudines inviae fatigatum militem terrebant, humanarum rerum terminos se videre credentem. Omnia vasta atque
|
||||
º
|
||||
sine ullo humani
|
||||
cultus vestigio attoniti intuebantur et, antequam lux quoque et caelum ipsos deficerent, reverti iubebant.
|
||||
Rex castigare territos supersedit: ceterum ipse equo desiluit pedesque per nives et concretam glaciem ingredi coepit. Erubuerunt non sequi primum amici, deinde copiarum duces, ad ultimum milites: primusque rex dolabra glaciem perfringens iter sibi fecit, exemplum regis ceteri imitati sunt.
|
||||
Tandem propemodum invias silvas emensi humani cultus rara vestigia et passim errantes pecorum greges repperere. At incolae,
|
||||
º
|
||||
qui sparsis tuguriis habitabant, cum se callibus inviis saeptos esse credidissent, ut conspexere hostium agmen, interfectis, qui comitari fugientes non poterant, devios montes et nivibus obsitos petiverunt.
|
||||
Inde per colloquia captivorum paulatim feritate mitigata tradidere se regi. Nec in deditos gravius consultum.
|
||||
|
||||
Vastatis inde agris Persidis vicisque conpluribus redactis in potestatem ventum est in Mardorum gentem bellicosam et multum a ceteris Persis cultu vitae abhorrentem. Specus in montibus fodiunt, in quos seque ac
|
||||
conjuges
|
||||
et liberos condunt. Pecorum aut ferarum carne vescuntur.
|
||||
Ne feminis quidem pro naturae habitu molliora ingenia sunt: comae prominent hirtae, vestis super genua est.
|
||||
Funda vinciunt frontem: hoc et ornamentum capitis et telum est. Sed hanc quoque gentem idem fortunae impetus domuit.
|
||||
Itaque tricesimo die, postquam a Persepoli profectus erat, eodem rediit. Dona deinde amicis ceterisque pro cuiusque merito dedit: propemodum omnia, quae in ea urbe ceperat, distributa.
|
||||
Ceterum ingentia animi bona, illam indolem, qua omnes reges antecessit, illam in subeundis periculis constantiam, in rebus moliendis efficiendisque velocitatem, in deditos fidem, in captivos clementiam, in voluptatibus permissis quoque et usitatis temperantiam, haud tolerabili vini cupiditate foedavit.
|
||||
Hoste
|
||||
et aemulo regni reparante cum maxime bellum, nuper subactis, quos vicerat, novumque imperium aspernantibus de die inibat convivia, quibus feminae intererant, non quidem quas violari nefas esset, quippe pelices, licentius quam decebat cum armato vivere adsuetae.
|
||||
Ex his una Thais, et ipsa temulenta, maximam apud omnes Graecos initurum gratiam adfirmat, si regiam Persarum iussisset incendi: expectare hoc eos, quorum urbes barbari delessent.
|
||||
Ebrio scorto de tanta re ferente sententiam unus
|
||||
et
|
||||
alter, et
|
||||
º
|
||||
ipsi mero onerati, adsentiuntur. Rex quoque avidior fuit, quam patientior. 'Quin igitur,
|
||||
inquit
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
ulciscimur Graeciam et urbi faces subdimus?'
|
||||
Omnes incaluerant mero: itaque surgunt temulenti ad incendendam urbem, cui armati pepercerant. Primus rex ignem regiae iniecit, tum convivae et ministri pelicesque. Multa cedro aedificata erat regia, quae celeriter igne concepto late fudit incendium.
|
||||
Quod ubi exercitus, qui haud procul urbe tendebat, conspexit, fortuitum ratus ad opem ferendam concurrit.
|
||||
Sed ut ad vestibulum regiae ventum est, vident regem ipsum adhuc aggerentem faces. Omissa igitur, quam portaverant, aqua igni aptam
|
||||
º
|
||||
materiem in incendium iacere coeperunt.
|
||||
Hunc exitum habuit regia totius Orientis, unde tot gentes antea iura petebant, patria tot regum, unicus quondam Graeciae terror, molita mille navium classem et exercitus, quibus Europa inundata est contabulato mari molibus perfossisque montibus, in quorum specus fretum inmissum est.
|
||||
Ac ne tam longa quidem aetate, quae excidium eius secuta est, resurrexit. Alias urbes habuere Macedonum reges,
|
||||
quas
|
||||
nunc
|
||||
º
|
||||
habent Parthi: huius vestigium non inveniretur, nisi Araxes amnis ostenderet. Haud procul moenibus fluxerat: inde urbem fuisse
|
||||
XX
|
||||
stadiis distantem credunt magis quam sciunt accolae.
|
||||
Pudebat Macedones tam praeclaram urbem a comissabundo rege deletam esse. Itaque res in serium versa est et imperaverunt sibi, ut crederent illo potissimum modo fuisse delendam.
|
||||
Ipsum, ut primum
|
||||
gravato
|
||||
º
|
||||
ebrietate mentem quies reddidit, paenituisse constat et dixisse, maiores poenas Graecis Persas daturos fuisse, si ipsum in solio regiaque Xerxis conspicere coacti essent.
|
||||
Postero die Lycio, itineris, quo Persidem intraverat, duci,
|
||||
XXX
|
||||
talenta dono dedit.
|
||||
Hinc in regionem Mediae transiit, ubi supplementum novorum e Cilicia militum occurrit. Peditum erant
|
||||
V
|
||||
milia, equites mille: utrisque Platon Atheniensis praeerat. His copiis auctus Dareum persequi statuit.
|
||||
Ille iam Ecbatana pervenerat. Caput Mediae urbs haec: nunc tenent Parthi eaque aestiva agentibus sedes est. Adire deinde Bactra decreverat, sed veritus, ne celeritate Alexandri occuparetur, consilium iterque mutavit.
|
||||
Aberat ab eo Alexander stadia
|
||||
MD
|
||||
, sed iam nullum intervallum adversus velocitatem eius satis longum videbatur. Itaque proelio magis quam fugae se praeparabat.
|
||||
|
||||
XXX
|
||||
milia peditum sequebantur, in quibus Graecorum erant
|
||||
IIII
|
||||
milia, fide illi
|
||||
º
|
||||
erga regem ad ultimum invicta.
|
||||
Funditorum quoque et sagittariorum manus
|
||||
IIII
|
||||
milia expleverat: praeter hos
|
||||
III
|
||||
milia et
|
||||
CCC
|
||||
equites erant, maxime Bactrianorum. Bessus praeerat, Bactrianae regionis praefectus.
|
||||
Cum hoc agmine paulum declinavit via militari iussis praecedere lixis inpedimentorumque custodibus.
|
||||
Consilio deinde advocato, 'Si cum ignavis', inquit, 'et pluris
|
||||
º
|
||||
qualemcumque vitam honesta morte aestimantibus fortuna
|
||||
me
|
||||
º
|
||||
iunxisset, tacerem potius, quam frustra verba consumerem.
|
||||
Sed maiore, quam vellem, documento et virtutem vestram et fidem expertus magis etiam coniti debeo, ut dignus talibus amicis sim, quam dubitare, an vestri similes adhuc sitis.
|
||||
Ex tot milibus, quae sub imperio fuerunt meo, bis me victum, bis fugientem persecuti estis.
|
||||
Fides vestra et constantia, ut regem me esse credam, facit. Proditores et transfugae in urbibus meis regnant: non, hercule, quia tanto honore digni habentur, sed ut praemiis eorum vestri
|
||||
sollicitentur animi. Meam fortunam tamen quam victoris maluistis sequi, dignissimi, quibus, si ego non possim, di pro me gratiam referant. Et, mehercule, referent.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Nulla erit tam surda posteritas, nulla tam ingrata fama, quae non in caelum vos debitis laudibus ferat. Itaque etiamsi consilium fugae, a qua multum abhorret animus, agitassem, vestra tamen virtute fretus obviam issem hosti.
|
||||
Quousque enim in regno exulabo et per fines imperii mei fugiam externum et advenam regem, cum liceat experto belli fortunam aut reparare, quae amisi, aut honesta morte defungi?
|
||||
Nisi forte satius est expectare victoris arbitrium et Mazaei et Mithrenis exemplo precarium accipere regnum nationis unius, ut iam malit ille gloriae suae quam irae obsequi.
|
||||
Nec di siverint, ut hoc decus mei capitis aut demere mihi quisquam aut condonare
|
||||
possit: nec ego
|
||||
º
|
||||
hoc imperium vivus amittam, idemque erit regni mei, qui spiritus, finis. Si hic animus, si haec lex, nulli non parta libertas est:
|
||||
nemo e vobis fastidium Macedonum, nemo vultum superbum ferre cogetur. Sua cuique dextera aut ultionem tot malorum pariet aut finem.
|
||||
Equidem, quam versabilis fortuna sit, documentum ipse sum nec inmerito mitiores vices eius expecto. Sed si iusta ac pia bella di aversantur, fortibus tamen viris licebit honeste mori.
|
||||
Per ego vos decora maiorum, qui totius Orientis regna cum memorabili laude tenuerunt, per illos viros, quibus stipendium Macedonia quondam tulit, per tot navium classes in Graeciam missas, per tot tropaea regum oro et obtestor, ut nobilitate vestra gentisque dignos spiritus capiatis, ut eadem constantia animorum, qua praeterita tolerastis, experiamini, quidquid deinde fors tulerit:
|
||||
me certe in perpetuum aut victoria egregia nobilitabit aut pugna.'
|
||||
Haec dicente Dareo praesentis periculi species omnium simul corda animosque horrore perstrinxerat,
|
||||
nec aut consilium suppetebat aut vox: cum Artabazus, vetustissimus amicorum, quem hospitem fuisse Philippi supra diximus,
|
||||
º
|
||||
'Nos vero', inquit, 'pretiosissimam vestem induti armisque, quanto maximo cultu possumus, adornati regem in aciem sequemur, ea quidem mente, ut victoriam speremus, mortem
|
||||
º
|
||||
non recusemus.'
|
||||
Adsensu excepere ceteri hanc vocem, sed Nabarzanes, qui in eodem consilio erat, cum Besso inauditi antea facinoris societate inita regem suum per milites, quibus ambo praeerant, conprehendere et vincire decreverant, ea mente, ut, si Alexander ipsos insecutus foret, tradito rege vivo inirent gratiam victoris, magni profecto cepisse Dareum aestimaturi,
|
||||
º
|
||||
sin autem eum effugere potuissent, interfecto Dareo regnum ipsi occuparent bellumque renovarent.
|
||||
Hoc parricidium cum diu volutassent, Nabarzanes aditum nefariae spei praeparans, 'Scio me', inquit, 'sententiam esse dicturum prima specie haudquaquam auribus tuis gratam. Sed medici quoque graviores morbos asperis remediis curant et gubernator, ubi naufragium timet, iactura, quidquid servari potest, redimit.
|
||||
Ego tamen, non ut damnum quidem facias, suadeo, sed ut te ac regnum tuum salubri ratione conserves. Dis adversis bellum inimus, et pertinax fortuna Persas urgere non desinit. Novis initiis et ominibus opus est. Auspicium et imperium interim alii trade, qui tamdiu rex appelletur, donec Asia decedat hostis, victor deinde regnum tibi reddat. Hoc autem brevi futurum ratio promittit.
|
||||
Bactra intacta sunt, Indi et Sacae in tua potestate: tot populi tot exercitus, tot equitum peditumque milia ad renovandas vires parata
|
||||
º
|
||||
habent, ut maior belli moles supersit, quam exhausta sit.
|
||||
Quid ruimus beluarum ritu in perniciem non necessariam? Fortium virorum est magis mortem contemnere, quam odisse vitam.
|
||||
Saepe taedio laboris ad vilitatem sui conpelluntur ignavi. At nihil virtus inexpertum omittit. Atqui
|
||||
º
|
||||
ultimum omnium mors est: ad quam non pigre ire satis est.
|
||||
Proinde si Bactra, quod tutissimum receptaculum est,
|
||||
petimus, praefectum regionis eius Bessum regem temporis gratia
|
||||
statuamus: rebus
|
||||
º
|
||||
conpositis iusto regi tibi fiduciarum
|
||||
º
|
||||
restituet imperium.'
|
||||
Haud mirum est Dareum non temperasse animo, quamquam, tam impiae voci quantum nefas
|
||||
sub
|
||||
esset,
|
||||
º
|
||||
latebat. Itaque, 'Pessimum', inquit, 'mancipium, repperisti exoptatum tibi tempus, quo parricidium aperires!'
|
||||
strictoque acinace interfecturus eum videbatur, ni propere Bessus Bactrianique,
|
||||
quasi
|
||||
º
|
||||
deprecarentur, tristium specie, ceterum, si perseveraret, vincturi, circumstetissent.
|
||||
Nabarzanes interim elapsus, mox et Bessus consecutus: copias, quibus praeerant, a cetero exercitu secedere iubent secretum inituri consilium.
|
||||
Artabazus convenientem praesenti fortunae sententiam orsus mitigare Dareum, temporum identidem admonens, coepit: ferret aequo animo qualiumcumque, suorum tamen vel stultitiam vel errorem. Instare iam
|
||||
º
|
||||
Alexandrum gravem, etiamsi omnes praesto essent: quid futurum, si persecuti fugam ipsius alienentur?
|
||||
Aegre
|
||||
º
|
||||
paruit Artabazo et, quamquam movere castra statuerat, turbatis tamen omnium animis eodem in loco substitit. Sed attonitus maestitia simul et desperatione tabernaculo se inclusit.
|
||||
Ergo in castris, quae nullius regebantur imperio, varii animorum motus erant nec in commune, ut ante, consulebatur.
|
||||
Dux Graecorum militum Patron arma capere suos iubet paratosque esse ad exequendum imperium:
|
||||
Persae secesserant: Bessus cum Bactrianis erat temptabatque Persas abducere, Bactra et intactae regionis opulenta simulque, quae manentibus instarent, pericula ostentans. Persarum omnium eadem fere fuit vox, nefas esse deseri regem.
|
||||
Inter haec Artabazus omnibus imperatoriis fungebatur officiis: ille Persarum tabernacula circumire, hortari, monere nunc singulos, nunc universos non ante destitit, quam satis constaret imperata facturos. Idem aegre a Dareo inpetravit, ut cibum caperet animumque rebus
|
||||
º
|
||||
adverteret.
|
||||
At Bessus et Nabarzanes olim agitatum scelus exequi statuunt regni cupiditate accensi: Dareo autem incolumi tantas opes sperare non poterant.
|
||||
Quippe in illis gentibus regum eximia maiestas est: ad nomen quoque barbari conveniunt, et pristinae veneratio fortunae sequitur adversam.
|
||||
Inflabat impios animos regio, cui praeerant, armis virisque et spatio locorum nulli earum gentium secunda: tertiam partem Asiae tenet, multitudo iuniorum exercitus, quos amiserat Dareus, aequabat.
|
||||
Itaque non illum modo, sed etiam Alexandrum spernebant, inde vires imperii repetituri, si regni iis
|
||||
º
|
||||
potiri contigisset.
|
||||
Diu omnibus cogitatis placuit per milites Bactrianos ad omne obsequium destinatos regem conprehendere mittique nuntium ad Alexandrum, qui indicaret vivum adservari eum:
|
||||
si, id quod timebant, proditionem aspernatus esset, occisuri Dareum et Bactra cum suarum gentium manu petituri.
|
||||
Ceterum propalam conprehendi Dareus non poterat tot Persarum milibus laturis opem regi: Graecorum quoque fides timebatur.
|
||||
Itaque quod vi non poterant, fraude adsequi temptant: paenitentiam secessionis simulare decreverant et excusare apud regem consternationem suam. Interim, qui Persas sollicitarent, mittuntur.
|
||||
Hinc spe, hinc metu militares animos versant: ruinae rerum subdere illos capita, in perniciem trahi, cum Bactra pateant exceptura eos bonis
|
||||
º
|
||||
et opulentia, animis quam concipere non possint.
|
||||
Haec agitantibus Artabazus supervenit sive regis iussu sive sua sponte adfirmans, mitigatum esse Dareum et eundem illis amicitiae gradum patere apud regem.
|
||||
Illi lacrimantes nunc purgare
|
||||
º
|
||||
se, nunc Artabazum orare, ut causam ipsorum tueretur precesque perferret.
|
||||
Sic peracta nocte sub lucis exortum
|
||||
Bessus
|
||||
et
|
||||
º
|
||||
Nabarzanes cum Bactrianis militibus in vestibulo praetorii aderant, titulum sollemnis officii occulto sceleri praeferentes. Dareus signo ad eundum dato currum pristino
|
||||
more conscendit.
|
||||
Nabarzanes ceterique parricidae procumbentes humi, quem paulo post in vinculis habituri erant, sustinuere venerari, lacrimas etiam paenitentiae indices profuderunt: adeo humanis ingeniis parata simulatio est.
|
||||
Preces deinde suppliciter admotae Dareum, natura simplicem et mitem, non credere modo, quae adfirmabant, sed flere etiam coëgerunt.
|
||||
Ac ne tum quidem cogitati sceleris paenituit, cum intuerentur qualem et regem et virum fallerent. Ille quidem, securus periculi, quod instabat, Alexandri manus, quas solas timebat, effugere properabat.
|
||||
Patron autem, Graecorum dux, praecipit suis, ut arma, quae in sarcinis antea ferebantur, induerent, ad omne imperium suum parati et intenti.
|
||||
Ipse currum regis sequebatur occasioni imminens adloquendi eum, quippe Bessi facinus praesenserat. Sed Bessus id ipsum metuens, custos verius quam comes, a curru non recedebat.
|
||||
Diu ergo Patron cunctatus ac saepius sermone revocatus, inter fidem timoremque haesitans, regem intuebatur.
|
||||
Qui ut tandem advertit oculos, Bubacen spadonem inter proximos currum sequentem percontari iubet, numquid ipsi velit dicere. Patron, se vero, sed remotis arbitris loqui velle cum eo, respondit iussusque propius accedere sine interprete — nam haud rudis Graecae linguae Dareus erat, —
|
||||
'Rex', inquit, 'ex
|
||||
L
|
||||
milibus Graecorum supersumus pauci, omnis fortunae tuae comites et in hoc tuo statu idem, qui florente te fuimus, quascumque terras elegeris, pro patria et domesticis rebus petituri.
|
||||
Secundae adversaeque res tuae copulavere nos tecum. Per hanc fidem invictam oro et obtestor, in nostris castris tibi tabernaculum statue, nos corporis tui custodes esse patiaris. Omisimus Graeciam, nulla Bactra sunt nobis: spes omnis in te, utinam etiam
|
||||
º
|
||||
ceteris esset. Plura dici non attinet. Custodiam corporis tui externus et alienigena non deposcerem, si crederem
|
||||
alium posse praestare.'
|
||||
Bessus quamquam erat Graeci sermonis ignarus, tamen stimulante conscientia indicium profecto Patronem detulisse credebat: et interpreti
|
||||
º
|
||||
relato sermone Graeci exempta dubitatio est. Dareus autem, quantum ex vultu concipi poterat, haud sane territus percontari Patrona causam consilii, quod adferret, coepit.
|
||||
Ille non ultra differendum ratus, 'Bessus', inquit, 'et Nabarzanes insidiantur tibi: in ultimo discrimine es fortunae
|
||||
º
|
||||
tuae et vitae: hic dies aut parricidis aut tibi futurus ultimus.'
|
||||
Et Patron quidem egregiam conservati regis gloriam tulerat.
|
||||
Eludant me licet,
|
||||
º
|
||||
quibus forte temere humana negotia volvi agique persuasum est:
|
||||
equidem fato crediderim
|
||||
nexuque
|
||||
º
|
||||
causarum latentium et multo
|
||||
º
|
||||
ante destinatarum suum quemque ordinem inmutabili lege percurrere.
|
||||
Dareus certe respondit, quamquam sibi Graecorum militum fides nota sit, numquam tamen a popularibus suis recessurum. Difficilius sibi esse damnare, quam decipi. Quidquid fors tulisset, inter suos perpeti malle, quam transfugam fieri. Sero se perire, si salvum esse milites sui nollent.
|
||||
Patron desperata regis salute ad eos, quibus praeerat, rediit, omnia pro fide experiri paratus.
|
||||
At Bessus occidendi protinus regis impetum ceperat. Sed veritus, ne gratiam Alexandri, nisi vivum eum tradidisset, inire non posset, dilato in proximam noctem sceleris consilio agere
|
||||
regi
|
||||
º
|
||||
gratias incipit, quod perfidi hominis insidias, iam Alexandri opes spectantis, prudenter cauteque vitasset. Donum eum hosti laturum fuisse regis caput.
|
||||
Nec mirari hominem mercede conductum omnia habere venalia: sine pignore, sine lare, terrarum orbis exulem, ancipitem hostem ad nutum licentium circumferri.
|
||||
Purganti
|
||||
º
|
||||
deinde se deosque patrios testes fidei suae invocanti Dareus vultu adsentiebatur, haud dubius, quin vera deferrentur a Graecis: sed eo rerum ventum erat, ut tam periculosum
|
||||
esset non credere suis, quam decipi.
|
||||
|
||||
XXX
|
||||
milia erant, quorum inclinata in scelus levitas timebatur:
|
||||
IIII
|
||||
milia Patron habebat: quibus si credidisset salutem suam damnata popularium fide, parricidio excusationem videbat offerri.
|
||||
Itaque praeoptabat inmerito quam iure violari. Besso tamen insidiarum consilium purganti respondit, Alexandri sibi non minus iustitiam quam virtutem esse perspectam.
|
||||
º
|
||||
Falli eos, qui proditionis ab eo praemium expectent: violatae fidei neminem acriorem fore vindicem ultoremque.
|
||||
Iamque nox adpetebat, cum Persae more solito armis positis ad necessaria ex proximo vico ferenda discurrunt. At Bactriani, ut imperatum a Besso erat, armati stabant.
|
||||
Inter haec Dareus Artabazum acciri iubet, expositisque, quae Patron detulerat, haud dubitare Artabazus, quin transeundum esset in castra Graecorum: Persas quoque periculo vulgato secuturos.
|
||||
Destinatus sorti suae et iam nullius salubris consilii patiens unicam in illa fortuna opem Artabazum, ultimum illum visurus, amplectitur perfususque mutuis lacrimis inhaerentem sibi avelli iubet: capite deinde velato, ne inter gemitus digredientem velut a rogo intueretur, in humum pronum corpus abiecit.
|
||||
Tum vero custodiae eius adsueti, quos regis salutem vel periculis vitae tueri oportebat, dilapsi sunt metu,
|
||||
º
|
||||
armatis, quos iam adventare credebant, haud rati se futuros pares. Ingens ergo in tabernaculo solitudo erat paucis spadonibus, quia, quo discederent, non habebant, circumstantibus regem.
|
||||
At ille remotis arbitris diu aliud atque aliud consilium animo volutabat. Iamque solitudinem, quam paulo antea pro solacio petiverat, perosus Bubacen vocari iubet.
|
||||
Quem intuens, 'Ite', inquit, 'consulite vobis, ad ultimum regi vestro, ut decebat, fide exhibita. Ego hic legem fati meo expecto. Forsitan mireris, quod vitam non finiam: alieno scelere quam meo mori malo.'
|
||||
Post hanc vocem spado gemitu non tabernaculum modo, sed etiam castra conplevit. Inrupere deinde alii laceratisque vestibus lugubri et barbaro ululatu regem
|
||||
deplorare coeperunt.
|
||||
Persae ad illos clamore perlato attoniti metu nec arma capere, ne in Bactrianos inciderent, nec quiescere audebant, ne impie deserere regem viderentur.
|
||||
Varius ac dissonus clamor sine duce ac sine imperio totis castris referebatur. Besso et Nabarzani nuntiaverant sui, regem a semetipso interemptum esse: planctus eos deceperat.
|
||||
Itaque citatis equis advolant sequentibus, quos ad ministerium sceleris delegerant: et cum tabernaculum intrassent, quia regem vivere spadones indicabant, conprehendi vincirique iusserunt.
|
||||
Rex curru paulo ante vectus et deorum auspiciis ac suis
|
||||
º
|
||||
honoribus cultus nulla externa ope admota captivus servorum suorum in sordidum vehiculum [pellibus undique contectus]
|
||||
º
|
||||
inponitur.
|
||||
Pecunia regis et supellex quasi belli iure diripitur, onustique praeda per scelus ultimum parta fugam intendunt.
|
||||
Artabazus cum his, qui imperio parebant, Graecisque militibus Parthienen petebat, omnia tutiora parricidarum contuitu ratus.
|
||||
Persae promissis Bessi onerati, maxime quia nemo alius erat, quem sequerentur, coniunxere se Bactrianis, agmen eorum tertio adsecuti die.
|
||||
Ne tamen honos regi non haberetur, aureis compedibus Dareum vinciunt, nova ludibria subinde excogitante fortuna, et ne forte cultu regio posset adgnosci, sordidis pellibus vehiculum intexerant:
|
||||
ignoti iumenta agebant: ne percontantibus in agmine monstrari posset, custodes procul sequebantur.
|
||||
Alexander audito, Dareum movisse ab Ecbatanis, omisso itinere, quod petebat [in Mediam],
|
||||
º
|
||||
fugientem insequi pergit strenue.
|
||||
Tabas — oppidum est in Paraetacene ultima — pervenit: ibi transfugae nuntiant praecipitem fuga Bactra petere Dareum.
|
||||
Certiora deinde cognoscit ex Bagistane Babylonio:
|
||||
non
|
||||
equidem
|
||||
º
|
||||
vinctum regem, sed in periculo esse aut mortis aut vinculorum adfirmabat.
|
||||
Rex ducibus convocatis, 'Maximum', inquit, 'opus, sed labor brevissimus superest.
|
||||
Dareus haud procul, destitutus a suis aut oppressus: in illo corpore posita est nostra victoria et tanta res celeritatis est praemium.'
|
||||
Omnes pariter conclamant, paratos ipsos sequi: nec labori nec periculo parceret. Igitur raptim agmen cursus magis quam itineris modo ducit ne nocturna quidem quiete diurnum laborem relaxante.
|
||||
Itaque
|
||||
D
|
||||
stadia processit, perventumque erat in vicum, in quo Dareum Bessus conprehenderat.
|
||||
Ibi Melon, Darei interpres, excipitur: corpore aeger non potuerat agmen adsequi et deprehensus celeritate regis transfugam se esse simulabat. Ex hoc acta cognoscit. Sed fatigatis necessaria quies erat.
|
||||
Itaque delectis equitum
|
||||
VI
|
||||
milibus
|
||||
CCC
|
||||
, quos dimachas appellabant, adiungit: dorso hi graviora arma portabant, ceterum equis vehebantur: cum res locusque posceret, pedestris acies erat.
|
||||
|
||||
Haec agentem Alexandrum adeunt Orsilos et Mithracenes: Bessi parricidium exosi transfugerant nuntiabantque stadia
|
||||
D
|
||||
abesse Persas, ipsos brevius iter monstraturos.
|
||||
Gratus regi adventus transfugarum fuit. Itaque prima vespera ducibus isdem cum expedita equitum manu monstratam viam ingreditur phalange, quantum festinare posset, sequi iussa. Ipse quadrato agmine incedens ita cursum regebat, ut primi coniungi ultimis possent.
|
||||
|
||||
CCC
|
||||
stadia processerant, cum occurrit Brochubelus, Mazaei filius, Syriae quondam praetor. Is quoque transfuga nuntiabat: 'Bessum haud amplius quam
|
||||
CC
|
||||
stadia abesse. Exercitum, utpote
|
||||
qui nihil
|
||||
º
|
||||
praecaveret, inconpositum inordinatumque procedere. Hyrcaniam videri petituros. Si festinaret sequi palantes, superventurum. Dareum adhuc vivere.'
|
||||
Strenuo alioquin cupiditatem consequendi transfuga iniecerat. Itaque calcaribus subditis effuso cursu eunt. Iamque fremitus hostium iter ingredientium exaudiebatur, sed prospectum ademerat pulveris nubes.
|
||||
Paulisper ergo inhibuit cursum, donec consideret pulvis. Iamque conspecti a barbaris erant et abeuntium agmen conspexerant, nequaquam futuri pares, si Besso tantum
|
||||
animi fuisset ad proelium, quantum ad parricidium fuerat. Namque et numero barbari praestabant et robore: ad hoc refecti cum fatigatis certamen inituri erant.
|
||||
Sed nomen Alexandri et fama, maximum in bello utique momentum, pavidos in fugam avertit.
|
||||
Bessus vero et ceteri facinoris eius participes vehiculum Darei adsecuti coeperunt hortari eum, conscenderet equum et se hosti fuga eriperet.
|
||||
Ille deos ultores adesse testatur et Alexandri fidem inplorans negat se parricidas velle comitari. Tum vero ira quoque accensi tela coniciunt in regem multisque confossum vulneribus relinquunt.
|
||||
Iumenta quoque, ne longius prosequi possent, convulnerant duobus servis, qui regem comitabantur, occisis.
|
||||
Hoc edito facinore, ut vestigia fugae spargerent, Nabarzanes Hyrcaniam, Bessus Bactra paucis equitum comitantibus petebant. Barbari ducibus destituti, qua quemque aut spes ducebat aut pavor, dissipabantur:
|
||||
D
|
||||
tantum equites congregaverant se, incerti adhuc, resistere melius esset an fugere.
|
||||
Alexander hostium trepidatione conperta Nicanorem cum equitum parte ad inhibendam fugam emittit: ipse cum ceteris sequitur. Tria ferme milia resistentia occisa sunt, reliquum agmen pecudum more intactum agebatur iubente rege, ut caedibus abstineretur.
|
||||
Nemo captivorum erat, qui monstrare Darei vehiculum posset: singula,
|
||||
º
|
||||
ut quaeque prenderent, scrutabantur, nec tamen ullum vestigium fugae regis extabat.
|
||||
Festinantem Alexandrum vix
|
||||
III
|
||||
milia equitum persecuta sunt. At in eos, qui lentius sequebantur, incidebant universa fugientium agmina.
|
||||
Vix credibile dictu, plures captivi quam, qui caperent, erant: adeo omnem sensum territis fortuna penitus excusserat, ut nec hostium paucitatem nec multitudinem suam satis cernerent.
|
||||
|
||||
Interim iumenta, quae Dareum vehebant, nullo regente decesserant militari via et errore delata per quattuor stadia in quadam valle constiterant, aestu simulque vulneribus fatigata.
|
||||
Haud procul erat fons,
|
||||
ad quem monstratum a peritis Polystratus Macedo siti maceratus accessit: ac dum galea haustam aquam sorbet, tela iumentorum deficientium corporibus infixa conspexit.
|
||||
Miratusque, confossa potius quam abacta esse, semivivi ho
|
||||
minis gemitum percipit. Itaque more ingenii humani cupidus visendi, quid rei vehiculo isto conderetur, dimotis pellibus, quibus obtectum erat, Dareum multis vulneribus confossum repperit. Regius enim cultus et aureae catenae, quis a parricidis vinctus fuerat, dubitationem eximebant. Non erat expers Graeci sermonis Dareus gratiasque agebat dis, qui post tanta mala tamque gravia hoc tamen indulsissent solacii, ne omnino in solitudine extremum spiritum effunderet. 'Itaque te', inquit, 'quisquis es mortalium, per communem hostium sortem, a qua nec maximos regum exemtos esse praesenti spectaculo moneris, rogo quaesoque, ut haec ad Alexandrum mandata mea perferas: nihil eorum, quae longe tristissima perpessus sum, ne hunc quidem incomparabilis calamitatis exitum ita gravem mihi accidisse, ut hoc unum, quod post tanta in me meosque merita adversus clementissimum victorem inimico vivendum fuit et nunc ingrato moriendum est. Sed — si qua postremis miserorum votis apud deos vis est et cum ipso spiritu profusas preces mitius aliquod numen exaudit — ille quidem sospes et incolumis longeque supra contagium meae sortis et invidiam fortunae positus in solio Cyri gloriosam aetatem exigat suaeque virtutis memor eum matri liberisque meis locum apud se esse patiatur, quem illi fide et obsequio meruerint. At parricidas promptum exitium consequatur, quod Alexander inrogabit, si non misericordia infelicis hostis, saltem odio facinorum, et ne impunita in aliorum etiam regum suumque ipsius exitium erumpant.' Post haec, cum siti angeretur, adlata per Polystratum aqua recreatus, 'Ergo', ait, 'hanc etiam tantis calamitatibus extremam accedere oportuit, ut bene merito gratiam referre non possim: at referet Alexander, Alexandro vero di.' Dextram deinde protendit eamque Alexandro fidei regiae pignus ferri iubens apprehensa
|
||||
Polystrati manu animam efflavit. Alexander an spiranti adhuc supervenerit, incertum est: illud constat miserabili regis opulentissimi exitu conperto copiosas lacrimas profudisse statimque chlamyde sibi detracta corpus operuisse et magno cum honore ad suos deferri iussisse, ut regio Persarum more curatum monumentis maiorum inferretur. Ingratitudinem hominum, a quis pro summis beneficiis crudele exitium Dareus pertulit, quamquam suopte ingenio horrendam et execrabilem, insigniore ad posteritatem infamia damnavit canis cuiusdam mira fides, qui ab omnibus familiaribus derelicto solus adfuit et, quam in vivum prae se tulit benevolentiam, morienti quoque constanter praestitit. Hunc vitae finem sortitus est ille, quem modo contumelia adfici putabant, nisi regem regum et deorum consanguineum salutarent: magnoque iterum experimento adprobatum est: neminem magis patere fortunae, quam qui pluribus eiusdem blanditiis inretitus iugum illius tota cervice receperit.
|
||||
|
||||
|
||||
zzz:
|
||||
zzz
|
||||
❦
|
||||
|
||||
quidquid — vestiens:
|
||||
|
||||
Aegre a me impetravi, ne haec vocabula insererem post
|
||||
evehitur,
|
||||
ut ea medicina loco laboranti succurrerem: nam duriuscule dici
|
||||
|
||||
κατὰ σύνεσιν
|
||||
non alium
|
||||
pro
|
||||
aliis
|
||||
nemo negabit. Nolui tamen quidquam mutare, praesertim cum scrupulos moveret herbarum post flores commemoratio.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
ac suis:
|
||||
|
||||
ego scripsisse Curtium puto nihil aliud nisi:
|
||||
'et deorum a suis honoribus cultus'.
|
||||
Vocabulum
|
||||
'auspiciis'
|
||||
coniectura videtur ortum e verbis
|
||||
'a suis'
|
||||
vel
|
||||
'ac suis',
|
||||
vel per
|
||||
διττογραφίαν
|
||||
illis adscriptum esse
|
||||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,807 @@
|
|||
Dum ea per Asiam geruntur, ne in Graecia quidem Macedoniaque tranquillae res fuere. Regnabat apud Lacedaemonios Agis, Archidami filius, qui Tarentinis opem ferens ceciderat, eodem die quo Philippus Athenienses ad Chaeroneam vicit. Is Alexandri per virtutem aemulus cives suos stimulabat, ne Graeciam servitute Macedonum diutius premi paterentur: nisi in tempore providerent, idem iugum ad ipsos transiturum esse. Adnitendum igitur, dum aliquae adhuc Persis ad resistendum vires essent: illis oppressis adversus inmanem potentiam frustra avitae libertatis memores futuros. Sic instinctis animis occasionem belli ex commodo coeptandi circumspiciebant. Igitur felicitate Memnonis invitati consilia cum ipso miscere adgressi sunt et, postquam ille rerum laetarum initia intempestiva morte destituit, nihilo remissius agebant. Sed ad Pharnabazum et Autophradaten profectus Agis triginta argenti talenta decemque triremes inpetravit, quas Agesilao fratri misit, ut in Cretam navigaret, cuius insulae cultores inter Lacedaemonios et Macedonas diversis studiis distrahebantur. Legati quoque ad Dareum missi sunt, qui in usum belli ampliorem vim pecuniae pluresque naves peterent. Atque haec eorum coepta clades ad Issum — nam ea intervenerat — adeo non interpellavit, ut etiam adiuverit.
|
||||
Quippe fugientem insecutus Alexander in longinqua loca magis magisque rapiebatur et ex ipso proelio mercennariorum ingens multitudo in Graeciam fuga penetraverat: quorum octo milia Persica pecunia conduxit Agis eorumque opera plerasque Cretensium urbes recepit. Cum deinceps Menon in Thraciam ab Alexandro missus barbaros ad defectionem inpulisset adque eam conprimendam Antipater exercitum ex Macedonia in Thraciam duxisset, opportunitate temporis strenue usi Lacedaemonii totam Peloponnesum paucis urbibus exceptis in partes traxerunt confectoque exercitu viginti milium peditum cum equitibus bis mille Agidi summam imperii detulerunt. Antipater ea re conperta bellum in Thracia, quibus potest condicionibus, conponit raptimque in Graeciam regressus ab amicis sociisque civitatibus auxilia cogit. Quibus convenientibus ad quadraginta pugnatorum milia recensuit. Advenerat et ex Peloponneso valida manus: sed quia dubiam ipsorum fidem resciverat, dissimulata suspicione gratias egit, quod ad defendendam adversus Lacedaemonios Alexandri dignitatem adfuissent: scripturum se id regi gratiam in tempore relaturo. In praesens nihil opus esse maioribus copiis: itaque domos redirent foederis necessitate expleta. Nuntios deinde ad Alexandrum mittit de motu Graeciae certiorem facturos. Atque illi regem apud Bactra demum consecuti sunt, cum interim Antipatri victoria et nece Agidis in Arcadia transactum esset. Sane iam pridem tumultu Lacedaemoniorum cognito, quantum tot terrarum spatiis discretus poterat, providerat: Amphoterum cum Cypriis et Phoeniciis navibus in Peloponnesum navigare, Meneten tria milia talentum ad mare deferre iusserat, ut ex propinquo pecuniam Antipatro subministraret, quanta illum indigere cognovisset. Probe enim perspexerat, quanti ad omnia momenti motus istius inclinatio futura esset, quamquam deinceps accepto victoriae nuntio suis operibus id discrimen conparans murium eam pugnam fuisse cavillatus est. Ceterum principia eius belli haud inprospera Lacedaemoniis fuere. Iuxta Corrhagum Macedoniae castellum cum Antipatri militibus
|
||||
congressi victores extiterant: et rei bene gestae fama etiam, qui suspensis mentibus fortunam spectaverant, in societatem eorum pertracti sunt. Una ex Eleis Achaeisque urbibus Pellene foedus aspernabatur et in Arcadia Megalopolis, fida Macedonibus ob Philippi memoriam, a quo beneficiis adfecta fuerat. Sed haec arte circumsessa haud procul deditione aberat, nisi tandem Antipater subvenisset. Is postquam castra castris contulit seque numero militum alioque apparatu superiorem conspexit, quam primum de summa rerum proelio contendere statuit: neque Lacedaemonii detrectavere certamen. Ita commissa est pugna, quae rem Spartanam maiorem in modum adflixit. Cum enim angustiis locorum, in quibus pugnabatur, confisi, ubi hosti nullum multitudinis usum futurum credebant, animose congressi essent neque Macedones inpigre resisterent, multum sanguinis fusum est. Sed postquam Antipater integram subinde manum laborantibus suis subsidio mittebat, inpulsa Lacedaemoniorum acies gradum paulisper rettulit. Quod conspicatus Agis cum cohorte regia, quae ex fortissimis constabat, se in medium. . . .
|
||||
|
||||
. . . pugnae discrimen inmisit obtruncatisque, qui promptius resistebant, magnam partem hostium propulit.
|
||||
Coeperant fugere victores
|
||||
et
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
donec avidius sequentes in planum deduxere, inulti cadebant: sed ut primum locus, in quo stare possent, fuit, aequis viribus dimicatum est.
|
||||
Inter omnes tamen Lacedaemonios rex eminebat, non armorum modo et corporis specie, sed etiam magnitudine animi, quo uno vinci non potuit.
|
||||
Undique nunc comminus, nunc eminus petebatur diuque arma circumferens alia tela clipeo excipiebat, corpore alia vitabat: donec hasta femina perfossa plurimo sanguine effuso destituere pugnantem.
|
||||
Ergo clipeo suo exceptum armigeri raptim in castra referebant, iactationem vulnerum haud facile tolerantem.
|
||||
Non tamen omisere Lacedaemonii pugnam et, ut primum sibi quam hosti aequiorem locum capere potuerunt, densatis ordinibus
|
||||
effuse
|
||||
º
|
||||
fluentem in se aciem excepere.
|
||||
Non aliud discrimen vehementius fuisse memoriae proditum est. Duarum nobilissimarum bello gentium exercitus pari Marte pugnabant.
|
||||
Lacedaemonii vetera, Macedones praesentia decora intuebantur: illi pro libertate, hi pro dominatione pugnabant: Lacedaemoniis dux, Macedonibus locus deerat.
|
||||
Diei quoque unius tam multiplex casus modo spem, modo metum utriusque partis
|
||||
º
|
||||
augebat, velut de industria inter fortissimos viros certamen aequante fortuna.
|
||||
Ceterum angustiae loci, in quo haeserat pugna, non patiebantur totis ingredi viribus: spectabant
|
||||
º
|
||||
ergo plures, quam inierant proelium, et qui extra teli iactum erant, clamore invicem suos accendebant.
|
||||
Tandem Laconum acies languescere, lubrica arma sudore vix sustinens, pedem deinde referre coepit et
|
||||
º
|
||||
urgente hoste apertius fugere.
|
||||
Insequebatur dissipatos
|
||||
º
|
||||
victor et emensus cursu omne spatium, quod acies Laconum obtinuerat, ipsum Agin persequebatur.
|
||||
Ille ut fugam suorum et proximos hostium conspexit, deponi se iussit:
|
||||
expertusque membra, an impetum animi sequi possent, postquam deficere sensit, poplitibus semet excepit galeaque strenue sumpta clipeo protegens corpus hastam dextera vibrabat, ultro vocans hostem, si quis iacenti spolia demere auderet.
|
||||
Nec quisquam fuit, qui sustineret comminus congredi: procul missilibus adpetebatur, ea ipsa in hostem retorquens, donec lancea nudo pectori infixa est: qua ex vulnere evolsa inclinatum ac deficiens caput clipeo paulisper excepit, dein linquente spiritu pariter ac sanguine moribundus in arma procubuit.
|
||||
Cecidere
|
||||
º
|
||||
Lacedaemoniorum
|
||||
V
|
||||
milia et
|
||||
CCC
|
||||
, ex Macedonibus haud amplius mille: ceterum vix quisquam nisi saucius revertit in castra.
|
||||
Haec victoria non Spartam modo sociosque eius, sed etiam omnis, qui fortunam belli spectaverant, fregit.
|
||||
Nec fallebat Antipatrum dissentire ab animis gratulantium vultus, sed bellum finire cupienti opus erat decipi. Et quamquam fortuna rerum placebat, invidiam
|
||||
tamen, quia maiores
|
||||
º
|
||||
erant, quam quas praefecti modus caperet, metuebat.
|
||||
Quippe Alexander hostes vinci voluerat, Antipatrum vicisse ne tacitus quidem indignabatur, suae demptum gloriae existimans, quidquid cessisset alienae.
|
||||
Itaque Antipater, qui probe nosset spiritus eius, non est ausus ipse agere arbitria victoriae, sed consilium Graecorum, quid fieri placeret, consuluit.
|
||||
A quo Lacedaemonii nihil aliud, quam ut oratores mittere ad regem liceret, precati: a rege autem veniam
|
||||
º
|
||||
defectionis praeter auctores inpetraverunt. Megalopolitanis, quorum urbs obsessa erat a defectionis sociis, Achaei et Elei
|
||||
º
|
||||
centum
|
||||
XX
|
||||
talenta dare iussi sunt.
|
||||
Hic fuit exitus belli, quod repente ortum prius tamen finitum est, quam Dareum Alexander apud Arbela superaret.
|
||||
|
||||
Sed ut primum instantibus curis laxatus est animus militarium rerum quam quietis otiique patientior, excepere eum voluptates, et, quem arma Persarum non fregerant, vitia vicerunt:
|
||||
tempestiva
|
||||
º
|
||||
convivia et perpotandi pervigilandique insana dulcedo ludique et greges pelicum. Omnia in externum lapsa morem: quem
|
||||
º
|
||||
aemulatus quasi potiorem suo ita popularium animos oculosque pariter offendit, ut a plerisque amicorum pro hoste haberetur.
|
||||
Tenaces quippe disciplinae suae solitosque parco ac parabili victu ad inplenda naturae desideria defungi in peregrina et devictarum gentium mala inpulerat.
|
||||
Hinc saepius conparatae in caput eius insidiae, secessio militum et liberior inter mutuas querellas dolor, ipsius deinde
|
||||
º
|
||||
nunc ira, nunc suspiciones, quas excitabat inconsultus pavor ceteraque his similia, quae deinde dicentur.
|
||||
Igitur cum tempestivis
|
||||
º
|
||||
conviviis dies pariter noctesque consumeret, satietatem epularum ludis interpellabat: non contentus artificum, quos e Graecia exciverat, turba: quippe captivae iubebantur suo ritu canere inconditum et abhorrens peregrinis auribus carmen.
|
||||
Inter quas unam rex forte
|
||||
º
|
||||
conspexit maestiorem quam ceteras et producentibus
|
||||
eam verecunde reluctantem. Excellens erat forma et formam pudor honestabat. Deiectis in terram oculis et, quantum licebat, ore velato suspicionem praebuit regi, nobiliorum esse, quam ut inter convivales ludos deberet ostendi.
|
||||
Ergo interrogata, quaenam esset, neptim se Ochi, qui nuper regnasset in Persis, filio eius genitam esse respondit, uxorem Hystaspis fuisse. Propinquus hic Darei fuerat, magni et ipse exercitus praetor.
|
||||
Adhuc in animo regis tenues reliquiae pristini moris haerebant. Itaque fortunam regia stirpe genitae et tam celebre nomen [neptem Ochi]
|
||||
º
|
||||
reveritus non dimitti modo captivam, sed etiam restitui ei suas opes iussit, virum quoque requiri, ut reperto coniugem redderet.
|
||||
Postero autem die praecepit Hephaestioni, ut omnes captivos in regiam iuberet adduci. Ibi singulorum nobilitate spectata secrevit a vulgo, quorum eminebat genus. Mille hi fuerunt: inter quos repertus est Oxathres, Darei frater, non illius fortuna, quam indole animi sui clarior.
|
||||
|
||||
XXVI
|
||||
|
||||
milia
|
||||
º
|
||||
talentum proxima praeda redacta
|
||||
º
|
||||
erant: e quis
|
||||
º
|
||||
duodecim milia in congiarium militum absumpta
|
||||
º
|
||||
sunt. Par huic pecuniae summa custodum fraude subtracta est.
|
||||
Oxydates erat nobilis Perses, qui
|
||||
º
|
||||
a Dareo capitali supplicio destinatus cohibebatur in vinculis: huic liberato satrapeam Mediae attribuit: fratremque Darei recepit in cohortem amicorum omni vetustae claritatis
|
||||
º
|
||||
honore servato.
|
||||
|
||||
Hinc in Parthienem perventum est, tunc ignobilem gentem, nunc caput omnium, qui post Euphraten et Tigrim amnes siti rubro mari terminantur.
|
||||
Scythae regionem campestrem ac fertilem occupaverunt, graves adhuc accolae. Sedes habent et in Europa et in Asia: qui super Bosporum colunt, adscribuntur Asiae: at, qui in Europa sunt, a laevo Thraciae latere ad Borysthenem atque inde ad Tanaim [alium amnem]
|
||||
º
|
||||
recta plaga attinent.
|
||||
Tanais Europam et Asiam medius interfluit. Nec dubitatur, quin Scythae, qui Parthos condidere, non a Bosporo, sed ex Europae regione penetraverint.
|
||||
Urbs erat ea tempestate clara Hecatompylos,
|
||||
condita a Graecis: ibi stativa rex habuit commeatibus undique advectis. Itaque rumor, otiosi militis vitium, sine auctore percrebruit, regem contentum rebus, quas gessisset, in Macedoniam protinus redire statuisse.
|
||||
Discurrunt lymphatis similes
|
||||
in
|
||||
tabernacula
|
||||
º
|
||||
et initeri sarcinas aptant: signum datum crederes, ut vasa colligerent totis castris. Tumultus hinc contubernales suos requirentium, hinc onerantium plaustra perfertur ad regem.
|
||||
Fecerant fidem rumori temere vulgato Graeci milites redire iussi domos, quorum equitibus singulis denarium sena milia,
|
||||
peditibus singula dederat milia:
|
||||
ipsis
|
||||
º
|
||||
quoque finem militiae adesse credebant.
|
||||
Haud secus quam par erat territus, qui Indos atque ultima Orientis peragrare statuisset, praefectos copiarum in praetorium contrahit obortisque lacrimis ex medio gloriae spatio revocari se victi magis quam victoris fortunam in patriam relaturum conquestus est:
|
||||
nec sibi ignaviam militum obstare, sed deum invidiam, qui fortissimis viris subitum patriae desiderium admovissent, paulo post in eandem cum maiore laude famaque redituris.
|
||||
Tum vero pro se quisque operam suam offerre, difficillima quaeque poscere, polliceri militum quoque obsequium, si animos eorum leni et apta oratione permulcere voluisset:
|
||||
numquam infractos et abiectos recessisse, quotiens ipsius alacritatem et tanti animi spiritus haurire potuissent. Ita se facturum esse respondit: illi modo vulgi aures praepararent sibi. Satisque omnibus, quae in rem videbantur esse, conpositis vocari ad contionem exercitum iussit, apud quem talem orationem habuit:
|
||||
|
||||
'Magnitudinem rerum, quas gessimus, milites, intuentibus vobis minime mirum est et desiderium quietis et satietatem gloriae occurrere.
|
||||
Ut omittam Illyrios, Triballos, Boeotiam, Thraciam, Spartam, Achaeos, Peloponnesum,
|
||||
quorum alia ductu meo, alia imperio auspicioque perdomui, ecce, orsi
|
||||
º
|
||||
bellum ab Hellesponto,
|
||||
Ionas, Aeolidem servitio barbariae inpotentis exemimus, Cariam, Lydiam, Cappadociam, Phrygiam, Paphlagoniam, Pamphyliam, Pisidas, Ciliciam, Syriam, Phoenicen, Armeniam, Persiden, Medos, Parthienen habemus in potestate:
|
||||
plures provincias conplexus sum, quam alii urbes ceperunt, et nescio an enumeranti mihi quaedam ipsa rerum
|
||||
º
|
||||
multitudo subduxerit.
|
||||
Itaque si crederem satis certam esse possessionem terrarum, quas tanta velocitate domuimus, ego vero, milites, ad penates meos, ad parentem sororesque et ceteros cives vel retinentibus vobis erumperem, ut ibi potissimum parta vobiscum laude et gloria fruerer, ubi nos uberrima victoriae praemia expectant, liberum, coniugum parentumque laetitia, pax, quies, rerum per virtutem partarum secura possessio.
|
||||
Sed in novo et, si verum fateri volumus, precario imperio adhuc iugum eius rigida cervice subeuntibus barbaris tempore, milites, opus est, dum mitioribus ingeniis inbuuntur et efferatos melior consuetudo permulcet.
|
||||
Fruges quoque maturitatem stato tempore
|
||||
º
|
||||
expectant: adeo etiam illa sensus omnis expertia tamen sua lege mitescunt.
|
||||
Quid? creditis tot gentes, alterius imperio ac nomine adsuetas, non sacris,
|
||||
non
|
||||
moribus,
|
||||
º
|
||||
non commercio linguae nobiscum cohaerentes, eodem proelio domitas esse, quo victae sunt? Vestris armis continentur, non suis moribus, et qui
|
||||
º
|
||||
praesentes metuunt, in absentia hostes erunt. Cum feris bestiis res est, quas captas et inclusas, quia ipsarum natura non potest, longior dies mitigat.
|
||||
Et adhuc sic ago, tamquam omnia subacta sint armis, quae fuerunt in dicione Darei. Hyrcaniam
|
||||
Nabarzanes
|
||||
occupavit: Bactra non possidet solum parricida Bessus, sed etiam
|
||||
inde
|
||||
minatur:
|
||||
º
|
||||
Sogdiani, Dahae, Massagetae, Sacae, Indi sui iuris sunt.
|
||||
Omnes hi, simul terga nostra viderint, illos sequentur:
|
||||
º
|
||||
illi enim eiusdem nationis sunt, nos alienigenae et externi. Suis
|
||||
quis
|
||||
que
|
||||
º
|
||||
autem placidius paret, etiam cum is praeest, qui magis timeri potest. Proinde aut, quae cepimus, omittenda sunt aut, quae non habemus, occupanda.
|
||||
Sicut in corporibus aegris, milites, nihil quod nociturum est medici relinquunt, sic nos, quidquid obstat imperio, recidamus. Parva saepe scintilla contempta magnum excitavit incendium. Nil tuto in hoste despicitur: quem spreveris, valentiorem neglegentia facias.
|
||||
Ne Dareus quidem hereditarium Persarum accepit imperium, sed in sedem Cyri beneficio Bagoae, castrati hominis, admissus: ne vos magno labore credatis Bessum vacuum regnum occupaturum.
|
||||
Nos vero peccavimus, milites, si Dareum ob hoc vicimus, ut servo eius traderemus imperium, qui ultimum ausus scelus regem suum, etiam externae opis egentem, certe cui nos victores pepercissemus, quasi captivum in vinculis habuit, ad ultimum, ne a nobis conservari posset, occidit.
|
||||
Hunc vos regnare patiemini? quem equidem cruci adfixum videre festino, omnibus regibus gentibusque et Fidei, quam violavit, meritas poenas solventem! At hercule, si mox eundem Graecorum urbes aut Hellespontum vastare nuntiatum erit vobis, quo dolore adficiemini, Bessum praemia vestrae occupasse victoriae? Tunc ad repetendas res festinabitis, tunc arma capietis.
|
||||
Quanto autem praestat, territum adhuc et vix mentis suae compotem opprimere! Quadridui nobis iter superest, qui tot proculcavimus nives, tot amnes superavimus, tot montium iuga transcucurrimus. Non mare illud, quod exaestuans iter fluctibus occupat, euntes nos moratur, non Ciliciae fauces et angustiae includunt: plana omnia et prona sunt. In ipso limine victoriae stamus.
|
||||
Pauci nobis fugitivi et domini sui interfectores supersunt. Egregium, mehercule, opus et inter prima gloriae vestrae numerandum posteritati famaeque tradetis, Darei quoque hostis
|
||||
º
|
||||
finito post mortem illius odio parricidas esse vos ultos, neminem inpium effugisse vestras manus.
|
||||
Hoc perpetrato, quanto creditis Persas obsequentiores fore, cum intellexerint vos pia bella suscipere et Bessi sceleri, non nomini suo irasci?'
|
||||
|
||||
Summa militum alacritate iubentium,
|
||||
º
|
||||
quocumque vellet duceret,
|
||||
º
|
||||
oratio excepta est.
|
||||
Nec rex moratus impetum: tertioque per Parthienen die ad fines Hyrcaniae penetrat Cratero relicto cum iis copiis, quibus praeerat, et ea manu,
|
||||
º
|
||||
quam Amyntas ducebat, additis
|
||||
DC
|
||||
equitibus et totidem sagittariis, ut ab incursione barbarorum Parthienen tueretur.
|
||||
Erigyium inpedimenta modico praesidio dato campestri itinere ducere iubet. Ipse cum phalange et equitatu
|
||||
CL
|
||||
stadia emensus castra in valle, qua Hyrcaniam adeunt, communit. Nemus praealtis densisque arboribus umbrosum est pingue vallis solum rigantibus aquis, quae ex petris imminentibus manant.
|
||||
Ex ipsis radicibus montium Ziobetis amnis effunditur, qui tria fere stadia in longitudinem universus fluit, deinde saxo, quod alveolum interpellat, repercussus duo itinera velut dispensatis aquis aperit.
|
||||
Inde torrens et saxorum, per quae incurrit, asperitate violentior terram praeceps subit. Per
|
||||
CCC
|
||||
stadia conditus labitur rursusque velut ex alio fonte conceptus editur
|
||||
º
|
||||
et novum alveum intendit,
|
||||
priore sui parte spatiosior, quippe in latitudinem
|
||||
X
|
||||
et trium stadiorum diffunditur, rursusque angustioribus coercitus ripis iter cogit. Tandem in alterum amnem cadit: Ridagno nomen est.
|
||||
Incolae adfirmabant, quicumque demissi essent in cavernam, quae propior est fonti, rursus, ubi aliud os amnis aperitur, existere. Itaque Alexander duos, qua subeunt aquae terram, praecipitari iubet, quorum corpora, ubi rursus erumpit, expulsa videre, qui missi erant, ut exciperent.
|
||||
|
||||
Quartum iam diem eodem loco quietem militi dederat, cum litteras Nabarzanis, qui Dareum cum Besso interceperat, accipit, quarum sententia haec erat: se Dareo non fuisse inimicum, immo etiam, quae credidisset utilia esse, suasisse et, quia fidele consilium regi dedisset, prope occisum ab eo.
|
||||
Agitasse Dareum, custodiam corporis sui contra ius fasque
|
||||
peregrino militi tradere damnata popularium fide, quam per ducentos et triginta
|
||||
º
|
||||
annos inviolatam regibus suis praestitissent.
|
||||
Se in praecipiti et lubrico stantem consilium a praesenti necessitate repetisse. Dareum quoque, cum occidisset Bagoan, hac excusatione satisfecisse popularibus, quod insidiantem interemisset.
|
||||
Nihil esse miseris mortalibus spiritu carius: amore eius ad ultima esse propulsum. Sed ea magis esse secutum,
|
||||
quae opus fuisset, quam
|
||||
quae optasset.
|
||||
º
|
||||
|
||||
In communi calamitate suam quemque habere fortunam. Si venire se iuberet, sine metu esse venturum. Non timere, ne fidem datam tantus rex violaret: deos a deo falli non solere.
|
||||
Ceterum si, cui fidem daret, videretur indignus, multa exilia patere fugienti: patriam esse, ubicumque vir fortis sedem sibi elegerit.
|
||||
Nec dubitavit Alexander fidem, quo Persae modo accipiebant, dare, inviolatum, si venisset, fore.
|
||||
Quadrato tum
|
||||
º
|
||||
agmine et composito ibat, speculatores subinde praemittens, qui explorarent loca.
|
||||
Levis armatura ducebat agmen, phalanx eam sequebatur, post pedites erant inpedimenta. Et gens bellicosa et naturae situ difficilis aditu
|
||||
regio
|
||||
º
|
||||
curam regis intenderat.
|
||||
Namque perpetua vallis iacet usque ad mare Caspium patens,
|
||||
quo
|
||||
duo
|
||||
º
|
||||
terrae eius velut brachia excurrunt: media flexu modico sinum faciunt lunae maxime similem, cum eminent cornua nondum totum orbem sidere inplente.
|
||||
Cercetae et Mosyni et Chalybes a laeva sunt, et ab altera parte Leucosyri et Amazonum campi: et illos, qua vergit ad septentrionem, hos ad occasum conversa prospectat.
|
||||
Mare Caspium dulcius ceteris ingentis magnitudinis serpentes alit: piscium in eo longe diversus ab aliis color est.
|
||||
º
|
||||
Quidam Caspium, quidam Hyrcanium appellant: alii sunt, qui Maeotiam paludem in id cadere putent et argumentum adferant aquam, quod dulcior sit quam cetera maria, infuso paludis humore mitescere.
|
||||
A septentrione ingruens
|
||||
º
|
||||
in litus mare incumbit longeque agit fluctus et magna parte exaestuans stagnat. Idem alio
|
||||
caeli statu recipit in se fretum eodemque impetu, quo effusum est, relabens terram naturae suae reddit. Et quidam credidere non clausum
|
||||
º
|
||||
mare esse, sed ex India in Hyrcaniam cadere, cuius fastigium, ut supra dictum est, perpetua valle submittitur.
|
||||
|
||||
Hinc rex
|
||||
XX
|
||||
stadia processit semita propemodum invia, cui silva imminebat, torrentesque et eluvies iter morabantur. Nullo tamen hoste obvio penetrat tandemque ad cultiora
|
||||
º
|
||||
perventum est.
|
||||
Praeter alios commeatus, quorum tum copia regio abundabat, pomorum quoque ingens modus nascitur et uberrimum gignendis uvis solum est.
|
||||
Frequens arbor faciem quercus habet, cuius folia multo melle tinguntur, sed, nisi solis ortum incolae occupaverint, vel modico tepore sucus extinguitur.
|
||||
|
||||
|
||||
XXX
|
||||
hinc stadia processerat, cum Phrataphernes ei occurrit seque et eos, qui post Dari mortem profugerant, dedens: quibus benigne exceptis ad oppidum Arvas pervenit. Hic ei Craterus et Erigyius occurrunt:
|
||||
praefectum
|
||||
º
|
||||
Tapurorum
|
||||
º
|
||||
gentis Phradatem adduxerant. Hic quoque in fidem receptus multis exemplo fuit experiendi clementiam regis.
|
||||
Satrapen deinde Hyrcaniae dedit Minapin: exul hic regnante Ocho ad Philippum pervenerat. Tapurorum
|
||||
º
|
||||
quoque gentem Phradati reddidit.
|
||||
|
||||
Iamque ultima Hyrcaniae intraverat, cum Artabazus, quem Dareo fidissimum fuisse supra diximus, cum propinquis Darei ac suis liberis modicaque Graecorum militum manu occurrit.
|
||||
Dextram venienti obtulit rex: quippe et hospes Philippi fuerat, cum Ocho regnante exularet, et hospitii pignora in regem suum ad ultimum fides conservata vincebat. Comiter igitur exceptus,
|
||||
'Tu quidem', inquit, 'rex, deos quaeso, perpetua felicitate floreas: ego ceteris laetus hoc uno torqueor, quod praecipiti senectute diu frui tua bonitate non possum.' Nonagesimum et quintum annum agebat.
|
||||
Novem iuvenes, omnes eadem matre geniti, patrem comitabantur: hos Artabazus dexterae regis admovit precatus, ut tam diu viverent, donec utiles Alexandro essent.
|
||||
Rex peditibus iter plerumque faciebat: tunc admoveri sibi et Artabazo equos iussit, ne ipso ingrediente pedibus senex equo vehi erubesceret.
|
||||
|
||||
Ut deinde castra sunt posita, Graecos, quos Artabazus adduxerat, convocari iubet: at illi, nisi fides Lacedaemoniis quoque et Sinopensibus daretur, respondent se, quid
|
||||
º
|
||||
agendum ipsis foret, deliberaturos.
|
||||
Legati erant Lacedaemoniorum missi ad Dareum, quo victo adplicuerant se Graecis mercede apud Persas militantibus.
|
||||
Rex omissis sponsionum fideique pignoribus venire eos iussit, fortunam, quam ipse dedisset, habituros. Diu cunctantes plerisque consilia variantibus tandem venturos se pollicentur.
|
||||
At Democrates Atheniensis, qui maxime Macedonum opibus semper obstiterat, venia desperata gladio se transfigit. Ceteri, sicut constituerant, dicioni Alexandri ipsos se permittunt.
|
||||
Mille et
|
||||
D
|
||||
milites erant: praeter hos legati ad Dareum missi
|
||||
XC
|
||||
. In supplementum distributus miles, ceteri remissi domum praeter Lacedaemonios, quos tradi in custodiam iussit.
|
||||
|
||||
Mardorum erat gens confinis Hyrcaniae, cultu vitae aspera et latrociniis adsueta: haec sola nec legatos miserat nec videbatur imperata factura. Itaque rex indignatus, si una gens posset efficere, ne invictus esset, inpedimentis cum praesidio relictis valida
|
||||
º
|
||||
manu comitante procedit.
|
||||
Noctu iter fecerat et prima luce hostis in conspectu erat. Tumultus magis quam proelium fuit. Deturbati ex collibus, quos occupaverant, barbari profugerunt proximique vici ab incolis deserti capiuntur.
|
||||
Interiora regionis eius haud sane adiri sine magna vexatione exercitus poterant. Iuga montium praealtae silvae rupesque inviae saepiunt: ea, quae plana sunt, novo munimenti genere inpedierant barbari.
|
||||
Arbores densae sunt de industria consitae: quarum teneros ad ramos manu flectunt, quos intortos
|
||||
rursus inserunt terrae: inde velut ex alia radice laetiores virent trunci.
|
||||
Hos, qua natura fert, adolescere non sinunt, quippe alium alii quasi nexu conserunt: qui ubi multa fronde vestiti sunt, operiunt terram. Itaque occulti ramorum velut laquei perpetua saepe iter cludunt.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Una ratio erat caedendo aperire saltum, sed hoc quoque magni operis. Crebri namque nodi duraverant stipites et in se inplicati arborum rami suspensis circulis similes lento vimine frustrabantur ictus.
|
||||
Incolae autem ritu ferarum virgulta subire soliti tum quoque intraverant saltum occultisque telis hostem lacessebant. Ille venantium modo latibula scrutatus plerosque confodit. Ad ultimum circumire
|
||||
rex
|
||||
º
|
||||
saltum milites iubet, ut, si qua pateret, inrumperent.
|
||||
Sed ignotis locis plerique oberrabant, exceptique sunt quidam, inter quos equus regis — Bucephalam vocabant — quem Alexander non eodem quo ceteras pecudes animo aestimabat. Namque ille nec in dorso insidere suo patiebatur alium et regem, cum vellet ascendere, sponte genua submittens excipiebat credebaturque sentire, quem veheret.
|
||||
Maiore ergo, quam decebat, ira simul ac dolore stimulatus equum vestigari iubet et per interpretem pronuntiari, ni reddidissent, neminem esse victurum. Hac denuntiatione territi cum ceteris donis equum adducunt.
|
||||
Sed ne sic quidem mitigatus caedi silvas iubet adgestaque humo e montibus planitiem ramis inpeditam exaggerari.
|
||||
Iam
|
||||
in
|
||||
º
|
||||
aliquantum altitudinis opus creverat, cum barbari, desperato
|
||||
º
|
||||
regionem, quam occupaverant, posse retineri, gentem suam dedidere. Rex obsidibus acceptis Phradati parere
|
||||
º
|
||||
eos iussit.
|
||||
|
||||
Inde quinto die in stativa revertitur. Artabazum deinde geminato honore, quem Dareus habuerat ei, remittit domum. Iam ad urbem Hyrcaniae, in qua regia Darei fuit, ventum erat: ibi Nabarzanes accepta fide occurrit dona ingentia ferens.
|
||||
Inter quae Bagoas erat, specie singulari spado atque in ipso flore pueritiae, cui et Dareus adsuetus fuerat
|
||||
º
|
||||
et mox Alexander
|
||||
adsuevit: eiusque maxime precibus motus Nabarzani ignovit.
|
||||
|
||||
Erat, ut supra dictum est, Hyrcaniae finitima genus Amazonum, circa Thermodonta amnem Themiscyrae incolentium campos.
|
||||
Reginam habebant Thalestrin, omnibus inter Caucasum montem et Phasin amnem imperitantem. Haec cupidine visendi regis accensa finibus regni sui excessit et, cum haud procul abesset, praemisit indicantes, venisse reginam adeundi eius cognoscendique avidam.
|
||||
Protinus facta potestate veniendi, ceteris iussis subsistere, trecentis feminarum comitata processit. Atque ut primum rex in conspectu fuit, equo ipsa desiluit duas lanceas dextera praeferens.
|
||||
Vestis non toto Amazonum corpori obducitur: nam laeva pars ad pectus est nuda, cetera deinde velantur. Nec tamen sinus vestis, quem nodo colligunt, infra genua descendit.
|
||||
Altera papilla intacta servatur, qua muliebris sexus liberos alant: aduritur dextera, ut arcus facilius intendant et tela vibrent.
|
||||
Interrito vultu regem Thalestris intuebatur, habitum eius haudquaquam rerum famae parem oculis perlustrans: quippe omnibus barbaris in corporum maiestate veneratio est magnorumque operum non alios capaces putant, quam quos eximia specie donare natura dignata est.
|
||||
Ceterum interrogata, num aliquid petere vellet, haud dubitavit fateri ad communicandos cum rege liberos se venisse, dignam, ex qua ipse regni generaret heredes: feminini sexus se retenturam, marem reddituram patri. Alexander, an cum ipso militare vellet, interrogat.
|
||||
Et illa causata, sine custode regnum reliquisse, petere perseverabat, ne se inritam spei abire pateretur.
|
||||
Acrior ad venerem feminae cupido quam regis, ut
|
||||
º
|
||||
paucos dies subsisteret, perpulit.
|
||||
XIII
|
||||
dies in obsequium desiderii eius absumpti sunt. Tum illa regnum suum, rex Parthienen petiverunt.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Hic vero palam cupiditates suas solvit continentiamque et moderationem, in altissima quaque fortuna eminentia bona, in superbiam ac lasciviam vertit.
|
||||
Patrios mores disciplinamque Macedonum regum salubriter temperatam et civilem habitum velut leviora magnitudine sua ducens Persicae regiae par deorum potentiae fastigium aemulabatur:
|
||||
[iacere humi venerabundos ipsum]
|
||||
º
|
||||
paulatimque servilibus ministeriis tot victores gentium inbuere et captivis pares facere expetebat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Itaque purpureum diadema distinctum albo, quale Dareus habuerat, capiti circumdedit vestemque Persicam sumpsit, ne omen
|
||||
º
|
||||
quidem veritus, quod a victoris insignibus in devicti transiret habitum.
|
||||
Et ille se quidem spolia Persarum gestare dicebat, sed cum illis quoque mores induerat, superbiamque habitus animi insolentia sequebatur: —
|
||||
litteras quoque, quas in Europam mitteret, veteris anuli gemma obsignabat, iis, quas in Asiam scriberet, Darei anulus inprimebatur: — ut adpareret unum animum duorum non capere fortunam.
|
||||
Amicos vero et equites — hi namque principes militum — aspernantes quidem, sed recusare non ausos Persicis ornaverat
|
||||
º
|
||||
vestibus.
|
||||
Pelices
|
||||
CCC
|
||||
et
|
||||
LXV
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
totidem quot Darei fuerant, regiam inplebant, quas spadonum greges, et ipsi muliebria pati adsueti, sequebantur.
|
||||
Haec luxu et peregrinis infecta moribus veteres Philippi milites, rudis natio ad voluptates, palam aversabantur totisque castris unus omnium sensus ac sermo erat, plus amissum victoria, quam bello esse quaesitum:
|
||||
|
||||
tum
|
||||
cum maxime
|
||||
º
|
||||
vinci ipsos dedique alienis moribus et externis. Quo tandem ore
|
||||
º
|
||||
domos quasi in captivo habitu reversuros? Pudere iam sui. Regem victis quam victoribus similiorem ex Macedoniae imperatore Darei satrapen factum.
|
||||
Ille non ignarus, et principes amicorum et exercitum graviter offendi, gratiam liberalitate donisque reparare temptabat. Sed, opinor, liberis pretium servitutis ingratum
|
||||
est.
|
||||
Igitur ne in seditionem res verteretur, otium interpellandum erat bello,
|
||||
º
|
||||
cuius materia opportune alebatur.
|
||||
Namque Bessus veste regia sumpta Artaxerxen appellari se iusserat Scythasque et ceteros Tanais accolas contrahebat. Haec Satibarzanes nuntiabat, quem receptum in fidem regioni, quam antea obtinuerat, praefecit.
|
||||
Et cum grave spoliis apparatuque luxuriae agmen vix moveretur, suas primum, deinde totius exercitus sarcinas exceptis admodum necessariis referri
|
||||
º
|
||||
iussit in medium.
|
||||
Planities spatiosa erat, in quam vehicula onusta perduxerant. Expectantibus cunctis, quid deinde esset imperaturus, iumenta iussit abduci suisque primum sarcinis face subdita ceteras incendi praecepit.
|
||||
Flagrabant exurentibus dominis, quae ut intacta ex urbibus hostium raperent, saepe flammas restinxerant, nullo sanguinis pretium audente deflere, cum regias opes idem ignis exureret.
|
||||
Brevi deinde ratio mitigavit dolorem habilesque militiae et ad omnia parati laetabantur sarcinarum potius quam disciplinae fecisse iacturam.
|
||||
Igitur Bactrianam regionem petebant. Sed Nicanor, Parmenionis filius, subita morte correptus magno desiderio sui adfecerat cunctos.
|
||||
Rex ante omnes maestus cupiebat quidem subsistere funeri adfuturus, sed penuria commeatuum festinare cogebat. Itaque Philotas cum duobus milibus et
|
||||
DC
|
||||
relictus, ut iusta fratri persolveret: ipse contendit ad Bessum.
|
||||
|
||||
Iter facienti ei litterae adferuntur a finitimis
|
||||
º
|
||||
satraparum, e quibus cognoscit Bessum quidem hostili animo occurrere cum exercitu, ceterum Satibarzanen, quem satrapeae
|
||||
º
|
||||
Ariorum ipse praefecisset, defecisse ab eo.
|
||||
Itaque quamquam Besso imminebat, tamen Satibarzanen opprimendum praeverti optimum ratus levem armaturam et equestres copias educit totaque nocte itinere strenue facto inprovisus hosti supervenit.
|
||||
Cuius cognito adventu Satibarzanes cum duobus milibus equitum — nec plures subito contrahi poterant — Bactra perfugit, ceteri proximos montes occupaverunt.
|
||||
Praerupta rupes est, qua spectat occidentem: eadem, qua vergit ad orientem, leniore submissa fastigio multis arboribus obsita perennem habet fontem, ex quo large aquae manant. Circuitus eius
|
||||
XXX
|
||||
duo stadia conprehendit.
|
||||
In vertice herbidus campus: in hoc multitudinem inbellem considere iubent. Ipsi, qua rupes deerat,
|
||||
º
|
||||
arborum truncos et saxa obmoliuntur.
|
||||
|
||||
XIII
|
||||
milia armata erant, in quorum obsidione Cratero relicto ipse Satibarzanen sequi festinat. Et quia longius abesse eum cognoverat, ad expugnandos eos, qui edita montium occupaverant, redit.
|
||||
Ac primo repurgari iubet, quidquid ingredi possent: deinde, ut occurrebant inviae cotes praeruptaeque rupes, inritus labor videbatur obstante natura.
|
||||
Ille, ut erat animi semper obluctantis difficultatibus, cum et progredi arduum et reverti periculosum esset, versabat se ad omnes cogitationes, aliud atque aliud, ita ut fieri solet, ubi prima quaeque damnamus, subiciente animo. Haesitanti, quod ratio non potuit, fortuna consilium subministravit.
|
||||
Vehemens favonius erat, et multam materiam ceciderat miles, aditum per saxa molitus. Haec vapore torrida iam inarserat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Ergo adgeri alias arbores iubet et igni dari alimenta: celeriterque stipitibus cumulatis fastigium montis aequatum est.
|
||||
Tunc undique ignis iniectus cuncta conprehendit. Flammam in ora hostium ventus ferebat, fumus ingens velut quadam nube absconderat caelum.
|
||||
Sonabant incendio silvae atque ea quoque, quae non incenderat miles, concepto igne proxima quaeque adurebant. Barbari suppliciorum ultimum, si qua intermoreretur ignis, effugere temptabant, sed qua flamma dederat locum, hostis obstabat.
|
||||
Varia igitur caede consumpti sunt: alii in medios ignes,
|
||||
º
|
||||
alii petris praecipitavere se, quidam hostium manibus obtulerunt, pauci semiustulati venere in potestatem.
|
||||
|
||||
Hinc ad Craterum, qui Artacoana obsidebat, redit. Ille omnibus praeparatis regis expectabat adventum captae urbis titulo, sicut par erat, cedens.
|
||||
Igitur Alexander turres admoveri iubet: ipsoque adspectu
|
||||
barbari territi, e muris supinas manus tendentes, orare coeperunt, iram in Satibarzanen, defectionis auctorem, reservaret, supplicibus semet dedentibus parceret. Rex data venia non obsidionem modo solvit, sed omnia sua incolis reddidit.
|
||||
|
||||
Ab hac urbe digresso supplementum novorum militum occurrit. Zoilus
|
||||
D
|
||||
equites ex Graecia adduxerat:
|
||||
III
|
||||
milia ex Illyrico Antipater miserat: Thessali equites
|
||||
C
|
||||
et
|
||||
XXX
|
||||
cum Philippo erant: ex Lydia
|
||||
II
|
||||
milia et sexcenti, peregrinus miles, advenerant,
|
||||
CCC
|
||||
equites gentis eiusdem sequebantur.
|
||||
Hac manu adiecta
|
||||
adit
|
||||
Drangas.
|
||||
º
|
||||
Bellicosa natio est. Satrapes erat Barzaentes, sceleris in regem suum particeps Besso: is suppliciorum, quae meruerat, metu profugit in Indiam.
|
||||
|
||||
Iam nonum diem stativa erat, cum, externa vi non invictus modo sed tutus,
|
||||
º
|
||||
rex intestino facinore petebatur.
|
||||
|
||||
Dymnus, modicae apud regem auctoritatis et gratiae, exoleti, cui Nicomacho erat nomen, amore flagrabat, obsequio uni sibi dediti corporis vinctus.
|
||||
Is, quod ex vultu quoque perspici poterat, similis attonito remotis arbitris cum iuvene secessit in templum, arcana se et silenda adferre praefatus,
|
||||
suspensumque expectatione per mutuam caritatem et pignora utriusque animi rogat, ut adfirmet iureiurando, quae commisisset, silentio esse tecturum.
|
||||
Et ille ratus, nihil, quod etiam cum periurio detegendum foret, indicaturum, per praesentes deos iurat.
|
||||
Tum Dymnus aperit in tertium diem regi insidias conparatas seque eius consilii fortibus viris et illustribus esse participem.
|
||||
Quis iuvenis auditis se vero fidem in parricidio dedisse
|
||||
constanter abnuit nec ulla religione, ut scelus tegat, posse constringi. Dymnus, et amore et metu amens, dexteram exoleti conplexus et lacrimas orare primum, ut particeps consilii operisque fieret:
|
||||
si id sustinere non posset, attamen ne proderet se, cuius erga ipsum benivolentiae praeter alia hoc quoque haberet fortissimum pignus,
|
||||
quod caput suum permisisset fidei adhuc inexpertae. Ad ultimum aversari scelus perseverantem mortis metu terret:
|
||||
ab illo capite coniuratos pulcherrimum facinus incohaturos.
|
||||
Alias deinde effeminatum et muliebriter timidum, alias proditorem amatoris appellans, nunc ingentia promittens — interdumque regnum quoque — versabat animum tanto facinore procul abhorrentem.
|
||||
Strictum deinde gladium modo illius, modo suo admovens iugulo, supplex idem et infestus, expressit, ut tandem
|
||||
º
|
||||
non solum silentium, sed etiam operam polliceretur.
|
||||
Namque abunde constantis animi et dignus, qui pudicus esset, nihil ex pristina voluntate mutaverat, sed captum Dymni amore simulabat nihil recusare.
|
||||
Sciscitari inde pergit, cum quibus tantae rei societatem inisset: plurimum referre, quales viri tam memorabili operi admoturi manus essent.
|
||||
Ille et amore et scelere male sanus simul gratias agit, simul gratulatur, quod fortissimis iuvenum non dubitasset se adiungere, Demetrio, corporis custodi Peucolao, Nicanori: adicit his Aphobetum, Iolaum, Dioxenum, Archepolim, Amyntam.
|
||||
Ab hoc sermone dimissus Nicomachus ad fratrem — Cebalino erat nomen — quae acceperat, defert. Placet ipsum subsistere in tabernaculo, ne, si regiam intrasset, non adsuetus adire regem, coniurati proditos se esse resciscerent.
|
||||
Ipse Cebalinus ante vestibulum regiae — neque enim propius aditus ei patebat — consistit, opperiens aliquem ex prima cohorte amicorum, a quo
|
||||
º
|
||||
introduceretur ad regem.
|
||||
Forte ceteris dimissis unus Philotas, Parmenionis filius — incertum quam ob causam — substiterat in regia. Huic Cebalinus ore confuso magnae perturbationis notas prae se ferens aperit, quae ex fratre conpererat, et sine dilatione nuntiari regi iubet.
|
||||
Philotas conlaudato eo protinus intrat ad Alexandrum multoque invicem de aliis rebus sermone consumpto nihil eorum, quae ex Cebalino cognoverat, nuntiat.
|
||||
Sub vesperam eum prodeuntem in vestibulo regiae excipit iuvenis, an mandatum executus foret, requirens.
|
||||
Ille non vacasse
|
||||
sermoni suo regem causatus discessit. Postero die Cebalinus venienti in regiam praesto est intrantemque admonet pridie communicatae cum ipso rei. Ille curae sibi esse respondet: ac ne tum quidem regi, quae audierat, aperit. Coeperat Cebalino esse suspectus.
|
||||
Itaque non ultra interpellandum ratus nobili iuveni — Metron erat ei nomen — super armamentarium posito, quod scelus pararetur, indicat.
|
||||
Ille Cebalino in armamentario abscondito protinus regi corpus forte curanti, quid index detulisset, ostendit.
|
||||
Rex ad conprehendendum Dymnum missis satellitibus armamentarium intrat. Ibi Cebalinus gaudio elatus, 'Habeo te', inquit, incolumem ex inpiorum manibus ereptum'.
|
||||
Percontatus deinde Alexander, quae noscenda erant, ordine cuncta cognoscit. Rursusque institit quaerere, quotus dies esset, ex quo Nicomachus ad eum detulisset indicium.
|
||||
Atque illo fatente, iam tertium esse, existimans, haud incorrupta fide tanto post deferre, quae audierat, vinciri eum iussit.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Ille clamitare coepit, eodem temporis momento, quo audisset, ad Philotan decurrisse: ab eo operiri conperta.
|
||||
º
|
||||
|
||||
|
||||
Tum
|
||||
rex, identidem
|
||||
º
|
||||
quaerens, an Philotan adisset, an institisset ei, ut pervenirent ad se, perseverante eo adfirmare, quae dixerat, manus ad caelum tendens manantibus lacrimis hanc sibi a carissimo quondam amicorum relatam gratiam querebatur.
|
||||
Inter haec Dymnus haud ignarus, quam ob causam accerseretur a rege, gladio, quo forte erat cinctus, graviter se vulnerat occursuque satellitum inhibitus perfertur in regiam.
|
||||
Quem intuens rex, 'Quod', inquit, 'in te, Dymne, tantum cogitavi nefas, ut tibi Macedonum regno dignior Philotas me quoque ipso videretur?' Illum iam defecerat vox. Itaque edito gemitu vultuque a conspectu regis averso subinde conlapsus extinguitur.
|
||||
|
||||
Rex Philota venire in regiam iusso, 'Cebalinus', inquit, 'ultimum supplicium meritus, si in caput meum praeparatas insidias biduo texit, huius criminis Philotan reum substituit, ad quem protinus indicium detulisse
|
||||
se adfirmat. Quo propiore gradu amicitiae me contingis,
|
||||
hoc maius est dissimulationis tuae facinus et ego Cebalino magis quam Philotae id convenire fateor. Faventem habes iudicem, si, quod admitti non oportuit,
|
||||
º
|
||||
saltem purgari
|
||||
º
|
||||
potest'.
|
||||
Ad haec Philotas haud sane trepidus, si animus vultu aestimaretur, Cebalinum quidem scorti sermonem ad se detulisse, sed ipsum tam levi auctori nihil credidisse respondit, veritum, ne iurgium inter amatorem et exoletum non sine risu aliorum detulisset:
|
||||
cum Dymnus semet interemerit, qualiacumque erant, non fuisse reticenda. Conplexusque regem orare coepit, ut praeteritam vitam potius, quam culpam, silentii tamen, non facti ullius, intueretur.
|
||||
Haud facile dixerim, credideritne ei rex, an altius iram suppresserit: dexteram reconciliatae gratiae pignus obtulit et contemptum magis quam celatum indicium esse videri sibi dixit.
|
||||
|
||||
Advocato tum
|
||||
º
|
||||
consilio amicorum, cui tamen Philotas adhibitus non est, Nicomachum introduci iubet.
|
||||
Is eadem, quae detulerat
|
||||
frater
|
||||
º
|
||||
ad regem, ordine exposuit. Erat Craterus regi carus in paucis et eo Philotae ob aemulationem dignitatis adversus:
|
||||
neque ignorabat, saepe Alexandri auribus nimia iactatione
|
||||
º
|
||||
virtutis atque operae gravem fuisse et ob ea non quidem sceleris, sed contumaciae tamen esse suspectum.
|
||||
Non aliam premendi inimici occasionem aptiorem futuram ratus, odio suo pietatis praeferens speciem, 'Utinam', inquit, 'in principio quoque huius rei nobiscum deliberasses!
|
||||
Suasissemus, si Philotae velles ignoscere, patereris potius ignorare eum, quantum deberet tibi, quam usque ad mortis metum adductum cogeres saepius de periculo suo, quam de tuo cogitare beneficio. Ille enim semper insidiari tibi poterit, tu non semper Philotae poteris ignoscere.
|
||||
Nec est, quod existimes eum, qui tantum ausus est, venia posse mutari. Scit eos, qui misericordiam consumpserunt, amplius sperare non posse.
|
||||
At ego, etiamsi ipse vel paenitentia vel beneficio tuo victus quiescere volet, patrem eius Parmenionem, tanti ducem exercitus et inveterata apud milites suos
|
||||
º
|
||||
auctoritate haud multum infra magnitudinis tuae fastigium positum, scio non aequo animo salutem filii sui debiturum tibi.
|
||||
Quaedam beneficia odimus. Meruisse mortem confiteri pudet: superest, ut malit videri iniuriam accepisse, quam vitam. Proinde scito
|
||||
º
|
||||
tibi cum illis de salute esse pugnandum.
|
||||
Satis hostium superest, ad quos persequendos ituri sumus: latus a domesticis hostibus muni. Hos si summoves, nihil metuo ab externo.' Haec Craterus.
|
||||
Nec ceteri dubitabant, quin coniurationis indicium suppressurus non fuisset nisi auctor aut particeps. Quem enim pium et bonae mentis, non amicum modo, sed ex ultima plebe, auditis, quae ad eum delata erant, non protinus ad regem fuisse cursurum?
|
||||
ne Cebalini quidem exemplo, qui ex fratre conperta ipsi nuntiasset, Parmenionis filium, praefectum equitatus, omnium arcanorum regis arbitrum! simulasse etiam, non vacasse sermoni suo regem, ne index alium internuntium quaereret.
|
||||
Nicomachum religione quoque deum adstrictum conscientiam suam exonerare properasse: Philotam consumpto per ludum iocumque paene toto die gravatum esse pauca verba pertinentia ad caput regis tam longo et forsitan supervacuo inserere sermoni.
|
||||
At enim se non credidisse
|
||||
º
|
||||
talia deferentibus pueris! Cur igitur extraxisset biduum, tamquam indicio haberet fidem? dimittendum fuisse Cebalinum, si delationem eius damnabat.
|
||||
In suo quemque periculo magnum animum habere, cum de salute regis timeretur, credulos esse debere, vana quoque deferentes admittere.
|
||||
Omnes igitur quaestionem de eo, ut participes sceleris indicare cogeretur, habendam esse decernunt. Rex admonitos, ut consilium silentio premerent, dimittit. Pronuntiari deinde iter in posterum iubet, ne qua novi initi
|
||||
º
|
||||
consilii daretur nota.
|
||||
Invitatus est etiam Philotas ad ultimas ipsi epulas et rex non coenare modo, sed etiam familiariter conloqui cum
|
||||
eo, quem damnaverat, sustinuit.
|
||||
Secunda deinde vigilia luminibus extinctis cum paucis in regiam coeunt Hephaestion et Craterus et Coenus et Erigyius, hi ex amicis, ex armigeris autem Perdiccas et Leonnatus. Per hos imperatum, ut, qui
|
||||
ad
|
||||
º
|
||||
praetorium excubabant, armati vigilarent.
|
||||
Iam ad omnes aditus dispositi erant equites, itinera quoque obsidere iussi, ne quis ad Parmenionem, qui tum Mediae magnisque copiis praeerat, occultus evaderet.
|
||||
Atharrias autem cum
|
||||
CCC
|
||||
armatis intraverat regiam: huic decem satellites traduntur, quorum singulos deni armigeri sequebantur.
|
||||
Hi ad alios coniuratos conprehendendos distributi sunt: Atharrias cum trecentis ad Philotam missus clausum aditum domus moliebatur,
|
||||
L
|
||||
iuvenum promptissimis stipatus, nam ceteros cingere undique domum iusserat, ne occulto aditu Philotas posset elabi.
|
||||
Illum sive securitate animi sive fatigatione resolutum somnus oppresserat: quem Atharrias torpentem adhuc occupat.
|
||||
Tandem ei sopore discusso cum inicerentur catenae, 'Vicit', inquit, 'bonitatem tuam, rex, inimicorum meorum acerbitas'. Nec plura elocutum capite velato in regiam adducunt.
|
||||
|
||||
Postero die rex edixit, omnes armati coirent.
|
||||
VI
|
||||
milia fere militum venerant, praeterea turba lixarum calonumque inpleverant regiam.
|
||||
Philotan armigeri agmine suo tegebant, ne ante conspici posset a vulgo, quam rex adlocutus milites esset.
|
||||
De capitalibus rebus vetusto Macedonum modo inquirebat
|
||||
rex, iudicabat
|
||||
exercitus
|
||||
º
|
||||
— in pace erat vulgi — et nihil potestas regum valebat, nisi prius valuisset auctoritas.
|
||||
Igitur Dymni primum cadaver infertur plerisque, quid parasset quove casu extinctus esset, ignaris.
|
||||
|
||||
Rex deinde in contionem procedit vultu praeferens dolorem animi. Amicorum quoque maestitia expectationem haud parvam rei
|
||||
º
|
||||
fecerat.
|
||||
Diu rex demisso in terram vultu attonito stupentique similis stetit. Tandem recepto animo, 'Paene', inquit, 'milites, hominum scelere
|
||||
vobis ereptus sum: deum providentia et misericordia vivo. Conspectusque vestri venerabilis coegit,
|
||||
º
|
||||
ut vehementius parricidis irascerer, quoniam praecipuus,
|
||||
º
|
||||
immo unus vitae meae fructus est, tot fortissimis viris et de me optime meritis referre adhuc gratiam posse'.
|
||||
Interrupit orationem militum gemitus obortaeque sunt omnibus lacrimae. Tum rex, 'Quanto', inquit, 'maiorem in animis vestris motum excitabo, cum tanti sceleris auctores ostendero! quorum mentionem adhuc reformido et, tamquam salvi esse possint, nominibus abstineo.
|
||||
Sed vincenda est memoria pristinae caritatis et coniuratio inpiorum civium detegenda. Quomodo autem tantum nefas sileam? Parmenio, illa aetate, tot meis, tot parentis mei meritis devinctus, omnium nobis amicorum vetustissimus, ducem se sceleri tanto praebuit.
|
||||
Minister eius Philotas Peucolaum et Demetrium et hunc Dymnum, cuius corpus adspicitis, ceterosque eiusdem amentiae in caput meum subornavit'.
|
||||
Fremitus undique indignantium querentiumque tota contione obstrepebat, qualis solet esse multitudinis et maxime militaris, ubi aut studio agitur aut ira.
|
||||
Nicomachus deinde et Metron et Cebalinus producti, quae quisque detulerat, exponunt. Nullius eorum indicio Philotas inter participes
|
||||
º
|
||||
sceleris destinabatur. Itaque indignatione expressa vox
|
||||
º
|
||||
silentio excepta est.
|
||||
Tum rex, 'Qualis', inquit, 'ergo animi vobis videtur, qui huius rei delatum indicium ad ipsum
|
||||
º
|
||||
suppressit?
|
||||
Quod non fuisse vanum Dymni exitus declarat. In certam rem deferens tormenta non timuit Cebalinus,
|
||||
Metron
|
||||
ne
|
||||
º
|
||||
momentum quidem temporis distulit exonerare se, ut eo, ubi lavabar, inrumperet: Philotas solus nihil timuit, nihil credidit. O magni animi virum!
|
||||
Iste regis periculo commoveretur, vultum mutaret, indicem tantae rei sollicitus audiret!
|
||||
Subest nimirum silentio facinus et avida spes regni praecipitem animum ad ultimum nefas inpulit. Pater Mediae praeest: ipse apud multos copiarum duces meis praepotens viribus maiora, quam capit, spirat.
|
||||
Orbitas quoque
|
||||
mea, quod sine liberis sum, spernitur. Sed errat Philotas. In vobis liberos, parentes, consanguineos habeo: vobis salvis orbus esse non possum'.
|
||||
Epistolam deinde Parmenionis interceptam, quam ad filios Nicanorem et Philotan scripserat, recitat haud sane indicium gravioris consilii praeferentem.
|
||||
Namque summa eius haec erat: 'Primum vestri curam agite, deinde vestrorum: sic enim, quae destinavimus, efficiemus'.
|
||||
Adiecitque rex, sic esse scriptam, ut, sive ad filios pervenisset, a consciis posset intellegi, sive intercepta esset, falleret ignaros.
|
||||
'At enim Dymnus, cum ceteros participes
|
||||
sceleris indicaret, Philotan non nominavit! Hoc quidem illius non innocentiae, sed potentiae indicium est, quod sic ab iis timetur etiam, a quibus prodi potest, ut, cum de se fateantur, illum tamen celent.
|
||||
Ceterum Philotan ipsius indicat vita. Hic Amyntae, qui mihi consobrinus fuit et in Macedonia capiti meo inpias conparavit insidias, socium se et conscium adiunxit. Hic Attalo, quo graviorem inimicum non habui, sororem suam in matrimonium dedit.
|
||||
Hic, cum scripsissem ei pro iure tam familiaris usus atque amicitiae, qualis sors edita esset Iovis Hammonis oraculo, sustinuit rescribere mihi, se quidem gratulari, quod in numerum deorum receptus essem, ceterum misereri eorum, quibus vivendum esset sub eo, qui modum hominis excederet.
|
||||
Haec sunt et iam pridem animi alienati a me et invidentis gloriae meae indicia. Quae equidem, milites, quamdiu licuit, in animo meo pressi. Videbar enim mihi partem viscerum meorum abrumpere, si, in quos tam magna contuleram, viliores mihi facerem.
|
||||
Sed iam non verba punienda sunt: linguae temeritas pervenit ad gladios.
|
||||
Hos, si mihi creditis, Philotas in me acuit, si ipsi, acui permisit.
|
||||
º
|
||||
Quo me conferam, milites? cui caput meum credam? Equitatui, optimae exercitus parti, principibus nobilissimae iuventutis, unum praefeci: salutem, spem, victoriam meam fidei eius tutelaeque commisi.
|
||||
Patrem in idem fastigium, in quo me ipsi
|
||||
posuistis, admovi: Mediam, qua nulla opulentior regio est, et tot civium sociorumque milia imperio eius dicionique subieci. Unde praesidium petieram, periculum extitit.
|
||||
Quam feliciter in acie occidissem, potius hostis praeda, quam civis victima! Nunc servatus ex periculis, quae sola timui, in haec incidi, quae timere non debui.
|
||||
Soletis identidem a me, milites, petere, ut saluti meae parcam. Ipsi mihi praestare potestis, quod suadetis, ut faciam. Ad vestras manus, ad vestra arma confugio: invitis vobis salvus esse nolo: volentibus non possum, nisi vindicor'.
|
||||
Tum Philotan religatis post tergum manibus obsoleto amiculo velatum iussit induci. Facile adparebat, motos esse tam miserabili habitu non sine invidia paulo ante conspecti.
|
||||
Ducem equitatus pridie viderant, sciebant regis interfuisse convivio: repente
|
||||
ne
|
||||
º
|
||||
reum quidem, sed iam
|
||||
º
|
||||
damnatum, immo vinctum intuebantur.
|
||||
Subibat animos Parmenionis quoque, tanti ducis, tam clari civis, fortuna, qui
|
||||
º
|
||||
modo duobus filiis, Hectore ac Nicanore, orbatus cum eo, quem reliquum calamitas fecerat, absens diceret causam.
|
||||
Itaque Amyntas, regius praetor, inclinantem
|
||||
º
|
||||
ad misericordiam contionem rursus aspera in Philotan oratione commovit: proditos eos esse barbaris, neminem ad coniugem suam in patriam et ad parentes fuisse rediturum: velut truncum corpus dempto capite sine spiritu, since nomine aliena terra ludibrium hostis futuros.
|
||||
Haudquaquam pro spe
|
||||
º
|
||||
ipsius Amyntae oratio grata regi fuit, quod coniugum, quod patriae admonitos pigriores ad cetera munia exequenda fecisset.
|
||||
Tum Coenus, quamquam Philotae sororem matrimonio secum coniunxerat, tamen acrius quam quisquam in Philotam invectus est, parricidam esse regis, patriae, exercitus clamitans:
|
||||
saxumque, quod forte ante pedes iacebat, arripuit emissurus in eum, ut plerique crediderunt, tormentis subtrahere cupiens. Sed rex manum eius inhibuit, dicendae prius causae debere fieri potestatem reo nec aliter iudicari passurum se adfirmans.
|
||||
Tum dicere iussus
|
||||
º
|
||||
Philotas, sive conscientia
|
||||
sceleris sive periculi magnitudine amens et attonitus, non attollere oculos, non hiscere audebat.
|
||||
Lacrimis deinde manantibus linquente animo in eum, a quo tenebatur, incubuit: abstersisque amiculo eius oculis paulatim recipiens spiritum ac vocem dicturus videbatur.
|
||||
Iamque rex intuens eum, 'Macedones', inquit, 'de te iudicaturi sunt: quaero, an patrio sermone sis apud eos usurus'.
|
||||
Tum Philotas, 'Praeter Macedonas', inquit, 'plerique adsunt, quos facilius, quae dicam, percepturos arbitror, si eadem lingua fuero usus, qua tu egisti, non ob aliud, credo, quam ut oratio tua intellegi posset a pluribus'.
|
||||
Tum rex, 'Ecquid videtis adeo etiam sermonis patrii Philotan taedere? solus quippe fastidiit eum discere. Sed dicat sane, utcumque ei cordi est, dum memineritis, aeque illum a nostro more quam a sermone abhorrere'. Atque ita contione excessit.
|
||||
|
||||
Tum Philotas, 'Verba', inquit, 'innocenti reperire facile est, modum verborum misero tenere difficile.
|
||||
Itaque inter optimam conscientiam et iniquissimam fortunam destitutus ignoro, quomodo et
|
||||
º
|
||||
animo meo et tempori paream.
|
||||
Abest quidem optimus causae meae iudex: qui cur me ipse audire noluerit, non mehercule excogito, cum illi utrimque cognita causa tam damnare me liceat, quam absolvere: non cognita vero liberari
|
||||
ab
|
||||
absente
|
||||
º
|
||||
non possum, qui a praesente damnatus sum.
|
||||
Sed quamquam vincti hominis non supervacua solum, sed etiam invisa defensio est, qui iudicem non docere videtur, sed arguere: tamen, utcumque licet me dicere, memet ipse non deseram nec committam, ut damnatus etiam mea sententia videar.
|
||||
Equidem, cuius criminis reus sim, non video: inter coniuratos nemo me nominat, de me Nicomachus nihil dixit, Cebalinus plus, quam audierat, scire non potuit.
|
||||
Atqui coniurationis caput me fuisse
|
||||
º
|
||||
credit rex! Potuit ergo Dymnus eum praeterire, quem sequebatur, praesertim
|
||||
quaerenti socios vel falso fuerim nominandus, quo facilius, qui temptabatur, posset inpelli?
|
||||
Non enim detecto facinore nomen meum praeteriit, ut posset videre socio pepercisse: Nicomacho, quem taciturum arcana de semetipso credebat confessus, aliis nominatis me unum subtrahebat.
|
||||
Quaeso, commilitones, si Cebalinus me non adisset, nihil me de coniuratis scire voluisset, num hodie dicerem causam nullo me nominante?
|
||||
Dymnus sane (ut viveret adhuc!) vellet
|
||||
º
|
||||
mihi parcere: quid ceteri? qui de se confitebuntur, me videlicet subtrahent! Maligna est calamitas et fere noxius, cum suo supplicio crucietur, adquiescit alieno.
|
||||
Tot conscii nec in eculeum quidem inpositi verum fatebuntur? Atqui nemo parcit morituro nec cuiquam moriturus, ut opinor.
|
||||
Ad verum crimen et ad unum revertendum mihi est: cur rem delatam ad te tacuisti? cur tam securus audisti? Hoc, qualecumque est, confesso mihi, ubicumque es, Alexander, remisisti: dexteram tuam amplexus, reconciliati pignus animi, convivio quoque interfui.
|
||||
Si credidisti mihi, absolutus sum, si pepercisti, dimissus: vel iudicium tuum serva. Quid hac proxima nocte, qua digressus sum a mensa tua, feci? quod novum facinus delatum ad te mutavit animum tuum? Gravi sopore adquiescebam, cum me malis indormientem meis inimici vinciendo excitaverunt.
|
||||
Unde et parricidae et proditori tam alti quies somni?
|
||||
Scelerati conscientia obstrepente condormire non possunt: agitant eos furiae, non consummato modo, sed etiam cogitato
|
||||
º
|
||||
parricidio. At mihi securitatem primum innocentia mea, deinde tua dextera obtulerat: non timui, ne plus alienae crudelitati apud te liceret, quam clementiae tuae.
|
||||
Sed ne te mihi credidisse paeniteat, res ad me deferebatur a puero, qui non testem, non pignus indicii exhibere poterat, inpleturus omnes metu, si coepisset audiri.
|
||||
Amatoris et scorti iurgio interponi aures meas credidi infelix et fidem eius suspectam habui, quod non ipse deferret, sed fratrem potius subornaret.
|
||||
Timui, ne negaret mandasse se Cebalino
|
||||
et ego viderer multis amicorum regis fuisse periculi causa. Sic quoque, cum laeserim neminem, inveni, qui mallet perire me, quam incolumem esse:
|
||||
quid inimicitiarum creditis excepturum fuisse, si insontes lacessissem? At enim Dymnus se occidit! Num igitur facturum eum divinare potui? Minime.
|
||||
Ita quod solum indicio fidem fecit, id me, cum a Cebalino interpellatus sum, movere non poterat.
|
||||
At hercules, si conscius Dymno tanti sceleris fuissem, biduo illo proditos esse nos dissimulare non debui: Cebalinus ipse tolli de medio nulloque negotio potuit.
|
||||
Denique post delatum indicium,
|
||||
quod
|
||||
operturus
|
||||
º
|
||||
eram, cubiculum regis solus intravi, ferro quidem cinctus. Cur distuli facinus? An sine Dymno non sum ausus?
|
||||
Ille igitur princeps coniurationis fuit! sub illius umbra Philotas latebam, qui regnum Macedonum adfecto! Ecquis e vobis corruptus est donis? quem ducem, quem praefectum inpensius colui? Mihi quidem obicitur, quod societatem patrii sermonis asperner, quod Macedonum mores fastidiam. Sic ergo imperio, quod dedignor, immineo!
|
||||
Iam pridem nativus ille sermo commercio aliarum gentium exolevit: tam victoribus, quam victis peregrina lingua discenda est.
|
||||
Non mehercule ista me magis laedunt, quam quod Amyntas, Perdiccae filius, insidiatus est regi: cum quo quod amicitia fuerit mihi, non recuso defendere, si fratrem regis non oportuit diligi a nobis.
|
||||
Sin autem in illo fortunae gradu positum etiam venerari necesse erat: utrum, quaeso, quod non divinavi, reus sum, an inpiorum amicis insontibus quoque moriendum est? Quod si aequum est, cur tamdiu vivo? si iniustum, cur nunc demum occidor?
|
||||
At enim scripsi misereri me eorum, quibus vivendum esset sub eo, qui se Iovis filium crederet. Fides amicitiae, veri consilii periculosa libertas, me decepistis! vos, quae sentiebam, ne reticerem, inpulistis! Scripsisse me haec fateor,
|
||||
sed
|
||||
regi,
|
||||
º
|
||||
non de rege scripsisse.
|
||||
Non enim faciebam invidiam, sed pro eo timebam. Dignior mihi Alexander videbatur, qui Iovis
|
||||
stirpem tacitus adgnosceret, quam qui praedicatione iactaret.
|
||||
Sed quoniam oraculi fides certa est, sit deus causae meae testis. Retinete me in vinculis, dum consulitur Hammon, num
|
||||
º
|
||||
arcanum et occultum scelus inierim:
|
||||
º
|
||||
qui regem nostrum dignatus est filium, neminem eorum, qui stirpi suae insidiati sunt, latere patietur.
|
||||
Si certiora oraculis creditis esse tormenta, ne hanc quidem exhibendae veritatis fidem deprecor. Solent rei capitis adhibere vobis parentes.
|
||||
Duos fratres ego nuper amisi, patrem nec ostendere possum nec invocare audeo, cum et ipse tanti criminis reus sit.
|
||||
Parum est enim tot modo liberum parentem, in unico
|
||||
nunc
|
||||
º
|
||||
filio adquiescentem, eo quoque orbari, nisi ipse in rogum meum inponitur.
|
||||
Ergo, carissime pater, et propter me morieris et mecum. Ego tibi vitam adimo, ego senectutem tuam extinguo! Quid enim me procreabas infelicem adversantibus dis? an ut hos ex me fructus perciperes, qui te manent?
|
||||
Nescio, adulescentia mea miserior sit an senectus tua: ego in ipso robore aetatis eripior: tibi carnifex spiritum adimet, quem, si fortuna expectare voluisset, natura poscebat.
|
||||
Admonuit me patris mei mentio, quam timide et cunctanter, quae Cebalinus detulerat ad me, indicare debuerim. Parmenio enim, cum audisset, venenum a Philippo medico regi parari, deterrere eum voluit epistola scripta, quo minus medicamentum biberet, quod medicus dare constituerat.
|
||||
º
|
||||
Num creditum est patri meo? num ullam auctoritatem eius litterae habuerunt?
|
||||
Ego ipse, quotiens, quae audieram, detuli, cum ludibrio credulitatis repulsus sum. Si et, cum indicamus, invisi et, cum tacemus, suspecti sumus, quid facere nos oportet?'
|
||||
Cumque unus e circumstantium turba exclamasset, 'Bene meritis non insidiari!' Philotas, 'Recte', inquit, 'quisquis es, dicis.
|
||||
Itaque si insidiatus sum, poenam non deprecor et finem facio dicendi, quoniam ultima verba gravia sunt visa auribus'. Abducitur deinde ab iis, qui custodiebant eum.
|
||||
|
||||
Erat inter duces manu strenuus Bolon quidam, pacis artium et civilis habitus rudis, vetus miles, ab humili ordine ad eum gradum, in quo tunc erat, promotus:
|
||||
qui tacentibus ceteris stolida audacia ferox admonere eos coepit, quotiens suis quisque deversoriis, quae occupassent, proturbatus esset, ut purgamenta servorum Philotae reciperentur eo, unde commilitones expulissent.
|
||||
Auro argentoque vehicula eius onusta totis vicis stetisse ac ne in viciniam quidem deversorii quemquam commilitonum receptum esse, sed per dispositos, quos supra somnum habebat, omnes procul relegatos, ne femina illa murmurantium inter se silentio verius quam sono excitaretur.
|
||||
Ludibrio ei fuisse rusticos homines Phrygasque et Paphlagonas appellatos, qui non erubesceret, Macedo natus, homines linguae suae per interpretem audire.
|
||||
Nunc cur
|
||||
º
|
||||
Hammonem consuli vellet? eundem Iovis arguisse mendacium Alexandrum filium adgnoscentis, scilicet veritum, ne invidiosum esset, quod dii offerrent.
|
||||
Cum insidiaretur capiti regis et amici, non consuluisse eum Iovem: nunc ad oraculum mittere, dum pater eius sollicitetur, qui praesit in Media, et pecunia, cuius custodia
|
||||
ei
|
||||
º
|
||||
commissa sit, perditos homines ad societatem sceleris inpellat.
|
||||
Ipsos missuros ad oraculum, non qui Iovem interrogent,
|
||||
º
|
||||
quod ex rege cognoverint, sed qui gratias agant, qui vota pro incolumitate regis optimi persolvant.
|
||||
Tum vero universa contio accensa est et a corporis custodibus initium factum clamantibus, discerpendum esse parricidam manibus eorum — id quidem Philotas, qui graviora supplicia metueret, haud sane iniquo animo audiebat, —
|
||||
at rex in contionem reversus, sive ut in custodia quoque torqueret, sive ut diligentius cuncta cognosceret, concilium in posterum diem distulit et, quamquam in vesperam inclinabat dies, tamen amicos convocari iubet. Et ceteris quidem placebat, Macedonum more obrui saxis,
|
||||
Hephaestio
|
||||
autem et Craterus et Coenus tormentis veritatem exprimendam esse dixerunt et illi quoque, qui aliud suaserant, in horum sententiam transeunt.
|
||||
Consilio ergo dimisso Hephaestion cum Cratero et Coeno ad quaestionem de Philota habendam consurgunt.
|
||||
Rex Cratero accersito et sermone abito, cuius summa non edita est, in intimam deversorii partem secessit et remotis arbitris in multam noctem quaestionis expectavit eventum.
|
||||
Tortores in conspectu Philotae omnia crudelitatis instrumenta proponunt.
|
||||
Et ille ultro, 'Quid cessatis', inquit, 'regis inimicum, interfectorem confitentem occidere? quid quaestione opus est? cogitavi, volui'. Craterus exigere, ut, quae confiteretur, in tormentis quoque diceret.
|
||||
Dum corripitur,
|
||||
et
|
||||
dum
|
||||
º
|
||||
obligantur oculi, dum vestis exuitur, deos patrios, gentium iura nequiquam apud surdas aures invocabat. Per ultimos deinde cruciatus, utpote et damnatus et inimicis in gratiam regis torquentibus, laceratur.
|
||||
Ac primo quamquam hinc ignis, illinc verbera iam non ad quaestionem, sed ad poenam ingerebantur, non vocem modo, sed etiam gemitus habuit in potestate:
|
||||
sed postquam intumescens corpus ulceribus flagellorum ictus nudis ossibus incussos fere non poterat, si tormentis adhibituri modum essent, dicturum se, quae scire expeterent, pollicetur. Sed finem quaestioni fore, iurare eos per Alexandri salutem volebat removerique tortores.
|
||||
Et utroque inpetrato, 'Cratere', inquit, 'dic, quid me velis dicere'.
|
||||
Illo indignante ludificari eum rursusque revocante tortores tempus petere coepit, dum reciperet spiritum, cuncta, quae sciret, indicaturus.
|
||||
Interim equites, nobilissimus quisque et ii maxime, qui Parmenionem propinqua cognatione contingebat, postquam Philotan torqueri fama vulgaverat, legem Macedonum veriti, qua cautum erat, ut propinqui eorum, qui regi insidiati essent, cum ipsis necarentur, alii se interficiunt, alii in devios montes vastasque solitudines fugiunt ingenti per tota castra terrore diffuso, donec rex tumultu cognito legem se
|
||||
de
|
||||
º
|
||||
supplicio coniunctorum
|
||||
sontibus remittere edixit.
|
||||
Philotas verone an mendacio liberare se a cruciatu voluerit, anceps coniectura est, quoniam et vera confessis et falsa dicentibus idem doloris finis ostenditur:
|
||||
ceterum, 'Pater' inquit, 'meus Hegelocho quam familiariter usus sit, non ignoratis: illum dico Hegelochum, qui in acie cecidit: omnium malorum nobis
|
||||
is
|
||||
º
|
||||
fuit causa.
|
||||
Nam cum primum Iovis filium se salutari iussit rex, id indigne ferens ille, 'hunc igitur regem adgnoscimus, inquit, qui Philippum dedignatur patrem? actum est de nobis, si ista perpeti possumus. Non homines solum, sed etiam deos despicit, qui postulat deus credi.
|
||||
Amisimus Alexandrum, amisimus regem: incidimus in superbiam, nec dis, quibus se exaequat, nec hominibus, quibus se eximit, tolerabilem.
|
||||
Nostrone sanguine deum fecimus, qui nos fastidiat? qui gravetur mortalium adire concilium? Credite mihi et nos, si viri sumus, a dis adoptabimur.
|
||||
Quis proavum huius Archelaum, quis deinde Alexandrum,
|
||||
º
|
||||
quis Perdiccam occisos ultus est? hic quidem interfectoribus patris ignovit'.
|
||||
Haec Hegelochus dixit super
|
||||
º
|
||||
cenam: et postero die prima luce a patre accersor. Tristis erat et me maestum videbat. Audieramus enim, quae sollicitudinem incuterent.
|
||||
Itaque ut experiremur, utrumne vino gravatus effudisset illa, an altiore excepta consilio, accersi eum placuit. Venit
|
||||
º
|
||||
eodemque sermone ultro repetito
|
||||
º
|
||||
adiecit, se, sive auderemus duces esse, proximas a nobis partes vindicaturum, sive deesset animus, consilium silentio esse tecturum.
|
||||
Parmenioni vivo adhuc Dareo intempestiva res videbatur: non enim sibi, sed hosti esse occisuros Alexandrum, Dareo vero sublato praemium regis occisi Asiam et totum Orientem interfectoribus esse cessura. Adprobatoque consilio in haec fides et data est et accepta.
|
||||
Quod ad Dymnum pertinet, nihil scio et haec confessus intellego non prodesse mihi, quod praesentis
|
||||
º
|
||||
sceleris expers sum.
|
||||
Illi rursus tormentis admotis, cum ipsi quoque hastis os oculosque eius everberarent, expressere, ut hoc quoque crimen confiteretur.
|
||||
Exigentibus
|
||||
deinde, ut ordinem cogitati sceleris exponeret, cum diu Bactra retentura regem viderentur, timuisse respondit, ne pater
|
||||
LXX
|
||||
natus annos, tanti exercitus dux [tantus], tantae
|
||||
º
|
||||
pecuniae custos, interim extingueretur ipsique spoliato tantis viribus occidendi regis causa non esset. Festinasse ergo se, dum praemium in manibus haberet, repraesentare consilium:
|
||||
cuius patrem
|
||||
expertem
|
||||
º
|
||||
fuisse nisi crederent, tormenta, quamquam iam tolerare non posset, tamen non recusare.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Illi conlocuti satis quaesitum videri ad regem revertuntur. Qui postero die et, quae confessus erat Philotas, recitari et ipsum, quia ingredi non poterat, iussit adferri.
|
||||
Omnia adgnoscente eo Demetrius, qui proximi sceleris particeps esse arguebatur, producitur. Multa adfirmatione animique pariter
|
||||
º
|
||||
constantia et vultus abnuens, quicquam sibi in regem cogitatum esse, tormenta etiam deposcebat in semetipsum:
|
||||
cum Philotas, circumlatis oculis ut incidere in Calin quendam haud procul stantem, propius eum iussit accedere. Illo perturbato et recusante transire ad eum, 'Patieris', inquit, 'Demetrium mentiri rursusque me excruciari?'
|
||||
Calin vox sanguisque defecerant et Macedones Philotan
|
||||
iam
|
||||
º
|
||||
inquinare innoxios velle suspicabantur, quia nec a Nicomacho nec ab ipso
|
||||
º
|
||||
Philota, cum torqueretur, nominatus esset adulescens: qui ut praefectos regis circumstantes se vidit, Demetrium et semetipsum id facinus cogitasse confessus est.
|
||||
Omnes ergo a Nicomacho nominati more patrio dato signo saxis obruti sunt.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Magno non salutis, sed etiam invidiae
|
||||
º
|
||||
periculo liberatus erat Alexander. Quippe Parmenio et Philotas, principes amicorum, nisi palam sontes,
|
||||
sine indignatione totius exercitus non potuissent damnari: itaque,
|
||||
dum
|
||||
anceps
|
||||
º
|
||||
questio fuit, dum infitiatus est facinus, crudeliter torqueri videbatur, post confessionem iam neque amicorum Philotas
|
||||
º
|
||||
misericordiam meruit.
|
||||
|
||||
|
||||
quae opus fuisset, quam
|
||||
quae optasset:
|
||||
quae opus fuisset quam quae optasset
|
||||
scripsi
|
||||
]
|
||||
quae optasset;
|
||||
Vindel.:
|
||||
quae coegisset necessitas quam q. opt.;
|
||||
Zumpt:
|
||||
quae optasse
|
||||
nullis vocabulis interpositis
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
tutus — invictus:
|
||||
|
||||
transposui vocabula.
|
||||
Cf.
|
||||
|
||||
6.10.14
|
||||
. Voculam
|
||||
rex
|
||||
collocavi post
|
||||
tutus.
|
||||
Alii:
|
||||
intritus, interritus, intactus
|
||||
pro
|
||||
invictus
|
||||
❦
|
||||
|
||||
iam neque amicorum Philotas:
|
||||
etiam (neque
|
||||
C
|
||||
) Philotas amicorum.
|
||||
Videtur Philotae nomen e proximo versu, ubi commodum locum habebat post
|
||||
facinus,
|
||||
casu aliquo extrusum esse. Similiter de hoc loco iudicat A. Hug (mus. Rhen.
|
||||
XX
|
||||
. p128); longe aliter J. Jeep (ann. phil. 1874. p751).
|
||||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,935 @@
|
|||
|
||||
Philotan sicut recentibus sceleris eius vestigiis iure adfectum supplicio censuerant milites, ita, postquam desierat esse, quem odissent, invidia in misericordiam vertit.
|
||||
Moverat et claritas iuvenis et patris eius senectus atque orbitas.
|
||||
Primus Asiam aperuerat regi: omnium periculorum eius particeps semper alterum in acie cornu defenderat, Philippo quoque ante omnes amicus et ipsi Alexandro tam fidus, ut occidendi Attalum non alio ministro uti mallet.
|
||||
Horum cogitatio subibat exercitum seditiosaeque voces referebantur ad regem. Quis ille haud sane motus satisque prudens, otii vitia negotio discuti, edicit, ut omnes in vestibulo regiae praesto sint.
|
||||
Quos ubi frequentes adesse cognovit, in contionem processit. Haud dubie ex conposito Atharrias postulare coepit, ut Lyncestes Alexander, qui multo ante quam Philotas regem voluisset occidere, exhiberetur.
|
||||
A duobus indicibus, sicut supra diximus, delatus tertium iam annum custodiebatur in vinculis.
|
||||
Eundem in Philippi quoque caedem coniurasse cum Pausania pro conperto fuit, sed quia primus Alexandrum regem salutaverat, supplicio
|
||||
magis quam crimini fuerat exemptus:
|
||||
tum quoque Antipatri soceri eius preces iustam regis iram morabantur. Ceterum recruduit suppuratus
|
||||
º
|
||||
dolor: quippe veteris periculi memoriam praesentis cura renovabat.
|
||||
Igitur Alexander ex custodia educitur iussusque dicere, quamquam toto triennio meditatus erat defensionem, tamen haesitans et trepidus pauca ex iis, quae conposuerat, protulit, ad ultimum non memoria solum, sed etiam mens eum destituit.
|
||||
Nulli erat dubium, quin trepidatio conscientiae indicium esset, non memoriae vitium. Itaque ex his, qui proximi adstiterant, obluctantem adhuc oblivioni lanceis confoderunt.
|
||||
Cuius corpore ablato rex introduci iussit Amyntam et Simmiam: nam Polemon, minimus ex fratribus, cum Philotan torqueri conperisset, profugerat.
|
||||
Omnium Philotae amicorum hi carissimi fuerant, ad magna et honorata ministeria illius maxime suffragatione producti: memineratque rex, summo studio ab eo conciliatos sibi. Nec dubitabat igitur,
|
||||
º
|
||||
huius quoque ultimi consilii fuisse participes:
|
||||
olim sibi esse suspectos matris suae litteris, quibus esset admonitus, ut ab his salutem suam tueretur: ceterum se invitum deteriora credentem nunc manifestis indiciis victum iussisse vinciri.
|
||||
Nam pridie, quam detegeretur Philotae scelus, quin in secreto cum eo fuissent, non posse dubitari. Fratrem vero, qui profugerit, cum de Philota quaereretur, aperuisse fugae causam.
|
||||
Nuper praeter consuetudinem officii specie amotis longius ceteris admovisse semetipsos lateri suo nulla probabili causa: seque mirantem, quod non vice sua tali fungerentur officio, et ipsa trepidatione eorum perterritum strenue ad armigeros, qui proxime sequebantur, recessisse.
|
||||
Ad haec accedere, quod, cum Antiphanes, scriba equitum, Amyntae denuntiasset, pridie quam Philotae scelus deprehensum esset, ut ex suis equis more solito daret his, qui amisissent equos, superbe respondisset,
|
||||
º
|
||||
nisi incepto desisteret, brevi sciturum, quis ipse esset.
|
||||
Iam linguae violentiam temeritatemque verborum, quae in semetipsum
|
||||
iacularentur, nihil aliud esse, quam scelesti animi indicem ac testem. Quae si vera essent, idem meruisse eos, quod Philotan, si falsa, exigere ipsum, ut refellant.
|
||||
Productus deinde Antiphanes de equis non traditis et adiectis etiam superbe minis indicat.
|
||||
Tum
|
||||
º
|
||||
Amyntas facta dicendi potestate, 'Si nihil', inquit, 'interest regis, peto, ut, dum dico, vinculis liberer'. Rex solvi utrumque iubet, desiderantique Amyntae, ut habitus quoque redderetur armigeri, lanceam dari iussit.
|
||||
Quam ut laeva conprehendit, evitato eo loco, in quo Alexandri corpus paulo ante iacuerat, 'Qualiscumque', inquit, 'exitus nos manet, rex, confitemur, prosperum tibi debituros, tristiorem fortunae inputaturos.
|
||||
Sine praeiudicio dicimus causam liberis corporibus animisque. Habitum etiam, in quo te comitari solemus, reddidisti. Causam non possumus, fortunam timere desinemus.
|
||||
Et, quaeso, permittas mihi id primum defendere, quod a te ultimum obiectum est. Nos, rex, sermonis adversus maiestatem tuam habiti nullius conscii sumus nobis. Dicerem iam pridem vicisse te invidiam, nisi periculum esset, ne alia malignius dicta crederes blanda oratione purgari.
|
||||
Ceterum etiamsi militis tui vel in agmine deficientis et fatigati vel in acie periclitantis vel in tabernaculo aegri et vulnera curantis aliqua vox asperior esset accepta, merueramus fortibus factis, ut malles ea tempori nostro inputare quam animo.
|
||||
Cum quid accidit tristius, omnes rei sunt: corporibus nostris, quae utique non odimus, infestas
|
||||
º
|
||||
admovemus manus: parentes, liberis si occurrant, et ingrati et invisi sunt. Contra cum donis honoramur, cum praemiis onusti revertimur, quis ferre nos potest? quis illam animorum alacritatem continere?
|
||||
Militantium nec indignatio nec laetitia moderata
|
||||
º
|
||||
est. Ad omnes adfectus impetu rapimur. Vituperamus, laudamus, miseremur, irascimur, utcumque praesens movit adfectio: modo Indiam adire et Oceanum libet, modo coniugum et liberorum patriaeque memoria occurrit.
|
||||
Sed has cogitationes, has inter se
|
||||
conloquentium voces signum tuba datum finit: in suos quisque ordines currimus et, quidquid irarum in tabernaculo conceptum est, in hostium effunditur capita. Utinam Philotas quoque intra verba peccasset!
|
||||
Proinde ad id praevertar, propter quod rei sumus. Amicitiam, quae nobis cum Philota fuit, adeo non eo infitias, ut expetisse quoque nos magnosque ex ea fructus percepisse confitear.
|
||||
An vero Parmenionis, quem tibi proximum esse voluisti, filium omnes paene amicos tuos dignatione vincentem cultum a nobis esse miraris?
|
||||
Tu, hercules, si verum audire vis, rex, huius nobis periculi es causa. Quis enim alius effecit, ut ad Philotan decurrerent, qui placere vellent tibi? Ab illo traditi ad hunc gradum amicitiae tuae ascendimus. Is apud te fuit, cuius et
|
||||
º
|
||||
gratiam expetere et iram timere possemus.
|
||||
An non
|
||||
º
|
||||
propemodum
|
||||
in
|
||||
tua verba tui
|
||||
º
|
||||
omnes te praeeunte
|
||||
º
|
||||
iuravimus, eosdem nos inimicos amicosque habituros esse, quos tu haberes? Hoc sacramento pietatis obstricti aversaremur
|
||||
º
|
||||
scilicet, quem tu omnibus praeferebas!
|
||||
Igitur, si hoc crimen est, paucos innocentes habes, immo, hercules, neminem. Omnes enim Philotae amici esse voluerunt, sed totidem, quot volebant esse, non poterant. Ita, si a consciis amicos non dividis, ne ab amicis quidem separabis illos, qui idem esse voluerunt.
|
||||
Quod igitur conscientiae adfertur indicium? Ut opinor, quia pridie familiariter et sine arbitris locutus est nobiscum! At ego purgare non possem, si pridie quicquam ex vetere vita ac more mutassem. Nunc vero, si, ut omnibus diebus, illo quoque, qui suspectus est, fecimus, consuetudo diluet crimen.
|
||||
Sed equos Antiphani non dedimus et pridie, quam Philotas detectus est, haec mihi cum Antiphane res erat! qui si nos suspectos facere vult, quod illo die equos non dederimus, semetipsum, quod eos desideravit, purgare non poterit.
|
||||
Anceps enim crimen est inter retinentem et exigentem: nisi quod melior est causa suum non tradentis quam poscentis alienum.
|
||||
Ceterum, rex, equos decem habui:
|
||||
e quibus Antiphanes octo iam distribuerat iis, qui amiserant suos, omnino duos ipse habebam: quos cum vellet abducere homo superbissimus, certe iniquissimus,
|
||||
º
|
||||
nisi pedes militare vellem, retinere cogebar.
|
||||
Nec infitias eo, liberi hominis animo locutum esse me cum ignavissimo et hoc unum militiae ius usurpante,
|
||||
º
|
||||
ut alienos equos pugnaturis distribuat. Huc enim malorum ventum est, ut verba mea eodem tempore et Alexandro excusem et Antiphani.
|
||||
At, hercule, mater de nobis inimicis tuis scripsit. Utinam prudentius esset sollicita pro filio et non inanes quoque species anxio animo figuraret! Quare enim non adscribit metus sui causam, denique non ostendit auctorem? Quo facto dictove nostro mota tam trepidas tibi litteras scripsit?
|
||||
O miseram condicionem meam, quia forsitan non periculosius est tacere quam dicere! Sed utcumque cessura res est, malo tibi defensionem meam displicere quam causam. Adgnosces autem, quae dicturus sum: quippe meministi, cum me ad perducendos ex Macedonia milites mitteres, dixisse te, multos integros iuvenes in domo tuae matris abscondi.
|
||||
Praecepisti igitur mihi, ne quem praeter te intuerer, sed detrectantes militiam perducerem ad te. Quod equidem feci et liberius, quam expediebat mihi, executus sum tuum imperium. Gorgiam et Hecataeum et Gorgatan, quorum bona opera uteris, inde perduxi.
|
||||
Quid igitur iniquius est, quam me, qui, si tibi non paruissem, iure daturus fui poenas, nunc perire, quia parui? Neque enim ulla alia matri tuae persequendi nos causa est, quam quod utilitatem tuam muliebri praeposuimus gratiae.
|
||||
|
||||
VI
|
||||
milia Macedonum peditum et
|
||||
DC
|
||||
equites adduxi, quorum pars secutura me non erat, si militam detrectantibus indulgere voluissem. Sequitur ergo, ut, quia illa propter hanc causam irascitur nobis, tu mitiges matrem, qui irae eius nos obtulisti'.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum haec Amyntas agit, forte supervenerunt, qui fratrem eius Polemonem, de quo ante est dictum, fugientem consecuti vinctum reducebant. Infesta contio vix inhiberi potuit, quin protinus suo more saxa in eum iaceret.
|
||||
Atque ille sane interritus, 'Nihil', inquit, 'pro me deprecor, modo ne fratrum innocentiae fuga imputetur mea. Haec si defendi non potest, meum crimen sit. Horum ob id ipsum melior est causa, quod ego, qui profugi, suspectus sum'.
|
||||
At haec elocuto universa contio adsensa est: lacrimae deinde omnibus manare coeperunt adeo in contrarium repente mutatis, ut hoc solum pro eo esset, quod maxime laeserat.
|
||||
Iuvenis erat primo aetatis flore pubescens, quem inter equites tormentis Philotae conturbatos alienus terror abstulerat: desertum eum a comitibus et haesitantem inter revertendi fugiendique consilium, qui secuti erant, occupaverunt.
|
||||
Is tum flere coepit et os suum converberare, maestus non suam vicem, sed propter ipsum periclitantium fratrum.
|
||||
Moveratque iam regem quoque, non contionem modo, sed unus erat inplacabilis frater, qui terribili vultu intuens eum, 'Tum', ait, 'demens, lacrimare debueras, cum equo calcaria subderes, fratrum desertor et desertorum comes. Miser, quo et unde fugiebas! Effecisti, ut reus capitis accusatoris uterer verbis'.
|
||||
Ille peccasse se, sed
|
||||
haud
|
||||
º
|
||||
gravius in fratres quam in semetipsum fatebatur. Tum vero neque lacrimis neque adclamationibus, quibus studia sua multitudo profitetur, temperaverunt. Una vox erat pari emissa consensu, ut insontibus et fortibus viris parceret. Amici quoque data misericordiae occasione consurgunt flentesque regem deprecantur.
|
||||
Ille silentio facto, 'Et ipse', inquit, 'Amyntan mea sententia fratresque eius absolvo. Vos autem, iuvenes, malo beneficii mei oblivisci, quam periculi vestri meminisse. Eadem fide redite in gratiam mecum, qua ipse vobiscum revertor.
|
||||
Nisi, quae delata essent, excussissem,
|
||||
alte dissimulatio mea suppurare
|
||||
º
|
||||
º
|
||||
potuisset. Sed satius est purgatos esse quam suspectos. Cogitate neminem absolvi posse, nisi qui dixerit causam. Tu, Amynta, ignosce fratri tuo.
|
||||
Erit hoc simpliciter etiam mihi reconciliati animi tui pignus'.
|
||||
Contione deinde dimissa Polydamanta vocari iubet.
|
||||
Longe acceptissimus Parmenioni erat, proximus lateri in acie stare solitus: et quamquam conscientia fretus in regiam venerat, tamen,
|
||||
ut iussus est fratres suos exhibere admodum iuvenes et regi ignotos ob aetatem, fiducia in sollicitudinem versa trepidare coepit, saepius, quae nocere possent, quam quibus
|
||||
ea
|
||||
eluderet,
|
||||
º
|
||||
reputans.
|
||||
Iam armigeri, quibus imperatum erat, produxerant eos, cum exanguem metu Polydamanta propius accedere
|
||||
rex
|
||||
º
|
||||
iubet summotisque omnibus,
|
||||
'Scelere,' inquit, 'Parmenionis omnes pariter adpetiti sumus, maxime ego ac tu, quos amicitiae specie fefellit. Ad quem persequendum puniendumque — vide, quantum fidei tuae credam, — te ministro uti statui.
|
||||
Obsides, dum hoc peragis, erunt fratres tui. Proficiscere in Mediam et ad praefectos meos litteras scriptas manu mea perfer. Velocitate opus est, qua celeritatem
|
||||
famae
|
||||
º
|
||||
antecedas. Noctu pervenire illuc te volo, postero die, quae scripta erunt, exequi.
|
||||
Ad Parmeniona quoque epistolas feres, unam a me, alteram Philotae nomine scriptam. Signum anuli eius in mea potestate est. Si pater credet a filio inpressum, cum te viderit, nihil metuet'.
|
||||
Polydamas tanto liberatus metu inpensius etiam, quam exigebatur, promittit operam conlaudatusque et promissis oneratus deposita veste, quam habebat, Arabica induitur.
|
||||
Duo Arabes, quorum interim coniuges ac liberi vinculum fidei obsides apud regem erant, dati comites. Per deserta etiam ob siccitatem loca camelis undecimo die, quo destinaverant, perveniunt.
|
||||
Et priusquam ipsius
|
||||
º
|
||||
nuntiaretur adventus, rursus Polydamas vestem Macedonicam sumit et in tabernaculum Cleandri — praetor hic regius erat — quarta vigilia pervenit.
|
||||
Redditis deinde litteris constituerunt
|
||||
prima luce ad Parmenionem coire: namque ceteris
|
||||
º
|
||||
quoque litteras
|
||||
º
|
||||
regis attulerat. Iam ad eum venturi erant, cum Parmenioni Polydamanta venisse nuntiaverunt.
|
||||
Qui dum laetatur adventu amici, simulque noscendi, quae rex ageret, avidus — quippe longo intervallo nullam ab eo epistolam acceperat — Polydamanta requiri iubet.
|
||||
Deversoria regionis illius magnos recessus habent amoenosque nemoribus manu consitis: ea praecipue regum satraparumque voluptas erat.
|
||||
Spatiabatur in nemore Parmenion medius inter duces, quibus erat imperatum litteris regis, ut occiderent. Agendae autem rei constituerant tempus, cum Parmenion a Polydamante litteras traditas legere coepisset.
|
||||
Polydamas procul veniens, ut a Parmenione conspectus est, vultu laetitiae speciem praeferente ad conplectendum eum cucurrit mutuaque
|
||||
º
|
||||
gratulatione functi, Polydamas epistolam a rege scriptam ei tradidit,
|
||||
Parmenion vinculum epistolae solvens, quidnam rex ageret, requirebat. Ille ex ipsis litteris cogniturum esse respondit.
|
||||
Quibus Parmenion lectis, 'Rex', inquit, 'expeditionem parat in Arachosios. Strenuum hominem et numquam cessantem! Sed tempus saluti suae tanta iam parta gloria parcere.
|
||||
Alteram deinde epistolam Philotae nomine scriptam laetus, quod ex vultu notari poterat, legebat. Tum eius latus gladio haurit Cleander, deinde iugulum ferit: ceteri exanimum quoque confodiunt.
|
||||
At armigeri,
|
||||
º
|
||||
qui ad aditum nemoris adstiterant, cognita caede, cuius causa ignorabatur, in castra perveniunt et tumultuoso nuntio milites concitant.
|
||||
Illi armati ad nemus, in quo perpetrata caedes erat, coeunt et, ni Polydamas ceterique eiusdem noxae participes dedantur, murum circumdatum nemori eversuros denuntiant omniumque sanguine duci parentaturos.
|
||||
Cleander primores eorum intromitti iubet litterasque regis scriptas ad milites recitat, quibus insidiae Parmenionis in regem precesque, ut ipsum vindicarent, continebantur.
|
||||
Igitur cognita regis voluntate non quidem indignatio, sed tamen seditio conpressa est.
|
||||
Dilapsis pluribus pauci remanserunt, qui, saltem ut corpus ipsi[u]s sepelire permitterent, precabantur.
|
||||
Diu id negatum est Cleandri metu, ne offenderet regem. Pertinacius deinde precantibus
|
||||
º
|
||||
materiem consternationis subtrahendam ratus capite deciso truncum humare permisit:
|
||||
ad regem caput missum est.
|
||||
Hic exitus Parmenionis fuit, militiae domique clari viri. Multa sine rege prospere, rex sine illo nihil magnae rei gesserat. Felicissimo regi et omnia ad fortunae signum exigenti modum satisfecit.
|
||||
LXX
|
||||
natus annos
|
||||
ut
|
||||
iuvenis
|
||||
º
|
||||
ducis et saepe etiam gregarii militis munia explevit:
|
||||
º
|
||||
acer consilio, manu strenuus, carus principibus, vulgo militum acceptior.
|
||||
Haec inpulerint illum ad regni cupiditatem an tantum suspectum fecerint ambigi potest, quia Philotas ultimis cruciatibus victus verane dixerit, quae facta probari non poterant, an falsis tormentorum petierit finem, re quoque recenti, cum magis posset liquere, dubitatum est.
|
||||
|
||||
Alexander, quos libere mortem Parmenionis conquestos esse conpererat, separandos a cetero exercitu ratus in unam cohortem secrevit ducemque his Leonidam dedit, et ipsum Parmenioni quondam intima familiaritate coniunctum.
|
||||
Fere iidem erant, quos alioquin rex habuerat invisos. Nam cum experiri vellet militum animos, admonuit,
|
||||
º
|
||||
qui litteras in Macedoniam ad suos scripsisset, iis, quos ipse mittebat, perlaturis
|
||||
º
|
||||
cum fide traderet. Simpliciter ad necessarios suos quisque scripserat, quae sentiebat: aliis gravis erat, plerisque non ingrata militia.
|
||||
Ita et agentium gratias [et querentium]
|
||||
º
|
||||
litterae exceptae sunt et qui forte taedium laboris per litteras erant questi. Hanc seorsus cohortem a ceteris tendere ignominiae causa iubet, fortitudine usurus in bello, libertatem linguae ab auribus credulis remoturus. Et consilium, temerarium forsitan — quippe fortissimi iuvenes contumelia
|
||||
º
|
||||
inritati erant — sicut omnia alia felicitas regis excepit: nihil illis ad bella promptius fuit.
|
||||
Incitabat virtutem et ignominiae demendae cupido et quia facta in paucis latere non poterant.
|
||||
|
||||
|
||||
His ita conpositis Alexander
|
||||
Arsame
|
||||
Ariorum
|
||||
º
|
||||
satrape constituto iter pronuntiari iubet in Arimaspos,
|
||||
º
|
||||
quos iam tunc mutato nomine Euergetas appellabant, ex quo frigore victusque penuria Cyri exercitum adfectum tectis et commeatibus iuverant.
|
||||
|
||||
Quintus dies erat, ut in eam regionem pervenerat. Cognoscit Satibarzanem, qui ad Bessum defecerat, cum equitum manu inrupisse rursus in Arios. Itaque Caranum
|
||||
et
|
||||
Erigyium cum Artabazo et Andronico et
|
||||
VI
|
||||
milibus Graecorum peditum
|
||||
eo misit, quos
|
||||
º
|
||||
|
||||
DC
|
||||
equites sequebantur.
|
||||
Ipse
|
||||
LX
|
||||
diebus gentem Euergetarum ordinavit magna pecunia ob egregiam in Cyrum fidem donata.
|
||||
|
||||
Relicto deinde, qui iis praeesset, Amedine — scriba is Darei fuerat — Arachosios, quorum regio ad Ponticum mare pertinet, subegit. Ibi exercitus, qui sub Parmenione fuerat, occurrit. Sex milia Macedonum erant et
|
||||
CC
|
||||
nobiles et
|
||||
V
|
||||
milia Graecorum cum equitibus
|
||||
DC
|
||||
, haud dubie robur omnium virium regis.
|
||||
Arachosiis datus Menon praetor
|
||||
IIII
|
||||
milibus peditum et
|
||||
DC
|
||||
equitibus in praesidium relictis.
|
||||
Ipse rex nationem ne finitimis quidem satis notam, quippe nullo commercio colentem
|
||||
º
|
||||
mutuos usus, cum exercitu intravit.
|
||||
Parapamisadae appellantur, agreste hominum genus et inter barbaros maxime inconditum. Locorum asperitas hominum quoque ingenia duraverat.
|
||||
Gelidissimum septentrionis axem ex magna parte spectant, Bactrianis ab occidente coniuncti sunt, meridiana regio ad mare Indicum vergit.
|
||||
Tuguria latere ab imo struunt et, quia sterilis est terra materia
|
||||
in
|
||||
nudo
|
||||
º
|
||||
etiam montis
|
||||
º
|
||||
dorso, ad summum aedificiorum fastigium eodem laterculo utuntur.
|
||||
Ceterum structura latior ab imo
|
||||
º
|
||||
paulatim incremento operis in artius cogitur, ad ultimum in carinae maxime modum coit. Ibi foramine relicto superne lumen admittunt.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Vites et arbores, si quae in tanto terrae rigore durare potuerunt, obruunt penitus. Hieme defossae latent: cum
|
||||
nix
|
||||
discussa
|
||||
º
|
||||
aperire humum coepit, caelo solique redduntur.
|
||||
Ceterum adeo altae nives premunt terram gelu et perpetuo paene rigore constrictae, ut ne avium quidem feraeve ullius vestigium extet. Obscura caeli verius umbra quam lux nocti similis premit terram, vix ut, quae prope sunt, conspici possint.
|
||||
In hac tum
|
||||
º
|
||||
omnis humani cultus solitudine destitutus exercitus, quidquid malorum tolerari potest, pertulit, inopiam, frigus, lassitudinem, desperationem.
|
||||
Multos exanimavit rigor insolitus nivis: multorum adussit pedes, plurimorum oculos. Praecipue perniciabilis fuit fatigatis: quippe in ipso gelu deficientia corpora sternebant, quae cum moveri desissent, vis frigoris ita adstringebat, ut rursus ad surgendum coniti
|
||||
º
|
||||
non possent.
|
||||
A commilitonibus torpentes excitabantur neque aliud remedium erat, quam ut ingredi cogerentur.
|
||||
Tum demum vitali calore moto membris aliquis redibat vigor. Si qui tuguria barbarorum adire potuerunt, celeriter refecti sunt. Sed tanta caligo erat, ut aedificia nulla alia res quam fumus ostenderet.
|
||||
Illi numquam ante in terris suis advena viso cum armatos repente conspicerent, exanimati metu, quidquid in tuguriis erat, adferebant, ut corporibus ipsorum
|
||||
º
|
||||
parceretur orantes.
|
||||
Rex agmen circumibat pedes, iacentes quosdam erigens et alios, cum aegre sequerentur, adminiculo corporis sui excipiens. Nunc ad prima signa, nunc in medio, nunc in ultimo agmine itineris multiplicato labore aderat.
|
||||
Tandem ad loca cultiora perventum est commeatuque largo recreatus exercitus: simul et, qui consequi non potuerant, in illa castra venerunt.
|
||||
|
||||
Inde agmen processit ad Caucasum montem, cuius dorsum Asiam perpetuo iugo dividit: hinc simul mare, quod Ciliciam subit
|
||||
et Rubrum mare
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
illinc Caspium fretum et amnem Araxen aliaque regione
|
||||
º
|
||||
Scythiae deserta spectat.
|
||||
Taurus, secundae magnitudinis mons, committitur Caucaso: a Cappadocia se attollens Ciliciam praeterit Armeniaeque montibus iungitur.
|
||||
Sic
|
||||
inter se iuga velut serie cohaerentia perpetuum habent dorsum, ex quo Asiae omnia fere flumina alia in Rubrum, alia in Caspium mare, alia in Hyrcanium et Ponticum decidunt.
|
||||
|
||||
XVII
|
||||
dierum spatio Caucasum superavit exercitus. Rupes in eo
|
||||
X
|
||||
in circuitu stadia conplectitur,
|
||||
IIII
|
||||
in altitudinem excedit, in qua vinctum Promethea fuisse antiquitas tradidit.
|
||||
Condendae in radicibus montis urbi sedes electa est.
|
||||
VII
|
||||
milibus Caucasiorum et Macedonum
|
||||
º
|
||||
praeterea militibus, quorum opera uti desisset, permissum in novam urbem considere. Hanc quoque Alexandream incolae appellaverunt.
|
||||
|
||||
At Bessus Alexandri celeritate perterritus dis patriis sacrificio rite facto, sicut illis gentibus mos est, cum amicis ducibusque copiarum inter epulas de bello consultabat.
|
||||
Graves mero suas vires extollere, hostium nunc temeritatem, nunc paucitatem spernere incipiunt.
|
||||
Praecipue Bessus, ferox verbis et parto per scelus regno superbus ac vix potens mentis, dicere orditur: 'Socordia Darei crevisse hostium famam.
|
||||
Occurrisse enim in Ciliciae
|
||||
angustissimis faucibus
|
||||
, cum retrocedendo posset perducere incautos in loca naturae situ tuta,
|
||||
º
|
||||
tot fluminibus obiectis, tot montium latebris, inter quas deprehensus hostis ne fugae quidem, nedum resistendi occasionem fuerit habiturus.
|
||||
Sibi placere in Sogdianos recedere, Oxum amnem velut murum obiecturum hosti, dum ex finitimis gentibus valida auxilia concurrerent.
|
||||
Venturos autem Chorasmios et Dahas Sacasque et Indos et ultra Tanain amnem colentes Scythas: quorum neminem adeo humilem esse, ut humeri eius non possent Macedonis militis verticem aequare'.
|
||||
Conclamant temulenti, unam hanc sententiam salubrem esse, et Bessus circumferri merum largius iubet, debellaturus super mensam Alexandrum.
|
||||
Erat in eo convivio Cobares, natione Medus, sed magicae artis — si modo ars est, non vanissimi cuiusque ludibrium
|
||||
— magis professione quam scientia celeber, alioqui moderatus et probus.
|
||||
Is cum praefatus esset, scire servo utilius esse parere dicto quam adferre consilium, cum illos, qui pareant, idem quod ceteros maneat, qui vero suadeant, proprium sibi periculum
|
||||
contrahant: Bessus eum intrepidum dicere iussit
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
poculum etiam, quod habebat in manu, tradidit.
|
||||
Quo accepto Cobares, 'Natura', inquit, 'mortalium hoc quoque nomine prava et sinistra dici potest, quod in suo quisque negotio hebetior est quam in alieno.
|
||||
Turbida sunt consilia eorum, qui sibi suadent. Obstat metus, alias
|
||||
º
|
||||
cupiditas, nonnumquam naturalis eorum, quae excogitaveris, amor: nam in te superbia non cadit. Expertus es, unumquemque, quod ipse reppererit,
|
||||
º
|
||||
aut solum aut optimum ducere. Magnum onus sustines capite, regum insigne:
|
||||
hoc aut moderate perferendum est aut, quod abominor, in te ruet.
|
||||
Consilio, non impetu opus est'. Adicit deinde, quod apud Bactrianos vulgo usurpabant, canem timidum vehementius latrare quam mordere, altissima quaeque flumina minimo sono labi. Quae inserui, ut, qualiscumque inter barbaros potuit esse, prudentia traderetur.
|
||||
Iam his
|
||||
º
|
||||
audientium expectationem suspenderat:
|
||||
º
|
||||
tum consilium aperit utilius Besso quam gratius. 'In vestibulo', inquit, 'regiae tuae velocissimus consistit rex. Ante ille agmen, quam tu mensam istam movebis.
|
||||
Nunc ab Tanai exercitum accerses et armis flumina oppones. Scilicet qua tu fugiturus es, hostis sequi non potest! Iter utrique commune est, victori tutius. Licet strenuum metum putes esse, velocior tamen spes est.
|
||||
Quin validioris occupas gratiam dedisque te, utcumque cesserit, meliorem fortunam deditus quam hostis habiturus?
|
||||
Alienum habes regnum, quo facilius eo careas. Incipies forsitan iustus esse rex, cum ipse fecerit, qui tibi et dare potest regnum et eripere.
|
||||
Consilium habes fidele: quod diutius exequi supervacuum est. Nobilis equus umbra quoque virgae regitur, ignavus ne calcari quidem concitari potest'.
|
||||
Bessus
|
||||
et ingenio et multo mero ferox adeo exarsit, ut vix ab amicis, quo minus occideret eum, — nam strinxerat quoque acinacem — contineretur. Certe convivio prosiluit haudquaquam potens mentis. Cobares inter tumultum elapsus ad Alexandrum transfugit.
|
||||
|
||||
|
||||
VIII
|
||||
milia Bactrianorum habebat armata Bessus: quae, quamdiu propter caeli intemperiem Indiam potius Macedonas petituros crediderant, oboedienter imperata fecerunt: postquam adventare Alexandrum conpertum est, in suos quisque vicos dilapsi Bessum reliquerunt.
|
||||
Ille cum clientium manu, qui non mutaverant fidem, Oxo amne superato exustisque navigiis, quibus transierat, ne iisdem hostis uteretur, novas copias in Sogdianis contrahebat.
|
||||
|
||||
Alexander Caucasum quidem, ut supra dictum est, transierat, sed inopia frumenti
|
||||
quoque
|
||||
prope
|
||||
º
|
||||
ad famem ventum erat.
|
||||
Suco ex sesama expresso haud secus quam oleo artus perunguebant. Sed huius suci ducenis quadragenis denariis amphorae singulae, mellis denariis trecenis nonagenis, trecenis vini aestimabantur: tritici nihil aut admodum exiguum reperiebatur.
|
||||
Siros vocabant barbari
|
||||
scrobes
|
||||
, quos
|
||||
º
|
||||
ita sollerter abscondunt, ut, nisi qui defoderunt, invenire non possint: in his conditae fruges erant. In quarum penuria milites fluviatili pisce et herbis sustinebantur.
|
||||
Iamque haec ipsa alimenta defecerant, cum iumenta, quibus onera portabant, caedere iussi sunt: horum carne, dum in Bactrianos perventum
|
||||
est
|
||||
, traxere vitam.
|
||||
Bactrianae terrae multiplex et varia natura est. Alibi multa arbor et vitis largos mitesque fructus alit. Solum pingue crebri fontes rigant: quae mitiora sunt, frumento conseruntur, cetera armentorum pabulo cedunt.
|
||||
Magnam deinde partem eiusdem terrae steriles harenae tenent: squalida siccitate regio non hominem, non frugem alit. Cum vero venti a Pontico mari spirant, quidquid sabuli
|
||||
º
|
||||
in campis iacet, converrunt: quod ubi cumulatum est, magnorum collium procul species est omniaque pristini itineris vestigia intereunt.
|
||||
Itaque qui transeunt campos, navigantium modo noctu sidera observant, ad quorum cursum iter dirigunt: et propemodum clarior est noctis umbra quam lux:
|
||||
[ergo interdiu invia est regio, quia nec vestigium, quod sequantur, inveniunt et nitor siderum caligine absconditur.]
|
||||
º
|
||||
Ceterum si quos ille ventus, qui a mari exoritur, deprehendit, harena obruit.
|
||||
Sed qua mitior terra est, ingens hominum equorumque multitudo gignitur.
|
||||
Itaque Bactriani equites
|
||||
XXX
|
||||
milia expleverant. Ipsa Bactra, regionis eius caput, sita sunt sub monte Parapamiso. Bactrus amnis praeterit moenia. Is urbi et regioni dedit nomen.
|
||||
|
||||
Hic regi stativa habenti nuntiatur ex Graecia Peloponnesiorum Laconumque defectio — nondum enim victi erant, cum proficiscerentur tumultus eius principia nuntiaturi — et alius praesens terror adfertur, Scythas, qui ultra Tanaim amnem colunt, adventare Besso ferentes opem. Eodem tempore, quae in gente Ariorum Caranus et Erigyius gesserant, perferuntur.
|
||||
Commissum erat proelium inter Macedonas Ariosque. Transfuga Satibarzanes barbaris praeerat: qui cum pugnam segnem utrimque aequis viribus stare vidisset, in primos ordines adequitavit demptaque galea inhibitis, qui tela iaciebant, si quis viritim dimicare vellet, provocavit ad pugnam: nudum se caput in certamine habiturum.
|
||||
Non tulit ferociam barbari dux illius exercitus
|
||||
Erigyius
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
gravis quidem aetate, sed et animi et corporis robore nulli iuvenum postferendus. Is galea dempta canitiem ostentans, 'Venit', inquit, 'dies, quo aut victoria aut morte honestissima, quales amicos et milites Alexander habeat, ostendam'.
|
||||
Nec plura elocutus equum in hostem egit. Crederes imperatum, ut acies utraeque tela cohiberent. Protinus certe recesserunt dato libero spatio, intenti in eventum non ducum
|
||||
º
|
||||
modo, sed etiam suae sortis, quippe alienum discrimen secuturi.
|
||||
Prior barbarus emisit hastam: quam Erigyius modica capitis declinatione vitavit atque ipse infestam sarisam equo calcaribus
|
||||
concitato
|
||||
º
|
||||
in medio barbari gutture ita fixit, ut per cervicem emineret. Praecipitatus ex equo barbarus adhuc tamen repugnabat.
|
||||
Sed ille extractam e vulnere hastam rursus in os dirigit. Satibarzanes manu conplexus, quo maturius interiret, ictum hostis adiuvit:
|
||||
et barbari duce amisso, quem magis necessitate quam sponte secuti erant, tunc, haud immemores meritorum Alexandri, arma Erigyio tradunt.
|
||||
Rex his quidem laetus, de Spartanis haudquaquam securus, non ante ausos consilia nudare, quam ipsum ad fines Indiae pervenisse cognossent.
|
||||
Iamque Bessum
|
||||
º
|
||||
persequens copias movit, cum ei Erigyius barbari caput, opimum
|
||||
º
|
||||
belli decus, praeferens occurrit.
|
||||
|
||||
Igitur Bactrianorum regione Artabazo tradita sarcinas et inpedimenta ibi cum praesidio relinquit. Ipse cum expedito agmine loca deserta Sogdianorum intrat, nocturno itinere exercitum ducens.
|
||||
Aquarum, ut ante dictum est, penuria prius desperatione quam desiderio bibendi sitim accendit. Per
|
||||
CCCC
|
||||
stadia ne modicus quidem humor existit.
|
||||
Harenas vapor aestivi solis accendit: quae ubi flagrare coeperunt, haud secus quam continenti incendio cuncta torrentur.
|
||||
Caligo deinde inmodico terrae fervore excitata lucem tegit camporumque non alia quam vasti et profundi aequoris species est.
|
||||
Nocturnum iter tolerabile videbatur, quia rore et matutino frigore corpora levabantur. Ceterum cum ipsa luce aestus oritur omnemque naturalem absorbet humorem siccitas: ora visceraque penitus uruntur.
|
||||
Itaque primum animi, deinde corpora deficere coeperunt. Pigebat et consistere et progredi. Pauci a peritis regionis admoniti praeparaverant aquam.
|
||||
Haec paulisper repressit sitim: deinde crescente aestu rursus desiderium humoris accensum est. Ergo, quidquid vini oleique erat, oribus
|
||||
º
|
||||
ingerebatur tantaque dulcedo bibendi fuit, ut in posterum sitis non timeretur.
|
||||
Graves deinde avide hausto humore non sustinere arma, non ingredi poterant et feliciores videbantur, quos aqua defecerat, cum ipsi sine modo infusam vomitu cogerentur egerere.
|
||||
Anxium regem tantis malis circumfusi amici, ut meminisset
|
||||
º
|
||||
orabant, animi sui magnitudinem unicum remedium deficientis exercitus esse:
|
||||
cum ex his, qui praecesserant ad capiendum locum castris, duo occurrunt utribus aquam gestantes, ut filiis suis, quos in eodem agmine esse et aegre pati sitim non ignorabant, occurrerent.
|
||||
Qui cum in regem incidissent, alter ex his utre resoluto vas, quod simul ferebat, inplet porrigens regi. Ille accipit. Percontatus, quibus aquam portarent, filiis ferre cognoscit.
|
||||
Tunc poculo pleno, sicut oblatum est, redito, 'Nec solus', inquit, 'bibere sustineo nec tam exiguum dividere omnibus possum. Vos currite et liberis vestris, quod propter illos attulistis, date'.
|
||||
|
||||
Tandem ad flumen Oxum ipse pervenit prima fere vespera, sed exercitus magna pars non potuerat consequi. In edito monte ignes iubet fieri, ut ii, qui aegre sequebantur, haud procul castris ipsos abesse cognoscerent.
|
||||
Eos autem, qui primi agminis erant, mature cibo ac potione firmatos, inplere alios utres, alios vasa, quibuscumque aqua portari posset, iussit ac suis opem ferre.
|
||||
Sed qui intemperantius hauserant, intercluso spiritu extincti sunt multoque maior horum numerus fuit, quam ullo amiserat proelio.
|
||||
At ille thoracem adhuc indutus nec aut cibo refectus aut potu, qua veniebat exercitus, constitit nec ante ad curandum corpus recessit, quam praeterierant, qui agmen
|
||||
claudebant
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
totamque eam noctem cum magno animi motu perpetuis vigiliis egit.
|
||||
Nec postero die laetior erat, quia nec navigia habebat nec pons erigi poterat, circum amnem nudo
|
||||
solo
|
||||
º
|
||||
et materia maxime sterili. Consilium igitur, quod unum necessitas subiecerat, init. Utres quam plurimos stramentis refertos dividit.
|
||||
His incubantes transnavere amnem, quique primi transierant, in statione erant, dum traicerent
|
||||
ceteri. Hoc modo sexto demum die in ulteriore ripa totum exercitum exposuit.
|
||||
|
||||
Iamque ad persequendum Bessum statuerat progredi, cum ea, quae in Sogdianis erant, cognoscit. Spitamenes erat inter omnes amicos praecipuo honore cultus a Besso, sed nullius meritis perfidia mitigari potest:
|
||||
quae tamen iam minus in eo invisa esse poterat, quia nihil ulli nefastum in Bessum, interfectorem regis sui, videbatur. Titulus facinori speciosus praeferebatur, vindicta Darei: sed fortunam, non scelus oderat Bessi.
|
||||
Namque ut Alexandrum flumen Oxum superasse cognovit, Dataphernem et Catenem, quibus a Besso maxima fides habebatur, in societatem cogitatae rei adsciscit. Illi promptius adsunt
|
||||
º
|
||||
quam rogabantur, adsumptisque
|
||||
VIII
|
||||
fortissimis iuvenibus talem dolum intendunt.
|
||||
Spitamenes pergit ad Bessum et remotis arbitris conperisse ait se, insidiari ei Dataphernen et Catenen, ut vivum Alexandro traderent, agitantes: a semet occupatos esse
|
||||
et
|
||||
vinctos teneri.
|
||||
Bessus tanto merito, ut credebat, obligatus partim gratias agit, partim avidus explendi supplicii adduci eos iubet.
|
||||
Illi manibus sua sponte religatis a participibus consilii trahebantur. Quos Bessus truci vultu intuens consurgit manibus non temperaturus. Atque illi simulatione omissa circumsistunt eum et frustra repugnantem vinciunt derepto ex capite regni insigni lacerataque veste, quam e spoliis occisi regis induerat.
|
||||
Ille deos sui sceleris ultores adesse confessus adiecit, non Dareo iniquos fuisse, quem sic ulciscerentur, sed Alexandro propitios esse, cuius
|
||||
º
|
||||
victoriam semper etiam hostes adiuvissent.
|
||||
Multitudo an vindicatura Bessum fuerit, incertum est, nisi illi, qui vinxerant, iussu Alexandri fecisse ipsos ementiti dubios adhuc animi terruissent. In equum inpositum Alexandro tradituri ducunt.
|
||||
|
||||
Inter haec rex, quibus matura erat missio, electis
|
||||
DCCCC
|
||||
fere bina talenta equiti dedit, pediti terna denarium milia, monitosque, ut liberos generarent,
|
||||
remisit domum. Ceteris gratiae actae, quod ad reliqua belli navaturos operam pollicebantur.
|
||||
[Tum Bessus perducitur.]
|
||||
º
|
||||
Perventum erat in parvulum oppidum: Branchidae eius incolae erant. Mileto quondam iussu Xerxis, cum e Graecia rediret, transierant et in ea sede constiterant, quia templum, quod Didymeon appellatur, in gratiam Xerxis violaverant.
|
||||
Mores patrii nondum exoleverant: sed iam bilingues erant, paulatim a domestico externo sermone degeneres. Magno igitur gaudio regem excipiunt urbem seque dedentes. Ille Milesios, qui apud ipsum militarent, convocari iubet.
|
||||
Vetus odium Milesii gerebant
|
||||
º
|
||||
in Branchidarum gentem. Proditis ergo, sive iniuriae, sive originis meminisse mallent, liberum de Branchidis
|
||||
º
|
||||
permittit arbitrium.
|
||||
Variantibus deinde sententiis se ipsum consideraturum, quid optimum factu esset, ostendit. Postero die occurrentibus Branchidis secum procedere iubet. Cumque ad urbem ventum esset, ipse cum expedita manu portam intrat:
|
||||
phalanx moenia oppidi circumire iussa et dato signo diripere urbem, proditorum receptaculum, ipsosque ad unum caedere.
|
||||
Illi inermes passim trucidantur nec aut commercio linguae aut supplicum
|
||||
º
|
||||
velamentis precibusque inhiberi crudelitas potest. Tandem, ut deicerent, fundamenta murorum ab imo moliuntur, ne quod urbis vestigium extaret.
|
||||
Nemora quoque lucosque
|
||||
º
|
||||
sacros non caedunt modo, sed etiam extirpant, ut vasta solitudo et sterilis humus excussis
|
||||
º
|
||||
•
|
||||
etiam radicibus linqueretur.
|
||||
Quae si in ipsos proditionis auctores excogitata essent, iusta ultio esse, non crudelitas videretur: nunc culpam maiorum posteri luere, qui ne viderant quidem Miletum, ideo et Xerxi non potuerant
|
||||
º
|
||||
prodere.
|
||||
|
||||
Inde processit ad Tanaim amnem. Quo perductus est Bessus non vinctus modo, sed etiam omni velamento corporis spoliatus. Spitamenes eum tenebat collo inserta catena, tam barbaris quam Macedonibus gratum spectaculum.
|
||||
Tum Spitamenes, 'Et te', inquit, 'et Dareum, reges meos, ultus interfectorem domini sui
|
||||
adduxi, eo modo captum, cuius ipse fecit exemplum. Aperiat ad hoc spectaculum oculos Dareus! Existat ab inferis, qui illo supplicio indignus fuit et hoc solacio dignus est!'
|
||||
Alexander multum conlaudato Spitamene conversus ad Bessum, 'Cuius', inquit, 'ferae rabies occupavit animum tuum, cum regem de te optime meritum prius vincire, deinde occidere sustinuisti? Sed huius parricidii mercedem falso regis nomine persolvisti tibi'.
|
||||
Ille
|
||||
º
|
||||
facinus purgare non ausus regis titulum se usurpare dixit, ut gentem suam tradere ipsi posset: qui si cessasset, alium fuisse regnum occupaturum.
|
||||
Et Alexander Oxathren, fratrem Darei, quem inter corporis custodes habebat, propius iussit accedere tradique Bessum ei, ut cruci adfixum mutilatis auribus naribusque sagittis configerent barbari adservarentque corpus, ut ne aves quidem contingerent.
|
||||
Oxathres cetera sibi curae fore pollicetur: aves non ab alio quam a Catene posse prohiberi adicit, eximiam eius artem cupiens ostendere: namque adeo certo ictu destinata feriebat, ut aves quoque exciperet.
|
||||
Nunc forsitan,
|
||||
º
|
||||
sagittandi
|
||||
º
|
||||
tam celebri usu, minus admirabilis videri ars haec possit: tum ingens visentibus miraculum magnoque honori Cateni fuit.
|
||||
Dona deinde omnibus, qui Bessum adduxerant, data sunt. Ceterum supplicium eius distulit, ut eo loco, in quo Dareum ipse occiderat, necaretur.
|
||||
|
||||
Interea Macedones ad petendum pabulum inconposito agmine egressi a barbaris, qui de proximis montibus decurrerunt, opprimuntur pluresque capti sunt quam occisi:
|
||||
barbari autem captivos prae se agentes rursus in montem recesserunt.
|
||||
XX
|
||||
milia latronum erant: fundis sagittisque pugnam invadunt.
|
||||
Quos dum obsidet rex, inter promptissimos dimicans sagitta ictus est, quae in medio crure fixa reliquerat spiculum.
|
||||
Illum quidem maesti et attoniti Macedones in castra referebant: sed nec barbaros fefellit subductus ex acie
|
||||
quippe ex edito monte cuncta prospexerant.
|
||||
Itaque postero die misere legatos ad regem. Quos ille protinus iussit admitti solutisque fasciis magnitudinem vulneris dissimulans crus barbaris ostendit.
|
||||
Illi iussi considere adfirmant, non Macedones quam ipsos tristiores fuisse cognito vulnere ipsius, cuius si auctorem repperissent, dedituros fuisse:
|
||||
cum dis enim pugnare sacrilegos tantum. Ceterum se gentem in fidem dedere superatos virtute
|
||||
º
|
||||
illius.
|
||||
Rex fide data et captivis receptis gentem in deditionem accepit. Castris inde motis lectica militari ferebatur, quam pro se quisque eques pedesque subire certabant. Equites, cum quibus rex proelia inire solitus erat, sui muneris id esse censebant: pedites contra, cum saucios commilitones ipsi gestare adsuevissent, eripi sibi proprium officium tum potissimum, cum rex gestandus esset, querebantur.
|
||||
Rex in tanto utriusque partis certamine et sibi difficilem et praeteritis gravem electionem futuram ratus invicem subire eos iussit.
|
||||
|
||||
Hinc quarto die ad urbem Maracanda
|
||||
º
|
||||
perventum est —
|
||||
LXX
|
||||
stadia murus urbis amplectitur, arx alio
|
||||
º
|
||||
cingitur muro — ac praesidio urbis relicto proximos vicos depopulatur atque urit.
|
||||
|
||||
Legati deinde Abiorum
|
||||
º
|
||||
Scytharum superveniunt, liberi, ex quo decesserat Cyrus, tum imperata facturi. Iustissimos barbarorum constabat: armis abstinebant, nisi lacessiti: libertatis modico et aequali usu principibus humiliores pares fecerant.
|
||||
Hos benigne adlocutus ad eos Scythas, qui Europam incolunt, Berdam quendam misit ex amicis, qui denuntiaret his, ne Tanain amnem iniussu regis
|
||||
º
|
||||
transirent. Eidem mandatum, ut contemplaretur locorum situm et illos quoque Scythas,
|
||||
qui super Bosporum colunt,
|
||||
º
|
||||
viseret.
|
||||
Condendae urbi sedem super ripam Tanais elegerat, claustrum et iam perdomitorum et quot deinde adire decreverat. Sed consilium distulit Sogdianorum nuntiata defectio, quae Bactrianos quoque traxit.
|
||||
|
||||
VII
|
||||
milia equitum erant, quorum auctoritatem ceteri sequebantur.
|
||||
Alexander Spitamenen et Catenen, a quibus ei traditus erat Bessus, haud dubius quin eorum opera redigi possent in potestatem qui
|
||||
º
|
||||
novaverant res, iussit accersi.
|
||||
At illi, defectionis, ad quam coercendam evocabantur, auctores, vulgaverant fama, Bactrianos equites a rege omnes, ut occiderentur, accersi idque imperatum ipsis: non sustinuisse tamen exequi, ne inexpiabile in populares facinus admitterent. Non magis Alexandri saevitiam, quam Bessi parricidium ferre potuisse. Itaque sua sponte iam motos metu poenae haud difficulter ad arma concitaverunt.
|
||||
Alexander transfugarum defectione conperta Craterum obsidere Cyropolim iubet. Ipse aliam urbem regionis eiusdem corona capit: signoque, ut puberes interficerentur, dato reliqui in praedam cessere victoris. Urbs diruta est, ut ceteri cladis eius exemplo continerentur.
|
||||
Memaceni, valida gens, obsidionem non ut honestiorem modo, sed etiam ut tutiorem ferre decreverant. Ad quorum pertinaciam mitigandam rex
|
||||
L
|
||||
equites praemisit, qui clementiam ipsius in deditos simulque inexorabilem animum in devictos ostenderent.
|
||||
Illi nec de fide nec de potentia regis ipsos dubitare respondent equitesque tendere extra munimenta urbis iubent: hospitaliter deinde exceptos gravesque epulis et somno intempesta nocte adorti interfecerunt.
|
||||
Alexander haud secus, quam par erat, motus urbem corona circumdedit munitiorem, quam ut primo impetu capi posset. Itaque Meleagrum et Perdiccam in obsidione relinquit.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Ipse proficiscitur ad Craterum
|
||||
Cyropolim, ut ante dictum est, obsidentem.
|
||||
Statuerat autem parcere urbi conditae a Cyro: quippe non alium gentium illarum magis admiratus est, quam hunc regem et Samiramin, quos et magnitudine animi et claritate rerum longe emicuisse credebat.
|
||||
Ceterum pertinacia oppidanorum iram eius accendit. Itaque captam urbem diripi iussit. Deleta ea
|
||||
º
|
||||
Memacenis
|
||||
º
|
||||
haud iniuria infestus ad Meleagrum et Perdiccam redit.
|
||||
Sed non alia urbs fortius obsidionem tulit: quippe et militum promptissimi cecidere et ipse
|
||||
rex ad ultimum periculum venit. Namque cervix eius saxo ita icta est, ut oculis caligine offusa conlaberetur, ne mentis quidem compos: exercitus certe velut erepto
|
||||
in
|
||||
eo
|
||||
º
|
||||
ingemuit.
|
||||
Sed invictus adversus ea, quae ceteros terrent, nondum percurato vulnere acrius obsidioni institit naturalem celeritatem ira concitante. Cuniculo ergo suffossa moenia ingens nudavere spatium, per quod inrupit, victorque urbem dirui iussit.
|
||||
|
||||
Hinc Menedemum cum tribus milibus peditum et
|
||||
DCCC
|
||||
equitibus ad urbem Maracanda misit. Spitamenes transfuga praesidio Macedonum inde deiecto muris urbis eius incluserat se haud oppidanis consilium defectionis adprobantibus. Sequi tamen videbantur, quia prohibere non poterant.
|
||||
Interim Alexander ad Tanaim amnem redit et, quantum soli occupaverat
|
||||
º
|
||||
castris, muro circumdedit.
|
||||
LX
|
||||
stadiorum urbis murus fuit: hanc quoque urbem Alexandriam appellari iussit.
|
||||
Opus tanta celeritate perfectum est, ut
|
||||
XVII
|
||||
die, quam munimenta excitata erant, tecta quoque urbis absolverentur. Ingens militum certamen inter ipsos fuerat, ut suum quisque munus — nam divisum erat — primus ostenderet.
|
||||
Incolae novae urbi dati captivi, quos reddito pretio dominis liberavit, quorum posteri nunc quoque apud eos tam longa aetate propter memoriam Alexandri non exoleverunt.
|
||||
º
|
||||
|
||||
|
||||
At rex Scytharum, cuius tum ultra Tanaim imperium erat, ratus eam urbem, quam in ripa amnis Macedones condiderant, suis inpositam esse cervicibus, fratrem, Carthasim nomine, cum magna equitum manu misit ad diruendam eam proculque amne submovendas Macedonum copias.
|
||||
Bactrianos Tanais ab Scythis, quos Europaeos vocant, dividit. Idem Asiam et Europam finis interfluit.
|
||||
Ceterum Scytharum gens haud procul Thracia sita ab oriente ad septentrionem se vertit Sarmatarumque, ut quidam credidere, non finitima, sed pars est.
|
||||
Recta deinde regione saltum
|
||||
º
|
||||
ultra Istrum iacentem colit: ultima Asiae, qua Bactra sunt, stringit. Habitant, quae septentrioni propiora
|
||||
º
|
||||
sunt: profundae inde silvae vastaeque solitudines excipiunt: rursus quae
|
||||
et
|
||||
Tanain et Bactra spectant, humano cultu haud disparia sunt.
|
||||
Primus cum hac gente non provisum bellum Alexander gesturus, cum in conspectu eius obequitaret hostis, adhuc aeger ex vulnere, praecipue voce deficiens, quam et modicus cibus et cervicis extenuabat dolor, amicos in consilium advocari iubet.
|
||||
Terrebat eum non hostis, sed iniquitas temporis. Bactriani defecerant, Scythae etiam lacessebant: ipse non insistere in terra, non equo vehi, non docere, non hortari suos poterat.
|
||||
Ancipiti periculo inplicitus deos quoque incusans querebatur, se iacere segnem, cuius velocitatem nemo antea valuisset effugere: vix suos credere non simulari valitudinem.
|
||||
Ita, qui post Dareum victum hariolos et vates consulere desierat, rursus ad superstitionem, humanarum mentium
|
||||
º
|
||||
ludibria, revolutus Aristandrum, cui credulitatem suam addixerat, explorare eventum rerum sacrificiis iubet. Mos erat haruspicibus exta sine rege spectare et, quae portenderentur, referre.
|
||||
Inter haec rex, dum fibris pecudum explorantur eventus latentium rerum, propius
|
||||
º
|
||||
ipsum considere [deinde]
|
||||
º
|
||||
amicos iubet, ne contentione vocis cicatricem infirmam adhuc rumperet. Hephaestio, Craterus et Erigyius erant cum custodibus in tabernaculum admissi.
|
||||
'Discrimen', inquit, 'me occupavit meliore hostium, quam meo tempore. Sed necessitas ante rationem est, maxime in bello, quo
|
||||
º
|
||||
raro permittitur tempora legere.
|
||||
Defecere Bactriani, in quorum cervicibus stamus, et, quantum in nobis animi sit, alieno Marte experiuntur. Haud dubia fortuna. Si omiserimus Scythas ultro arma inferentes, contempti ad illos, qui defecerunt, revertemur:
|
||||
si vero Tanaim transierimus et ubique invictos esse nos Scytharum pernicie ac sanguine ostenderimus, quis dubitabit parere etiam Europae victoribus?
|
||||
Fallitur, qui terminos gloriae nostrae metitur spatio, quod transituri
|
||||
sumus. Unus amnis interfluit: quem si traicimus, in Europam arma proferimus.
|
||||
Et quanti aestimandum est, dum Asiam subigimus, in alio quodammodo orbe tropaea statuere et, quae tam longo intervallo natura videtur diremisse, una victoria subito committere?
|
||||
At hercule, si paulum cessaverimus, in tergis nostris Scythae haerebunt. An soli sumus, qui flumina transnare possumus? Multa in nosmetipsos recident, quibus adhuc vicimus.
|
||||
Fortuna belli artem victos quoque docet. Utribus amnem traiciendi exemplum fecimus nuper: hoc, ut Scythae imitare nesciant, Bactriani docebunt.
|
||||
Praeterea unus gentis huius exercitus adhuc venit, ceteri expectantur. Ita bellum vitando alemus et, quod inferre possumus, accipere cogemur.
|
||||
Manifesta est consilii mei ratio. Sed an permissuri sint mihi Macedones animo uti meo, dubito, quia, ex quo hoc vulnus accepi, non equo vectus sum, non pedibus ingressus. Sed si me sequi vultis, valeo, amici.
|
||||
Satis virium est ad toleranda ista: aut, si iam adest vitae meae finis, in quo tandem opere melius extinguar?'
|
||||
Haec quassa adhuc voce subdeficiens vix proximis exaudientibus dixerat, cum omnes a tam praecipiti consilio regem deterrere coeperunt,
|
||||
Erigyius maxime, qui, haud sane auctoritate proficiens apud obstinatum animum, superstitionem, cuius potens non erat rex, incutere temptavit dicendo, deos quoque obstare consilio magnumque periculum,
|
||||
si flumen transisset, ostendi. Intranti Erigyio tabernaculum regis Aristander occurrerat, tristia exta fuisse significans: haec ex vate
|
||||
º
|
||||
conperta Erigyius nuntiabat.
|
||||
Quo inhibito Alexander non ira solum, sed etiam pudore confusus, quod superstitio, quam celaverat, detegebatur, Aristandrum vocari iubet.
|
||||
Qui ut venit, intuens eum, 'Non rex', inquit, 'sed privatus
|
||||
º
|
||||
sacrificium ut faceres mandavi: quid eo portenderetur, cur apud alium quam apud me professus es? Erigyius arcana mea et secreta te prodente cognovit: quem certum mehercule habeo extorum interprete uti metu suo.
|
||||
Tibi autem quietius quam
|
||||
par
|
||||
est
|
||||
º
|
||||
denuntio: ipsi mihi iam indices,
|
||||
º
|
||||
quid extis cognoveris, ne possis infitiari dixisse, quae dixeris.'
|
||||
Ille exanguis attonitoque similis stabat per metum etiam voce suppressa tandemque eodem metu stimulante, ne regis expectationem moraretur, 'Magni', inquit, 'laboris, non inriti discrimen instare praedixi: nec me ars mea
|
||||
º
|
||||
quam benivolentia perturbat.
|
||||
Infirmitatem valitudinis tuae
|
||||
º
|
||||
video et, quantum in uno te sit, scio. Vereor, ne praesenti fortunae
|
||||
tuae
|
||||
sufficere non possis.'
|
||||
Rex iussit eum
|
||||
º
|
||||
confidere felicitati suae: ad alia
|
||||
aliis
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
sibi ad gloriam concedere deos.
|
||||
Consultanti inde cum iisdem, quonam modo flumen transirent, supervenit Aristander, non alias laetiora exta vidisse se adfirmans, utique prioribus longe diversa: tum sollicitudinis causas adparuisse, nunc prorsus egregie litatum esse.
|
||||
|
||||
Ceterum, quae subinde nuntiata sunt regi, continuae felicitati rerum eius inposuerant labem.
|
||||
Menedemum, ut supra dictum est, miserat ad obsidendum Spitamenen, Bactrianae defectionis auctorem. Qui conperto hostis adventu, ne muris urbis includeretur, simul fretus excipi posse, qua
|
||||
º
|
||||
venturum sciebat, consedit occultus.
|
||||
Silvestre iter aptum insidiis tegendis erat: ibi Dahas condidit. Equi binos armatos vehunt: quorum invicem singuli repente desiliunt, equestris pugnae ordinem turbant.
|
||||
Equorum velocitati par est hominum pernicitas. Hos Spitamenes saltum circumire iussos pariter et a lateribus et a fronte et a tergo hosti ostendit.
|
||||
Menedemus undique inclusus, ne numero quidem par, diu tamen resistit, clamitans nihil aliud superesse locorum fraude deceptis, quam honestae mortis solacium ex hostium caede.
|
||||
Ipsum praevalens equus vehebat, quo saepius in cuneos barbarorum effusis habenis evectus magna strage eos fuderat.
|
||||
Sed cum unum omnes peterent, multis vulneribus exanguis Hypsidem
|
||||
º
|
||||
quendam ex amicis hortatus est, ut in equum suum ascenderet et se fuga eriperet. Haec agentem anima defecit corpusque ex equo defluxit in
|
||||
terram.
|
||||
Hypsides poterat quidem effugere, sed amisso amico mori statuit. Una erat cura, ne inultus occideret. Itaque subditis calcaribus equo in medio hostis se inmisit et memorabili edita pugna obrutus telis est.
|
||||
Quod ubi videre, qui caede supererant, tumulum paulo quam cetera editiorem capiunt: quos Spitamenes fame in deditionem subacturus obsedit. Cecidere eo proelio peditum
|
||||
II
|
||||
milia,
|
||||
CCC
|
||||
equites.
|
||||
Quam cladem Alexander sollerti consilio texit, morte denuntiata iis, qui ex proelio advenerant, si acta vulgassent.
|
||||
|
||||
Ceterum cum animo disparem vultum diutius ferre non posset, in tabernaculum super ripam fluminis de industria locatum secessit.
|
||||
Ibi sine arbitris singula animi consulta pensando noctem vigiliis extraxit saepe pellibus tabernaculi adlevatis, ut conspiceret hostium ignes, e quibus coniectare poterat, quanta hominum multitudo esset.
|
||||
Iamque lux adpetebat, cum thoracem indutus procedit ad milites, tum primum post vulnus proxime acceptum.
|
||||
Tanta erat apud eos veneratio regis, ut facile periculi, quod horrebant, cogitationem praesentia eius excuteret.
|
||||
Laeti ergo et manantibus gaudio lacrimis consalutant eum et, quod ante recusaverant bellum, feroces deposcunt.
|
||||
Ille se ratibus equitem phalangemque transportaturum esse pronuntiat, super utres iubet nare levius armatos.
|
||||
Plura nec dici res desideravit nec dicere per valitudinem potuit.
|
||||
Ceterum tanta alacritate militum rates iunctae sunt, ut intra
|
||||
º
|
||||
triduum ad
|
||||
XII
|
||||
milia effectae sint. Iamque ad transeundum omnia aptaverant, cum legati Scytharum
|
||||
XX
|
||||
, more gentis per castra equis vecti, nuntiare iubent regi, velle ipsos ad eum mandata perferre.
|
||||
Admissi in tabernaculum iussique considere in vultu regis defixerant oculos: credo, quis magnitudine corporis animum aestimantibus modicus habitus
|
||||
º
|
||||
haudquaquam famae par videbatur.
|
||||
Scythis autem non ut ceteris barbaris rudis et inconditus sensus est: quidam eorum
|
||||
sapientiam quoque capere dicuntur, quantamcumque gens capit semper armata.
|
||||
Sic, quae
|
||||
º
|
||||
locutos esse apud regem memoriae proditum est, abhorrent forsitan moribus
|
||||
hominibus
|
||||
que
|
||||
º
|
||||
nostris et tempora et ingenia cultiora sortitis. Sed ut possit oratio eorum sperni, tamen fides nostra non debet: quare,
|
||||
º
|
||||
utcumque sunt tradita, incorrupta perferemus.
|
||||
|
||||
Igitur unum ex his maximum natu locutum accepimus: 'Si di habitum corporis tui aviditati animi parem esse voluissent, orbis te non caperet: altera manu Orientem, altera Occidentem contingeres et hoc adsecutus scire velles, ubi tanti numinis fulgor conderetur. Sic quoque concupiscis, quae non capis.
|
||||
Ab Europa petis Asiam, ex Asia transis in Europam: deinde, si humanum genus omne superaveris, cum silvis et nivibus et fluminibus ferisque bestiis gesturus es bellum.
|
||||
Quid? tu ignoras arbores magnas diu crescere, una hora extirpari? Stultus est, qui fructus earum spectat, altitudinem non metitur.
|
||||
º
|
||||
Vide, ne, dum ad cacumen pervenire contendis, cum ipsis ramis, quos conprehenderis, decidas.
|
||||
Leo quoque aliquando minimarum avium pabulum fuit et ferrum rubigo consumit. Nihil tam firmum est, cui periculum non sit etiam ab invalido.
|
||||
Quid nobis tecum est? Numquam terram tuam attigimus. Qui sis, unde venias, licetne ignorare in vastis silvis viventibus? Nec servire ulli possumus nec imperare desideramus.
|
||||
Dona nobis data sunt, ne Scytharum gentem ignores, iugum boum
|
||||
º
|
||||
et aratrum, sagitta, hasta, patera. His utimur et cum amicis et adversus inimicos. Fruges amicis damus boum labore quesitas, patera cum isdem vinum dis libamus, inimicos sagitta eminus, hasta comminus petimus. Sic Syriae
|
||||
º
|
||||
regem et postea Persarum Medorumque superavimus, patuitque nobis iter usque in Aegyptum.
|
||||
At tu, qui te gloriaris ad latrones persequendos venire, omnium gentium, quas adisti, latro es. Lydiam cepisti, Syriam occupasti, Persidem tenes, Bactrianos habes in potestate, Indos petisti: iam etiam ad pecora nostra
|
||||
avaras et insatiabiles
|
||||
º
|
||||
manus porrigis.
|
||||
Quid tibi divitiis opus est, quae esurire te cogunt? Primus omnium satietate parasti famem, ut, quo plura haberes, acrius, quae non habes, cuperes.
|
||||
Non succurrit tibi, quamdiu circum Bactra haereas? dum illos subigis, Sogdiani bellare coeperunt. Bellum tibi ex victoria nascitur. Nam ut maior fortiorque sis quam quisquam, tamen alienigenam dominum pati nemo vult.
|
||||
Transi modo Tanain: scies, quam late pateant, numquam tamen consequeris Scythas. Paupertas nostra velocior erit quam exercitus tuus, qui praedam tot nationum vehit.
|
||||
Rursus, cum procul abesse nos credes, videbis in tuis castris. Eadem enim velocitate et sequimur et fugimus. Scytharum solitudines Graecis etiam proverbiis audio eludi.
|
||||
At nos deserta et humano cultu vacua magis quam urbes et opulentos agros sequimur. Proinde Fortunam tuam pressis manibus tene: lubrica est nec invita teneri potest. Salubre consilium sequens quam praesens tempus ostendet
|
||||
º
|
||||
melius: inpone felicitati tuae frenos, facilius illam reges.
|
||||
Nostri sine pedibus dicunt esse Fortunam [quae manus et pinnas tantum habet]:
|
||||
º
|
||||
cum manus porrigit, pinnas quoque conprehende.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Denique si deus es, tribuere mortalibus beneficia debes, non sua eripere: sin autem homo es, id quod es, semper esse te cogita. Stultum est eorum meminisse, propter quae tui obliviscaris.
|
||||
Quibus bellum non intuleris, bonis amicis poteris uti. Nam et firmissima est inter pares amicitia et videntur pares, qui non fecerunt inter se periculum virium.
|
||||
Quos viceris, amicos tibi esse cave credas: inter dominum et servum nulla amicitia est, etiam in pace belli tamen iura servantur.
|
||||
Iurando gratiam Scythas sancire ne credideris: colendo fidem iurant. Graecorum ista cautio est, qui pacta
|
||||
º
|
||||
consignant et deos invocant: nos religionem in ipsa fide ponimus.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Qui non reverentur homines, fallunt deos.
|
||||
Nec tibi amico opus est, de cuius benivolentia dubites.
|
||||
Ceterum nos et Asiae et Europae custodes habebis: Bactra, nisi dividat Tanais, contingimus: ultra Tanain
|
||||
ad Thraciam colimus:
|
||||
º
|
||||
Thraciae Macedoniam coniunctam esse fama fert. Utrique imperio tuo finitimos hostes an amicos velis esse, considera'. Haec barbarus.
|
||||
|
||||
Contra rex fortuna sua et consiliis eorum se usurum esse respondet: nam et fortunam, cui confidat, et consilium suadentium, ne quid temere et audacter faciat, secuturum.
|
||||
Dimissisque legatis in praeparatas rates exercitum inposuit. In proris clipeatos locaverat iussos in genua subsidere, quo tutiores essent adversus ictus sagittarum.
|
||||
Post hos, qui tormenta intenderent, stabant et ab utroque latere et a fronte circumdati armatis. Reliqui, qui post
|
||||
º
|
||||
tormenta constiterant, remigem lorica non
|
||||
º
|
||||
indutum scutorum testudine armati protegebant.
|
||||
Idem ordo in illis quoque ratibus, quae etiam vehebant, servatus est. Maior pars a puppe nantes equos loris trahebat. At illos, quos utres stramento repleti vehebant, obiectae rates tuebantur.
|
||||
Ipse rex cum delectis primus ratem solvit et in ripam dirigi iussit. Cui Scythae admotos ordines equitum in primo ripae margine opponunt, ut ne adplicari quidem terrae rates possent.
|
||||
Ceterum praeter hanc speciem ripis praesidentis exercitus, ingens navigantes terror invaserat: namque cursum gubernatores, cum obliquo flumine inpellerentur, regere non poterant vacillantesque milites et, ne excuterentur, solliciti nautarum ministeria turbaverant.
|
||||
Ne tela quidem conati nisu vibrare poterant, cum prior standi sine periculo quam hostem incessendi cura esset. Tormenta saluti fuerunt, quibus in confertos ac temere se offerentes haud frustra excussa sunt tela.
|
||||
Barbari quoque ingentem vim sagittarum infudere ratibus vixque ullum fuit scutum, quod non pluribus simul spiculis perforaretur.
|
||||
Iamque terrae rates adplicabantur, cum acies clipeata consurgit et hastas certo ictu, utpote libero nisu, mittit e ratibus. Et ut territos recipientesque equos videre, alacres mutua adhortatione in terram desiliere.
|
||||
Turbatis
|
||||
acriter pedem inferre coeperunt. Equitum deinde turmae, quae frenatos habebant equos, perfregere barbarorum aciem: interim ceteri agmine dimicantium tecti aptavere se pugnae.
|
||||
Ipse rex, quod vigoris aegro adhuc corpori deerat, animi firmitate supplebat. Vox adhortantis non poterat audiri nondum bene obducta cicatrice cervicis, sed dimicantem cuncti videbant.
|
||||
Itaque ipsi quidem
|
||||
º
|
||||
ducum fungebantur officio aliusque alium adhortati in hostem salutis immemores ruere coeperunt.
|
||||
Tum vero non ora, non arma, non clamorem hostium barbari tolerare potuerunt omnesque effusis habenis — namque equestris acies erat — capessunt fugam. Quos rex, quamquam vexationem invalidi corporis pati non poterat, per
|
||||
LXXX
|
||||
tamen stadia insequi perseveravit.
|
||||
Iamque linquente animo suis praecepit, ut, donec lucis aliquid superesset, fugientium tergis inhaererent; ipse exhaustis etiam animi viribus in castra se recepit ibique
|
||||
º
|
||||
substitit.
|
||||
Transierant iam Liberi Patris terminos, quorum monumenta lapides erant crebri
|
||||
º
|
||||
intervallis dispositi arboresque procerae, quarum stipites hedera contexerat.
|
||||
Sed Macedonas ira longius provexit: quippe media fere nocte in castra redierunt, multis interfectis, pluribus captis: equosque
|
||||
M
|
||||
et
|
||||
DCCC
|
||||
abegere. Ceciderunt autem Macedonum equites
|
||||
LX
|
||||
, pedites
|
||||
C
|
||||
fere, mille saucii fuerunt.
|
||||
|
||||
Haec expeditio deficientem magna ex parte Asiam fama tam opportunae victoriae domuit. Invictos Scythas esse crediderant: quibus fractis nullam gentem Macedonum armis parem fore confitebantur. Itaque Sacae misere legatos, qui pollicerentur gentem imperata facturam.
|
||||
Moverat eos regis non virtus magis, quam clementia in devictos Scythas: quippe captivos omnes sine pretio remiserat, ut fidem faceret sibi cum ferocissimis gentium de fortitudine, non de ira fuisse certamen.
|
||||
Benigne igitur exceptis Sacarum legatis comitem Elpinicon
|
||||
º
|
||||
dedit, adhuc admodum iuvenem, aetatis flore conciliatum sibi, qui cum specie corporis aequaret Hephaestionem, ei lepore
|
||||
º
|
||||
haud sane
|
||||
virili par non erat.
|
||||
Ipse Cratero cum maiore parte exercitus modicis itineribus sequi iusso ad Maracanda urbem
|
||||
contendit
|
||||
, ex qua
|
||||
º
|
||||
Spitamenes conperto eius adventu Bactra perfugerat.
|
||||
Itaque quadriduo rex longum itineris spatium emensus pervenerat in eum locum, in quo Menedemo duce duo milia peditum et
|
||||
CCC
|
||||
equites amiserat. Horum ossa tumulo contegi iussit et inferias more patrio dedit.
|
||||
Iam Craterus cum phalange subsequi iussus ad regem pervenerat. Itaque ut omnes, qui defecerant, pariter belli clade premerentur, copias dividit urique agros et interfici puberes iubet.
|
||||
|
||||
Sogdiana regio maiore ex parte deserta est: octingenta fere stadia in latitudinem vastae solitudines tenent.
|
||||
Ingens spatium rectae regionis est, per quam amnis — Polytimetum vocant incolae — fertur. Torrentem eum ripae in tenuem alveum cogunt, deinde caverna accipit et sub terram rapit.
|
||||
Cursus absconditi indicium est aquae meantis sonus, cum ipsum solum, sub quo tantus amnis fluit, ne modico quidem resudet humore.
|
||||
Ex captivis Sogdianorum ad regem
|
||||
XXX
|
||||
nobilissimi corporum robore eximio perducti erant: qui
|
||||
ut
|
||||
º
|
||||
per interpretem cognoverunt iussu regis ipsos ad supplicium trahi, carmen laetantium modo canere tripudiisque et lasciviori corporis motu gaudium quoddam animi ostentare coeperunt.
|
||||
Admiratus
|
||||
est
|
||||
rex, tanta magnitudine animi oppetere mortem revocari eos iussit, causam tam effusae laetitiae, cum supplicium ante oculos haberent, requirens.
|
||||
Illi, si ab alio occiderentur, tristes morituros fuisse respondent: nunc a tanto rege, victore omnium gentium, maioribus suis redditos honestam mortem, quam fortes viri voto quoque expeterent, carminibus sui moris laetitiaque celebrare.
|
||||
Tum rex admiratus
|
||||
º
|
||||
magnitudinem animi, 'Quaero, inquit,
|
||||
º
|
||||
an vivere velitis non inimici mihi, cuius beneficio victuri estis?'
|
||||
Illi numquam se inimicos ei, sed bello lacessitos
|
||||
º
|
||||
hostes
|
||||
º
|
||||
fuisse respondent: si
|
||||
quis ipsos beneficio quam iniuria experiri maluisset, certaturos fuisse, ne vincerentur officio.
|
||||
Interrogatique, quo pignore fidem obligaturi essent, vitam, quam acciperent, pignori futuram esse dixerunt: reddituros, quandoque repetisset. Nec promissum fefellerunt. Nam qui remissi domos erant,
|
||||
º
|
||||
fide continuere populares: quattuor inter custodes corporis retenti nulli Macedonum in regem caritate cesserunt.
|
||||
|
||||
In Sogdianis Peucolao cum
|
||||
III
|
||||
milibus peditum — neque enim maiore praesidio indigebat — relicto Bactra pervenit. Inde Bessum Ecbatana duci iussit, interfecto Dareo poenas capite persoluturum.
|
||||
Isdem fere diebus Ptolemaeus et Melamnidas
|
||||
º
|
||||
peditum
|
||||
III
|
||||
milia et equites mille adduxerunt mercede militaturos.
|
||||
Asander quoque ex Lycia cum pari numero peditum et
|
||||
D
|
||||
equitibus venit. Totidem ex Syria Asclepiodorum sequebantur: Antipater Graecorum
|
||||
VIII
|
||||
milia, in quis
|
||||
DC
|
||||
equites erant, miserat.
|
||||
Itaque exercitu aucto ad ea, quae defectione turbata erant, conponenda processit interfectisque consternationis auctoribus quarto die ad flumen Oxum perventum est. Hic, quia limum vehit, turbidus semper, insalubris est potui.
|
||||
Itaque puteos miles coeperat fodere nec tamen humo alte egesta existebat humor. Tum
|
||||
º
|
||||
in ipso tabernaculo regis conspectus est fons, quem quia tarde notaverunt, subito extitisse finxerunt: rexque ipse credi voluit,
|
||||
deum
|
||||
donum
|
||||
º
|
||||
id fuisse.
|
||||
Superatis deinde amnibus Ocho et Oxo ad urbem Margianam
|
||||
º
|
||||
pervenit. Circa eam
|
||||
VI
|
||||
oppidis condendis electa sedes est: duo ad meridiem versa,
|
||||
IIII
|
||||
spectantia orientem modicis inter se spatiis
|
||||
º
|
||||
distabant, ne procul repetendum esset mutuum auxilium.
|
||||
Haec omnia sita sunt in editis collibus: tum velut freni domitarum gentium, nunc originis suae oblita serviunt, quibus imperaverunt.
|
||||
|
||||
Et cetera quidem pacaverat rex. Una erat petra, quam Arimazes Sogdianus
|
||||
XXX
|
||||
milibus armatorum
|
||||
obtinebat alimentis ante congestis, quae tantae multitudini vel per biennium suppeterent.
|
||||
Petra in altitudinem
|
||||
XXX
|
||||
eminet stadia, circuitu
|
||||
C
|
||||
et
|
||||
L
|
||||
conplectitur: undique abscisa et abrupta semita perangusta aditur.
|
||||
In medio altitudinis spatio habet specum, cuius os artum et obscurum est, paulatim deinde ulteriora panduntur, ultima etiam altos recessus habent. Fontes per totum fere specum manant, e quibus collatae aquae per prona montis flumen emittunt.
|
||||
Rex loci difficultate spectata statuerat inde abire, cupido deinde incessit animo naturam quoque fatigandi.
|
||||
Prius tamen quam fortunam obsidionis experiretur, Cophen — Artabazi hic filius erat — misit ad barbaros, qui suaderet, ut dederent rupem. Arimazes loco fretus superbe multa respondit, ad ultimum, an Alexander volare posset, interrogat.
|
||||
Quae nuntiata regi sic accendere animum, ut adhibitis, cum quibus consultare erat solitus, indicaret insolentiam barbari eludentis ipsos, quia pinnas non haberent: se autem proxima nocte effecturum, ut crederet Macedones etiam volare.
|
||||
'
|
||||
CCC
|
||||
', inquit, 'pernicissimos iuvenes ex suis quisque copiis perducite ad me, qui per calles et paene invias rupes domi pecora agere consueverant.'
|
||||
Illi praestantes et levitate corporum et ardore animorum strenue adducunt. Quos intuens rex, 'Vobiscum', inquit, 'o iuvenes et mei aequales, urbium invictarum ante me munimenta superavi, montium iuga perenni nive obruta emensus sum, angustias Ciliciae intravi, Indiae sine lassitudine vim frigoris sum perpessus.
|
||||
Et mei documenta vobis dedi et vestra habeo. Petra, quam videtis, unum aditum habet, quem barbari obsident: cetera neglegunt, nullae vigiliae sunt, nisi quae castra nostra spectant.
|
||||
Invenietis viam, si sollerter rimati fueritis aditus ferentes ad cacumen. Nihil tam alte natura constitit, quo virtus non possit eniti. Experiendo, quae ceteri desperaverint, Asiam habemus in potestate.
|
||||
Evadite in cacumen: quod cum ceperitis, candidis velis signum mihi dabitis, ego copiis admotis hostem in
|
||||
nos a vobis convertam.
|
||||
Praemium erit ei, qui primus occupaverit verticem, talenta
|
||||
X
|
||||
, uno minus accipiet, qui proximus ei venerit, eademque ad decem homines servabitur portio. Certum
|
||||
º
|
||||
autem habeo vos non tam liberalitatem intueri meam, quam voluntatem.'
|
||||
His animis regem audierunt, ut iam cepisse verticem viderentur: dimissique ferreos cuneos, quos inter saxa defigerent, validosque funes parabant.
|
||||
Rex circumvectus petram, qua minime asper ac praeruptus aditus videbatur, secunda vigilia, quod bene verteret, ingredi iubet. Illi alimentis in biduum sumptis gladiis modo atque hastis armati subire coeperunt.
|
||||
Ac primo pedibus ingressi sunt: deinde ut in praerupta perventum est, alii manibus eminentia saxa conplexi levavere
|
||||
º
|
||||
semet, alii adiectis funium laqueis evasere, quidam,
|
||||
º
|
||||
cum cuneos inter saxa defigerent
|
||||
ut
|
||||
gradus,
|
||||
º
|
||||
subinde quis insisterent. Diem inter metum laboremque consumpserunt.
|
||||
Per aspera nisis duriora restabant et crescere altitudo petrae videbatur. Illa vero miserabilis erat facies, cum ii, quos instabilis gradus fefellerat, ex praecipiti devolverentur: mox eadem in se patienda alieni casus ostendebat exemplum.
|
||||
Per has tamen difficultates enituntur in verticem montis, omnes fatigatione continuati laboris adfecti, quidam mulcati parte membrorum, pariterque eos et nox et somnus oppressit.
|
||||
Stratis passim corporibus in inviis et asperis
|
||||
º
|
||||
saxorum periculi instantis obliti in lucem quieverunt: tandemque, velut ex alto sopore excitati, occultas subiectasque ipsis valles rimantes, ignari, in qua parte petrae tanta vis hostium condita esset, fumum specu
|
||||
º
|
||||
infra se ipsos evolutum notaverunt.
|
||||
Ex quo intellectum, illam hostium latebram esse. Itaque hastis inposuere, quod convenerat, signum.
|
||||
Totoque e numero
|
||||
II
|
||||
et
|
||||
XXX
|
||||
in ascensu interisse adgnoscunt. Rex non cupidine magis potiundi loci, quam vice eorum, quos ad tam manifestum periculum miserat, sollicitus toto die cacumina montis intuens restitit. Noctu demum, cum obscuritas conspectum oculorum ademisset,
|
||||
ad curandum corpus recessit.
|
||||
Postero die nondum satis clara luce primus vela, signum capti verticis, conspexit. Sed ne falleretur acies, dubitare cogebat varietas caeli nunc internitente lucis fulgore,
|
||||
nunc
|
||||
condito.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Verum ut liquidior lux adparuit caelo, dubitatio exempta est: vocatumque Cophen, per quem barbarorum animos temptaverat, mittit ad eos, qui moneret, nunc saltem salubrius consilium inirent: sin autem fiducia loci perseverarent, ostendi a tergo iussit, qui ceperant verticem.
|
||||
Cophes admissus suadere coepit Arimazi petram tradere gratiam regis inituro, si tantas res molientem in unius rupis obsidione haerere non coegisset. Ille ferocius superbiusque quam antea locutus abire Cophen iubet.
|
||||
At is prensum manu barbarum rogat, ut secum extra specum prodeat. Quo inpetrato iuvenes in cacumine ostendit
|
||||
et
|
||||
eius
|
||||
º
|
||||
superbiae haud immerito inludens pinnas habere ait milites Alexandri.
|
||||
Iamque
|
||||
e
|
||||
Macedonum castris signorum concentus et totius exercitus clamor audiebatur. Ea res, sicut pleraque belli vana et inania, barbaros ad deditionem traxit: quippe occupati metu paucitatem eorum, qui a tergo erant, aestimare non poterant.
|
||||
Itaque Cophen — nam trepidantes reliquerat — strenue revocant et cum eo
|
||||
XXX
|
||||
principes mittunt, qui petram tradant et, ut incolumibus abire liceat, paciscantur.
|
||||
Ille quamquam verebatur, ne conspecta iuvenum paucitate deturbarent eos barbari, tamen et fortunae suae confisus et Arimazi superbiae
|
||||
infensus
|
||||
, nullam
|
||||
º
|
||||
se condicionem deditionis accipere respondit.
|
||||
Arimazes desperatis magis quam perditis rebus cum propinquis nobilissimisque gentis suae descendit in castra: quos omnis verberibus adfectos sub ipsis radicibus petrae crucibus iussit adfigi.
|
||||
Multitudo dediticiorum incolis novarum urbium cum pecunia capta dono data est: Artabazus in petrae regionisque, quae adposita esset ei, tutelam relictus.
|
||||
|
||||
ab imo:
|
||||
primo.
|
||||
Madvigius Adv. lat.
|
||||
II
|
||||
.533 defendit
|
||||
a primo = ab initio
|
||||
(Cic. finn. 3.32); Hedickius:
|
||||
crudo latere (
|
||||
cf.
|
||||
|
||||
8.10.25
|
||||
)
|
||||
❦
|
||||
|
||||
contrahant — iussit:
|
||||
|
||||
Addidi cum Halmio, ita tamen pro
|
||||
'creent',
|
||||
quod alienum mihi esse videbatur a Curtii usu, substituerem
|
||||
'contrahant'
|
||||
❦
|
||||
|
||||
Maracanda:
|
||||
marupenta
|
||||
(to which Vogel adds this further footnote:)
|
||||
In propriis quae dicuntur nominibus quam foedos errores saepe librarii admisissent, satis habui in singula fere capita uno alterove exemplo docuisse.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
in obsidione reliquit:
|
||||
º
|
||||
in obsidionem iungit.
|
||||
Proxima verba
|
||||
(ipse — Craterum)
|
||||
cum Zumptio inserui. Totus locus corruptus est.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
quietus quam par est:
|
||||
(qui
|
||||
FP
|
||||
) sepius quam potest denuntio (denuntiat
|
||||
P
|
||||
).
|
||||
Neque tamen placet recepta lectio. Mihi totus locus corruptus, scripsisse autem Curtius videtur:
|
||||
'timor autem saepius quam prodest dira (trstia?) denuntiat'
|
||||
vel simile quiddam
|
||||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,900 @@
|
|||
Alexander maiore fama quam gloria in dicionem redacta petra, cum propter vagum hostem spargendae manus essent, in tres partes divisit exercitum. Hephaestionem uni, Coenon alteri duces dederat: ipse ceteris praeerat.
|
||||
Sed non eadem mens omnibus barbaris fuit. Armis quidam subacti, plures ante certamen imperata fecerunt, quibus eorum, qui in defectione perseveraverant, urbes agrosque iussit attribui.
|
||||
At exules Bactriani cum
|
||||
DCCC
|
||||
Massagetarum equitibus proximos vicos vastaverunt. Ad quos coercendos Attinas, regionis eius praefectus,
|
||||
CCC
|
||||
equites, insidiarum, quae parabantur, ignarus, eduxit.
|
||||
Namque hostis in silvis — et erant
|
||||
º
|
||||
forte campo iunctae — armatum militem condidit paucis propellentibus pecora, ut inprovidum ad insidias praeda perduceret.
|
||||
Itaque inconposito agmine solutisque ordinibus Attinas praedabundus sequebatur: quem praetergressum silvam, qui in ea consederant, ex inproviso adorti cum omnibus interemerunt.
|
||||
Celeriter ad Craterum huius cladis fama perlata est, qui cum omni equitatu supervenit. Et Massagetae quidem iam refugerant: Dahae mille oppressi
|
||||
sunt, quorum totius regionis finita defectio est.
|
||||
Alexander quoque Sogdianis rursus subactis Maracanda repetit. Ibi Berdes, quem ad Scythas super Bosporum colentes miserat, cum legatis gentis occurrit:
|
||||
Phrataphernes quoque, qui Corasmiis praeerat, Massagetis et Dahis regionum confinio adiunctus, miserat, qui facturum imperata pollicerentur.
|
||||
Scythae petebant, ut regis sui filiam matrimonio sibi iungeret: si dedignaretur adfinitatem, principes Macedonum cum primoribus suae gentis conubio coire pateretur: ipsum quoque regem
|
||||
º
|
||||
venturum ad eum pollicebantur.
|
||||
Utraque legatione benigne audita Hephaestionem et Artabazum opperiens stativa habuit: quibus adiunctis in regionem, quae appellatur Bazaira, pervenit.
|
||||
|
||||
Barbarae opulentiae in illis locis haud ulla sunt maiora indicia, quam magnis nemoribus saltibusque nobilium ferarum greges clusi.
|
||||
Spatiosas ad hoc eligunt silvas, crebris perennium aquarum fontibus amoenas: muris nemora cinguntur turresque habent venantium receptacula.
|
||||
Quattuor continuis aetatibus intactum saltum fuisse constabat, quem Alexander cum toto exercitu ingressus agitari undique feras iussit.
|
||||
Inter quas cum leo magnitudinis rarae ipsum regem invasurus incurreret, forte Lysimachus, qui postea regnavit, proximus Alexandro, venabulum obicere ferae coeperat. Quo rex repulso et abire iusso adiecit tam a semet uno quam a Lysimacho leonem interfici posse.
|
||||
Lysimachus enim quondam, cum venaretur in Syria, occiderat quidem eximiae magnitudinis feram solus, sed laevo humero ad ossa lacerato
|
||||
º
|
||||
ad ultimum periculi pervenerat.
|
||||
Id ipsum exprobrans ei rex fortius, quam locutus est, fecit: nam feram non excepit modo, sed etiam uno vulnere occidit.
|
||||
Fabulam, quae obiectum leoni a rege Lysimachum temere vulgavit, ab eo casu, quem supra diximus, ortam esse credierim.
|
||||
Ceterum Macedones, quamquam prospero eventu defunctus erat Alexander, tamen scivere gentis suae more, ne aut
|
||||
º
|
||||
pedes venaretur aut sine delectis principum atque amicorum.
|
||||
Ille
|
||||
IIII
|
||||
milibus ferarum deiectis in eodem saltu cum toto exercitu epulatus est.
|
||||
Inde Maracanda reditum est: acceptaque aetatis excusatione ab Artabazo provinciam eius destinat Clito.
|
||||
Hic erat, qui apud Granicum amnem nudo capite regem dimicantem clipeo suo texit et Rhosacis manum capiti regis imminentem gladio amputavit, vetus Philippi miles multisque bellicis operibus clarus.
|
||||
Hellanice, quae Alexandrum educaverat, soror eius, haud secus quam mater a rege diligebatur. Ob has causas validissimam imperii partem fidei eius tutelaeque commisit.
|
||||
Iamque iter parare in posterum iussus sollemni et tempestivo adhibetur convivio. In quo rex cum multo incaluisset mero, immodicus aestimator sui, celebrare, quae gesserat, coepit, gravis etiam eorum auribus, qui sentiebant vera memorari.
|
||||
Silentium tamen habuere seniores, donec Philippi res orsus obterere nobilem apud Chaeroneam victoriam sui operis fuisse iactavit ademptamque sibi malignitate et invidia patris tantae rei gloriam.
|
||||
Illum quidem seditione inter Macedones milites et Graecos mercennarios orta debilitatum vulnere, quod in ea consternatione acceperat, iacuisse, non alias quam simulatione mortis tutiorem; se corpus eius protexisse, clipeo suo ruentesque in illum sua manu occisos.
|
||||
Quae patrem numquam aequo animo esse confessum, invitum filio debentem salutem suam. Itaque post expeditionem, quam sine eo fecisset ipse in Illyrios, victorem scripsisse se patri, fusos fugatosque hostes nec adfuisse usquam Philippum.
|
||||
Laude dignos esse, non qui Samothracum initia viserent, cum Asiam uri vastarique oporteret sed eos, qui magnitudine rerum fidem antecessissent.
|
||||
Haec et his similia laeti audiere iuvenes, ingrata senioribus erant, maxime propter Philippum, sub quo diutius vixerant:
|
||||
cum Clitus, ne ipse quidem satis sobrius, ad eos, qui infra ipsum cubabant, conversus Euripidis rettulit carmen, ita ut sonus magis quam sermo exaudiri posset a rege, quo significabatur,
|
||||
male
|
||||
instituisse Graecos, quod tropaeis regum dumtaxat nomina inscriberent, alieno enim sanguine partam gloriam intercipi. Itaque rex, cum suspicaretur malignius habitum esse sermonem, percontari proximos coepit, quid ex Clito audissent.
|
||||
Et illis ad silendum obstinatis Clitus paulatim maiore voce Philippi acta bellaque in Graecia gesta commemorat, omnia praesentibus praeferens.
|
||||
Hinc inter iuniores senesque orta contentio est: et rex, velut patienter audiret, quis Clitus obterebat laudes eius, ingentem iram conceperat.
|
||||
Ceterum cum animo videretur imperaturus, si finem procaciter orto sermoni Clitus inponeret, nihil eo remittente magis exasperabatur.
|
||||
Iamque Clitus etiam Parmenionem defendere audebat et Philippi de Atheniensibus victoriam Thebarum praeferebat excidio, non vino modo, sed etiam animi prava contentione provectus.
|
||||
Ad ultimum, 'Si moriendum', inquit, 'est pro te, Clitus est primus: at cum victoriae arbitrium agis, praecipuum ferunt praemium,
|
||||
º
|
||||
qui procacissime patris tui memoriae inludunt.
|
||||
Sogdianam regionem mihi attribuis, totiens rebellem et non modo indomitam, sed quae ne subigi quidem possit. Mittor ad feras bestias praecipitia ingenia sortitas. Sed, quae ad me pertinent, transeo.
|
||||
Philippi milites spernis, oblitus, ni hic Atharrias senex iuniores pugnam detrectantes revocasset, adhuc nos circa Halicarnassum haesuros fuisse.
|
||||
Quomodo igitur Asiam etiam cum istis iunioribus subiecisti? Verum est, ut opinor, quod avunculum tuum in Italia dixisse constat, ipsum in viros incidisse, te in feminas.'
|
||||
Nihil ex omnibus inconsulte ac temere iactis regem magis moverat, quam Parmenionis cum honore mentio inlata. Dolorem tamen rex pressit, contentus iussisse, ut convivio excederet.
|
||||
Nec quicquam aliud adiecit quam forsitan eum, si diutius locutus foret, exprobraturum sibi fuisse vitam a semetipso datam: hoc enim superbe saepe iactasse.
|
||||
Atque illum cunctantem adhuc surgere, qui proximi ei cubuerant, iniectis manibus iurgantes monentesque conabantur
|
||||
abducere.
|
||||
Clitus, cum abstraheretur, ad pristinam violentiam ira quoque adiecta, suo pectore tergum illius esse defensum, nunc, postquam tanti meriti praeterierit tempus, etiam memoriam invisam esse, proclamat.
|
||||
Attali quoque caedem obiciebat et ad ultimum Iovis, quem patrem sibi Alexander adsereret, oraculum eludens, veriora se regi quam patrem eius respondisse dicebat.
|
||||
Iam tantum irae conceperat rex, quantum vix sobrius ferre potuisset. Enimvero olim mero sensibus victis ex lecto repente prosiluit.
|
||||
Attoniti amici ne positis quidem, sed abiectis poculis consurgunt in eventum rei, quam tanto impetu acturus esset, intenti.
|
||||
Alexander rapta lancea ex manibus armigeri Clitum adhuc eadem linguae intemperantia furentem percutere conatus a Ptolemaeo et Perdicca inhibetur.
|
||||
Medium conplexi [et]
|
||||
º
|
||||
obluctari perseverantem morabantur: Lysimachus et Leonnatus etiam lanceam abstulerant.
|
||||
Ille militum fidem inplorans conprehendi se a proximis amicorum, quod Dareo nuper accidisset, exclamat signumque tuba dari, ut ad regiam armati coirent, iubet.
|
||||
Tum vero Ptolemaeus et Perdiccas genibus advoluti orant, ne in tam praecipiti ira perseveret spatiumque potius animo det: omnia postero die iustius executurum. Sed clausae erant aures obstrepente ira.
|
||||
Itaque impotens animi procurrit in regiae vestibulum et vigili excubanti hasta ablata constitit in aditu, quo necesse erat iis, qui simul cenaverant, egredi. Abierant ceteri.
|
||||
Clitus ultimus sine lumine exibat. Quem rex, quisnam esset, interrogat. Eminebat etiam in voce sceleris, quod parabat, atrocitas.
|
||||
Et ille, iam non suae, sed regis irae memor, Clitum esse et de convivio exire respondit.
|
||||
Haec dicentis latus hasta transfixit morientisque sanguine adspersus, 'I nunc,' inquit, 'ad Philippum et Parmenionem et Attalum.'
|
||||
Male humanis ingeniis natura consuluit, quod plerumque non futura, sed transacta perpendimus. Quippe rex, postquam ira mente decesserat, etiam ebrietate discussa magnitudinem facinoris sera aestimatione perspexit.
|
||||
Videbat, tunc immodica libertate abusum, sed alioqui egregium bello virum et, nisi erubesceret fateri, servatorem sui occisum. Detestabile carnificis ministerium occupaverat rex, verborum licentiam, quae vino poterat inputari, nefanda caede ultus.
|
||||
Manabat toto vestibulo cruor paulo ante convivae: vigiles attoniti et stupentibus similes procul stabant liberioremque paenitentiam solitudo exciebat.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Ergo hastam ex corpore iacentis evolsam retorsit in semet: iamque admoverat pectori, cum advolant vigiles et repugnanti e manibus extorquent adlevatumque in tabernaculum deferunt.
|
||||
Ille humi prostraverat corpus gemitu eiulatuque miserabili totam personans regiam.
|
||||
º
|
||||
Laniare deinde os unguibus et circumstantes rogare, ne se tanto dedecori superstitem esse paterentur.
|
||||
Inter has preces tota nox extracta est. Scrutantemque, num ira deorum ad tantum nefas actus esset, subit anniversarium sacrificium Libero Patri non esse redditum statuto tempore: itaque inter vinum et epulas caede commissa iram dei fuisse manifestam.
|
||||
Ceterum magis eo movebatur, quod omnium amicorum animos videbat attonitos: neminem cum ipso sociare sermonem postea ausurum: vivendum esse in solitudine velut ferae bestiae terrenti alias timentique.
|
||||
Prima deinde luce tabernaculo corpus, sicut adhuc cruentum erat, iussit inferri. Quo posito ante ipsum lacrimis obortis, 'Hanc', inquit, 'nutrici meae gratiam rettuli, cuius duo filii apud Miletum pro mea gloria occubuere mortem, hic frater, unicum orbitatis solacium, a me inter epulas occisus est.
|
||||
Quo nunc se conferet misera? Omnibus eius unus supersum, quem solum aequis oculis videre non poterit. Et ego servatorum meorum
|
||||
latro, revertar in patriam, ut ne dexteram quidem nutrici sine memoria calamitatis eius offerre possim!'
|
||||
Et cum finis lacrimis querellisque non fieret, iussu amicorum corpus ablatum est.
|
||||
Rex triduum iacuit inclusus. Quem ut armigeri corporisque custodes ad moriendum obstinatum esse cognoverunt, universi in tabernaculum inrumpunt diuque precibus ipsorum reluctatum aegre vicerunt, ut cibum caperet.
|
||||
Quoque minus caedis puderet, iure interfectum Clitum Macedones decernunt sepultura quoque prohibituri, ni rex humari iussisset.
|
||||
|
||||
Igitur
|
||||
X
|
||||
diebus maxime ad confirmandum pudorem apud Maracanda consumptis cum parte exercitus Hephaestionem in regionem Bactrianam misit, commeatus in hiemem paraturum.
|
||||
Quam Clito ante
|
||||
º
|
||||
destinaverat provinciam, Amyntae dedit: ipse Xenippa pervenit. Scythiae confinis est regio habitaturque pluribus ac frequentibus vicis, quia ubertas terrae non indigenas modo detinet, sed etiam advenas invitat.
|
||||
Bactrianorum exulum, qui ab Alexandro defecerant, receptaculum fuerat. Sed postquam regem adventare conpertum est, pulsi ab incolis —
|
||||
II
|
||||
milia fere et
|
||||
D
|
||||
— congregantur.
|
||||
Omnes equites erant, etiam in pace latrociniis adsueti: tum ferocia ingenia non bellum modo, sed etiam veniae desperatio efferaverat. Itaque ex inproviso adorti Amyntam, praetorem Alexandri, diu anceps proelium fecerant:
|
||||
ad ultimum
|
||||
DCC
|
||||
suorum amissis, quorum
|
||||
CCC
|
||||
cepit, dedere terga victoribus, haud sane inulti, quippe
|
||||
LXXX
|
||||
Macedonum interfecerunt praeterque eos
|
||||
CCC
|
||||
et
|
||||
L
|
||||
saucii facti sunt.
|
||||
Veniam tamen etiam post alteram defectionem impetraverunt.
|
||||
|
||||
His in fidem acceptis in regionem, quam Nautaca appellant, rex cum toto exercitu venit. Satrapes erat Sisimithres duobus ex sua matre filiis genitis: quippe apud eos parentibus stupro coire cum liberis fas est.
|
||||
Is armatis popularibus fauces regionis, qua in artissimum cogitur, valido munimento saepserat.
|
||||
º
|
||||
Praeterfluebat
|
||||
torrens amnis, terga
|
||||
º
|
||||
petra claudebat: hanc manu perviam incolae fecerant.
|
||||
Sed aditu specus accipit lucem: interiora nisi inlato lumine obscura sunt.
|
||||
º
|
||||
Perpetuus cuniculus iter praebet in campos ignotum
|
||||
º
|
||||
nisi indigenis.
|
||||
At Alexander, quamquam angustias naturali situ munitas valida
|
||||
º
|
||||
manu barbari tuebantur, tamen arietibus admotis munimenta, quae manu adiuncta erant, concussit fundisque et sagittis propugnantium plerosque deiecit: quos ubi dispersos fugavit, ruinas munimentorum supergressus ad petram admovit exercitum.
|
||||
Ceterum interveniebat fluvius, coeuntibus aquis ex superiore fastigio in vallem, magnique operis videbatur tam vastam voraginem explere.
|
||||
Caedi tamen arbores et saxa congeri iussit: ingensque barbaros pavor, rudes ad talia opera, concusserat excitatam molem subito cernentes.
|
||||
Itaque rex ad deditionem metu posse conpelli ratus Oxarten misit nationis eiusdem, sed dicionis suae, qui suaderet duci, ut traderet petram.
|
||||
Interim ad augendam formidinem et turres admovebantur et excussa tormentis tela micabant. Itaque verticem petrae omni alio praesidio damnato petiverunt.
|
||||
At Oxartes trepidum diffidentemque rebus suis Sisimithrem coepit hortari, ut fidem quam vim Macedonum mallet experiri neu moraretur festinationem victoris exercitus in Indiam tendentis: cui quisquis semet offerret, in suum caput alienam cladem esse versurum.
|
||||
Et ipse quidem Sisimithres deditionem adnuebat: ceterum mater eademque coniux morituram se ante denuntians, quam in ullius veniret potestatem, barbari animum ad honestiora quam tutiora converterat pudebatque libertatis maius esse apud feminas quam apud viros pretium.
|
||||
Itaque dimisso internuntio pacis obsidionem ferre decreverat. Sed cum hostis vires suasque pensaret, rursus muliebris consilii, quod praeceps magis quam necessarium esse credebat, paenitere eum coepit.
|
||||
Revocatoque strenue Oxarte futurum se in regis potestatem
|
||||
º
|
||||
respondit, unum precatus, ne voluntatem et consilium matris suae proderet,
|
||||
quo facilius venia illi quoque impetraretur.
|
||||
Praemissum igitur Oxarten cum matre liberisque et totius cognationis grege sequebatur, ne expectato quidem fidei pignore, quod Oxartes promiserat.
|
||||
Rex equite praemisso, qui reverti eos iuberet opperirique praesentiam ipsius, supervenit et victimis Minervae ac Victoriae caesis imperium Sisimithri restituit spe maioris etiam provinciae facta, si cum fide amicitiam ipsius coluisset.
|
||||
Duos illi iuvenes patre tradente secum militaturos sequi iussit.
|
||||
|
||||
Relicta deinde phalange ad subigendos
|
||||
Sogdianos
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
qui defecerant, cum equite processit. Arduum et inpeditum saxis iter primo utcumque tolerabant, mox equorum non ungulis modo attritis, sed corporibus etiam fatigatis sequi plerique non poterant et rarius subinde agmen fiebat pudorem, ut fere fit, immodico labore vincente.
|
||||
Rex tamen subinde equos mutans sine intermissione fugientes insequebatur. Nobiles iuvenes comitari eum soliti defecerant praeter Philippum. Lysimachi erat frater, tum primum adultus et, quod facile adpareret, indolis rarae.
|
||||
Is pedes — incredibile dictu — per
|
||||
D
|
||||
stadia vectum regem comitatus est, saepe equum suum offerente Lysimacho, nec tamen, ut digrederetur a rege, effici potuit, cum lorica indutus arma gestaret.
|
||||
Idem, cum perventum esset in saltum, in quo se barbari abdiderant, nobilem edidit pugnam regemque comminus cum hoste dimicantem protexit.
|
||||
Sed postquam barbari in fugam effusi deseruere silvas, animus, qui in ardore pugnae corpus sustentaverat, liquit subitoque ex omnibus membris profuso sudore arboris proximae stipiti se adplicuit.
|
||||
Deinde ne illo quidem adminiculo sustinente manibus regis exceptus est, inter quas conlapsus extinguitur.
|
||||
Maestum regem alius haud levis dolor excepit. Erigyius inter claros duces fuerat: quem extinctum esse paulo ante, quam reverteretur in castra, cognovit. Utriusque funus omni apparatu atque honore celebratum est.
|
||||
Dahas deinde statuerat petere: ibi namque Spitamenen esse cognoverat. Sed hanc quoque expeditionem, ut pleraque alia, fortuna indulgendo ei numquam fatigata pro absente transegit. Spitamenes uxoris immodico amore flagrabat: quam aegre fugam
|
||||
º
|
||||
et nova subinde exilia tolerantem, in omne discrimen comitem trahebat.
|
||||
Illa malis fatigata identidem muliebres adhibere blanditias, ut tandem fugam sisteret victorisque Alexandri clementiam expertus placaret, quem effugere non posset.
|
||||
Tres adulti erant liberi ex eo geniti: quos cum pectori patris admovisset, ut saltem eorum misereri vellet, orabat: et, quo efficaciores essent preces, haud procul erat Alexander.
|
||||
Ille se prodi, non moneri ratus et formae profecto fiducia cupere eam quamprimum dedi Alexandro, acinacem strinxit percussurus uxorem, nisi prohibitus esset fratrum eius occursu.
|
||||
Ceterum abire conspectu iubet addito metu mortis, si se oculis eius obtulisset, et ad desiderium levandum noctes agere inter pelices coepit.
|
||||
Sed penitus haerens amor fastidio praesentium accensus est. Itaque rursus uni ei deditus orare non destitit, ut tali consilio abstineret patereturque sortem, quamcumque iis fortuna fecisset: sibi mortem deditione esse leviorem.
|
||||
At illa purgare se, quod, quae utilia esse censebat, muliebriter forsitan, sed fida tamen mente suasisset: de cetero futuram in viri potestate.
|
||||
Spitamenes simulato captus obsequio de die convivium apparari iubet vinoque et epulis gravis
|
||||
et
|
||||
semisomnus in cubiculum fertur.
|
||||
Quem ut alto et gravi somno sopitum esse sensit uxor, gladium, quem veste occultaverat, stringit caputque eius abscisum cruore respersa servo suo conscio facinoris tradit.
|
||||
Eodem comitante, sicuti erat cruenta veste, in Macedonum castra pervenit nuntiarique Alexandro iubet, esse, quae ex ipsa deberet adgnoscere. Ille protinus barbaram iussit admitti.
|
||||
Quam ut respersam cruore conspexit, ratus ad deplorandam
|
||||
contumeliam venisse, dicere quae vellet iubet.
|
||||
At illa servum, quem in vestibulo stare iusserat, introduci desideravit. Qui, quia caput Spitamenis veste tectum habebat, suspectus scrutantibus, quid occuleret, ostendit.
|
||||
Confuderat oris exsanguis notas pallor nec, quis esset, nosci satis poterat. Ergo rex, certior factus humanum caput adferre eum, tabernaculo excessit percontatusque, quid rei sit, illo profitente cognoscit.
|
||||
Variae hinc cogitationes invicem animum diversa agitantem commoverant. Meritum ingens in semet esse credebat, quod transfuga et proditor, tantis rebus, si vixisset, iniecturus
|
||||
º
|
||||
moram, interfectus esset: contra facinus ingens aversabatur, cum optime meritum de ipsa, communium parentem liberum, per insidias interemisset.
|
||||
Vicit tamen gratiam meriti sceleris atrocitas denuntiarique iussit, ut excederet castris neu licentiae barbarae exemplar in Graecorum mores et mitia ingenia transferret.
|
||||
Dahae Spitamenis caede conperta Dataphernen, defectionis eius participem, vinctum Alexandro seque dedunt. Ille maxima praesentium curarum parte liberatus convertit animum ad vindicandas iniurias eorum, quibus a praetoribus suis avare ac superbe imperabatur.
|
||||
Ergo Phratapherni Hyrcaniam et Mardos cum Tapuris tradidit mandavitque, ut Phradaten, cui succedebat, ad se in custodiam mitteret. Arsami, Drangarum
|
||||
º
|
||||
praefecto, substitutus est Stasanor: Arsaces in Mediam missus, ut Oxydates inde decederet. Babylonia demortuo Mazaeo Stameni subiecta est.
|
||||
His conpositis tertio mense ex hibernis movit exercitum, regionem quae Gazaba appellatur, aditurus.
|
||||
Primus dies quietum iter praebuit: proximus ei nondum quidem procellosus et tristis, obscurior tamen pristino non sine minis crescentis mali praeteriit.
|
||||
Tertio ab omni parte caeli emicare fulgura et, nunc internitente luce, nunc condita, non oculos modo meantis exercitus sed etiam animos terrere coeperunt.
|
||||
Erat prope continuus
|
||||
caeli fragor et passim cadentium fulminum
|
||||
º
|
||||
species visebatur attonitisque auribus stupens agmen nec progredi nec consistere
|
||||
º
|
||||
audebat.
|
||||
Tum repente imber grandinem incutiens torrentis modo effunditur. Ac primo quidem armis suis tecti exceperant, sed iam nec retinere arma lubrica rigentes
|
||||
º
|
||||
manus poterant nec ipsi destinare, in quam regionem obverterent corpora, cum undique tempestatis violentia maior quam vitabatur occurreret.
|
||||
Ergo ordinibus solutis per totum saltum errabundum agmen ferebatur. Multique prius metu quam labore defatigati prostraverant humi corpora, quamquam imbrem vis frigoris concreto gelu adstrinxerat.
|
||||
Alii se stipitibus arborum admoverant: id plurimis et adminiculum et suffugium erat.
|
||||
Nec fallebat ipsos morti locum eligere, cum immobiles vitalis calor linqueret: sed grata erat pigritia corporum fatigatis nec recusabant extingui quiescendo. Quippe non vehemens modo, sed etiam pertinax vis mali insistebat lucemque, naturale solacium, praeter tempestatem haud disparem nocti silvarum quoque umbra suppresserat.
|
||||
Rex unus tanti mali patiens circumire milites, contrahere dispersos, adlevare prostratos, ostendere procul evolutum ex tuguriis fumum hortarique, ut proxima quaeque suffugia occuparent.
|
||||
Nec ulla res magis saluti fuit, quam quod multiplicato labore sufficientem malis,
|
||||
quis
|
||||
ipsi
|
||||
º
|
||||
cesserant, regem deserere erubescebant.
|
||||
Ceterum efficacior in adversis necessitas quam ratio frigoris remedium invenit. Dolabris enim silvas sternere adgressi passim acervos struesque accenderunt.
|
||||
Continenti incendio ardere crederes saltum et vix inter flammas agminibus relictum locum. Hic calor stupentia membra commovit paulatimque spiritus, quem continuerat rigor, meare libere coepit.
|
||||
Excepere alios tecta barbarorum, quae in ultimo saltu abdita necessitas investigaverat: alios castra, quae in humido quidem, sed iam caeli mitescente saevitia locaverunt. Duo milia
|
||||
º
|
||||
militum atque lixarum calonumque pestis illa consumpsit.
|
||||
Memoriae
|
||||
proditum est, quosdam adplicatos arborum truncis et non solum viventibus, sed etiam inter se conloquentibus similes esse conspectos durante adhuc habitu, in quo mors quemque deprehenderat.
|
||||
Forte Macedo gregarius miles
|
||||
aegre
|
||||
seque
|
||||
º
|
||||
et arma sustentans, tamen in castra pervenerat: quo viso rex, quamquam ipse tum maxime admoto igne refovebat artus, ex sella sua exsiluit torpentemque militem et vix compotem mentis demptis armis in sua sede iussit considere.
|
||||
Ille diu nec, ubi requiesceret, nec, a quo esset exceptus, adgnovit.
|
||||
Tandem recepto calore vitali, ut regiam sedem regemque vidit, territus surgit. Quem intuens Alexander, 'Ecquid intellegis, miles', inquit, 'quanto meliore sorte quam Persae sub rege vivatis? Illis enim in sella regis consedisse capital foret, tibi saluti fuit.'
|
||||
Postero die convocatis amicis copiarumque ducibus pronuntiari iussit, ipsum omnia, quae amissa essent, redditurum.
|
||||
Et promisso fides exstitit. Nam Sisimithres multa iumenta et camelorum
|
||||
II
|
||||
milia adduxit pecoraque et armenta: quae distributa pariter militem et damno et fame liberaverunt.
|
||||
Rex, gratiam sibi relatam a Sisimithre praefatus, sex dierum cocta cibaria ferre milites iussit, Sacas petens. Totam hanc regionem depopulatus
|
||||
XXX
|
||||
milia pecorum ex praeda Sisimithri dono dat.
|
||||
|
||||
Inde pervenit in regionem, cui Oxyartes,
|
||||
º
|
||||
satrapes nobilis, praeerat, qui se regis potestati fideique permisit. Ille imperio ei reddito haud amplius, quam ut duo ex tribus filiis secum militarent, exegit.
|
||||
Satrapes etiam eum, qui penes ipsum relinquebantur, tradit. Barbara opulentia convivium, quo regem accipiebat, instruxerat.
|
||||
Id cum multa comitate celebraretur, introduci
|
||||
XXX
|
||||
nobiles virgines iussit. Inter quas erat filia ipsius, Roxane nomine, eximia corporis specie et decore habitus in barbaris raro.
|
||||
Quae quamquam inter electas processerat, omnium tamen oculos convertit in se, maxime regis minus iam cupiditatibus suis imperantis inter obsequia fortunae, contra quam non
|
||||
satis cauta mortalitas est.
|
||||
Itaque ille, qui uxorem Darei, qui duas filias virgines, quibus forma praeter Roxanen conparari nulla poterat, haud alio animo quam parentis adspexerat, tunc in amorem virgunculae, si regiae stirpi conpararetur, ignobilis ita effusus est, ut diceret ad stabiliendum regnum pertinere, Persas et Macedones conubio iungi: hoc uno modo et pudorem victis et superbiam victoribus detrahi posse.
|
||||
Achillem quoque, a quo genus ipse deduceret, cum captiva coisse. Ne inferri nefas arbitretur, illam
|
||||
º
|
||||
matrimonii iure velle iungi.
|
||||
Insperato gaudio laetus pater sermonem eius excipit. Et rex in medio cupiditatis ardore iussit adferri patrio more panem — hoc erat apud Macedonas sanctissimum coeuntium pignus, — quem divisum gladio uterque libabat.
|
||||
Credo eos, qui gentis mores condiderunt, parco et parabili victu ostendere voluisse iungentibus opes, quantulo contenti esse deberent.
|
||||
Hoc modo rex Asiae et Europae introductam inter convivales ludos matrimonio sibi adiunxit, e captiva geniturus, qui victoribus imperaret.
|
||||
Pudebat amicos, super vinum et epulas socerum ex deditis esse delectum, sed post Cliti caedem libertate sublata vultu, qui maxime servit, adsentiebantur.
|
||||
Ceterum Indiam et inde Oceanum petiturus, ne quid a tergo, quod destinata inpedire posset, moveretur, ex omnibus provinciis
|
||||
XXX
|
||||
milia iuniorum legi iussit et ad se armata perduci, obsides simul habiturus et milites.
|
||||
Craterum autem ad persequendos Haustanen et Catenen, qui ab ipso defecerant, misit: quorum Haustanes captus est, Catenes in proelio occisus. Polypercon quoque regionem, quae Bubacene appellatur, in dicionem redegit.
|
||||
Itaque omnibus conpositis cogitationes in bellum Indicum vertit. Dives regio habebatur non auro modo, sed gemmis quoque margaritisque, ad luxum magis quam ad magnificentiam exculta.
|
||||
Periti, militares auro et ebore fulgere, dicebant:
|
||||
itaque, necubi vinceretur, cum ceteris praestaret, scutis argenteas lamnas, equis frenos aureos addidit, loricas quoque alias auro, alias argento adornavit.
|
||||
CXX
|
||||
milia armatorum erant, quae regem ad id bellum sequebantur.
|
||||
Iamque omnibus praeparatis, quod olim prava mente conceperat, tunc esse maturum
|
||||
ratus
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
quonam modo caelestes honores usurparet, coepit agitare. Iovis filium non dici tantum se, sed etiam credi volebat, tamquam perinde animis imperare posset ac linguis:
|
||||
º
|
||||
|
||||
more Persarum Macedonas venerabundos
|
||||
ipsum salutare prosternentes humi corpora. Non deerat talia concupiscenti perniciosa adulatio, perpetuum malum regum, quorum opes saepius adsentatio quam hostis evertit.
|
||||
Nec Macedonum haec erat culpa — nemo enim illorum quicquam ex patrio more labare sustinuit — sed Graecorum, qui professionem honestarum artium malis corruperant moribus.
|
||||
Agis quidam Argivus, pessimorum
|
||||
º
|
||||
carminum post Choerilum conditor, et ex Sicilia Cleo — hic quidem non ingenii solum, sed etiam nationis vitio adulator — et cetera urbium suarum purgamenta propinquis etiam maximorumque exercituum ducibus a rege praeferebantur.
|
||||
º
|
||||
Hi tum caelum illi aperiebant Herculemque et Patrem Liberum et cum Polluce Castorem novo numini cessuros esse iactabant.
|
||||
Igitur festo die omni opulentia convivium exornari iubet, cui non Macedones modo et Graeci, principes amicorum, sed etiam
|
||||
barbari
|
||||
nobiles
|
||||
º
|
||||
adhiberentur. Cum quibus cum discubuisset rex, paulisper epulatus convivio egreditur. Cleo, sicut praeparatum erat, sermonem cum admiratione laudum eius instituit.
|
||||
Merita deinde percensuit: quibus uno modo referri gratiam posse, si, quem intellegerent deum esse, confiterentur, exigua turis inpensa tanta beneficia pensaturi.
|
||||
Persas quidem non pie solum, sed etiam prudenter reges suos inter deos colere: maiestatem enim imperii salutis esse tutelam. Ne Herculem quidem et Patrem Liberum prius dicatos deos, quam vicissent secum viventium invidiam: tantundem quoque posteros credere, quantum praesens
|
||||
aetas spopondisset.
|
||||
Quodsi ceteri dubitent, semetipsum, cum rex inisset convivium, prostraturum humi corpus. Debere idem facere ceteros et in primis sapientia praeditos: ab illis enim cultus in regem exemplum esse prodendum.
|
||||
Haud perplexe in Callisthenen dirigebatur oratio. Gravitas viri et prompta libertas invisa erat regi, quasi solus Macedonas paratos ad tale obsequium moraretur.
|
||||
Is tum silentio facto unum illum intuentibus ceteris, 'Si rex', inquit, 'sermoni tuo adfuisset, nullius profecto vox responsuri tibi desideraretur: ipse enim peteret, ne in peregrinos externosque ritus degenerare se cogeres neu rebus felicissime gestis invidiam tali adulatione contraheres.
|
||||
Sed quoniam abest, ego tibi pro illo respondeo, nullum esse eundem et diuturnum et praecoquem fructum caelestesque honores non dare te regi, sed
|
||||
º
|
||||
auferre. Intervallo enim opus est, ut credatur deus, semperque hanc gratiam magnis viris posteri reddunt.
|
||||
Ego autem seram inmortalitatem precor regi, ut et
|
||||
º
|
||||
vita diuturna sit et aeterna maiestas. Hominem consequitur aliquando, nunquam comitatur divinitas.
|
||||
Herculem modo et Patrem Liberum consecratae inmortalitatis exempla referebas. Credisne illos unius convivii decreto deos factos? Prius ab oculis mortalium amolita natura est, quam in caelum fama perveheret.
|
||||
Scilicet ego et tu, Cleo, deos facimus: a nobis divinitatis suae auctoritatem accepturus est rex! Potentiam tuam experiri libet: fac aliquem regem, si deum potes facere. Facilius est caelum dare quam imperium.
|
||||
Di propitii sine invidia, quae Cleo dixit, audierint eodemque cursu, quo fluxere adhuc res, ire patiantur. Nostris moribus velint nos esse contentos. Non pudet patriae, nec desidero, ad quem modum rex mihi colendus sit,
|
||||
a victis
|
||||
discere.
|
||||
º
|
||||
Quos equidem victores esse confiteor, si ab illis leges, quis vivamus, accipimus.'
|
||||
Aequis auribus Callisthenes, veluti vindex publicae libertatis, audiebatur. Expresserat non adsensionem modo, sed etiam vocem seniorum praecipue, quibus gravis erat
|
||||
inveterati moris externa mutatio.
|
||||
Nec quicquam eorum, quae invicem iactata erant, rex ignorabat, cum post aulaea, quae lectis obduxerat, staret. Igitur ad Agin et Cleonem misit, ut sermone finito barbaros tantum, cum intrasset, procumbere suo more paterentur, et paulo post, quasi potiora quaedam egisset, convivium repetit.
|
||||
Quem venerantibus Persis Polypercon, qui cubabat super regem, unum ex his mento contingentem humum per ludibrium coepit hortari, ut vehementius id quateret ad terram, elicuitque iram Alexandri, quam olim animo capere non poterat. Itaque rex, 'Tu autem', inquit, 'non veneraberis me?
|
||||
An tibi uni digni videmur esse ludibrio?' Ille nec regem ludibrio nec se contemptu dignum esse respondit.
|
||||
Tum detractum eum lecto rex praecipitat in terram et, cum is pronus corruisset, 'Videsne', inquit, 'idem te fecisse, quod in alio paulo ante ridebas?' Et tradi eo in custodiam iusso convivium solvit.
|
||||
Polyperconti quidem postea castigato diu ignovit: in Callisthenem olim contumacia suspectum pervicacioris irae fuit.
|
||||
Cuius explendae matura obvenit occasio. Mos erat, ut supra dictum est, principibus Macedonum adultos liberos regibus tradere ad munia haud multum servilibus ministeriis abhorrentia.
|
||||
Excubabant servatis noctium vicibus proximi foribus eius aedis, in qua rex adquiescebat. Per hos pelices introducebantur alio aditu, quam quem armati obsidebant.
|
||||
Iidem acceptos ab agasonibus equos, cum rex ascensurus esset, admovebant comitabanturque et venantem et in proeliis omnibus, artibus studiorum liberalium exculti.
|
||||
Praecipuus honor habebatur, quod licebat sedentibus vesci cum rege. Castigandi eos verberibus nullius potestas praeter ipsum erat.
|
||||
Haec cohors velut seminarium ducum praefectorumque apud Macedonas fuit: hinc habuere posteri reges, quorum stirpi post multas aetates Romani opes ademerunt.
|
||||
Igitur
|
||||
Hermolaus, puer nobilis ex regia cohorte, cum aprum telo occupasset, quem rex ferire destinaverat, iussu eius verberibus adfectus est. Quam ignominiam aegre ferens deflere apud Sostratum coepit: ex eadem cohorte erat Sostratus, amore eius ardens.
|
||||
Qui cum laceratum corpus, in quo deperibat, intueretur, forsitan olim ob aliam quoque causam regi infestus, iuvenem sua sponte iam motum data fide acceptaque perpulit, ut occidendi regem consilium secum iniret.
|
||||
Nec puerili impetu rem executi sunt: quippe sollerter legerunt, quos in societatem sceleris adsciscerent. Nicostratum, Antipatrum Asclepiodorumque et Philotan placuit adsumi: per hos adiecti sunt Anticles, Elaptonius et Epimenes. Ceterum agendae rei haud sane facilis patebat via.
|
||||
Opus erat eadem omnis coniuratos nocte excubare, ne ab expertibus consilii inpedirentur: forte autem alius alia nocte excubabat.
|
||||
Itaque in permutandis stationum vicibus ceteroque apparatu exequendae rei
|
||||
XXX
|
||||
et duo dies absumpti sunt.
|
||||
Aderat nox, qua coniurati excubare debebant, mutua
|
||||
º
|
||||
fide laeti, cuius documentum tot dies fuerant. Neminem metus spesve mutaverat, tanta omnibus vel in regem ira vel fides inter ipsos fuit.
|
||||
Stabant igitur ad fores aedis
|
||||
º
|
||||
eius, in qua rex vescebatur, ut convivio egressum in cubiculum deducerent.
|
||||
Sed fortuna ipsius simulque epulantium comitas provexit omnes ad largius vinum: ludi etiam convivales extraxere tempus, nunc laetantibus coniuratis, quod sopitum adgressuri essent, nunc sollicitis, ne in lucem convivium extraheret.
|
||||
Quippe alios in stationem oportebat prima luce succedere ipsorum post septimum diem reditura vice: nec sperare poterant in illud tempus omnibus duraturam fidem.
|
||||
Ceterum cum iam lux adpeteret, et convivium solvitur et coniurati exceperunt regem, laeti occasionem exequendi sceleris admotam: cum mulier attonitae, ut creditum est, mentis conversari in regia solita, quia instinctu videbatur futura praedicere, non occurrit modo abeunti, sed etiam semet obiecit vultuque et oculis motum praeferens animi, ut rediret in convivium
|
||||
monuit.
|
||||
Et ille per ludum, bene deos suadere, respondit revocatisque amicis in horam diei ferme secundam convivii tempus extraxit.
|
||||
Iam alii ex cohorte in stationem successerant ante cubiculi
|
||||
º
|
||||
fores excubituri, adhuc tamen coniurati stabant vice officii sui expleta: adeo pertinax spes est, quam humanae mentes devoraverunt.
|
||||
Rex benignius quam alias adlocutus discedere eos ad curanda corpora, quoniam tota nocte perstitissent, iubet. Data singulis
|
||||
L
|
||||
sestertia conlaudatique,
|
||||
º
|
||||
quod etiam aliis tradita vice tamen excubare perseverassent.
|
||||
Illi tanta spe destituti domos abeunt. Et ceteri quidem expectabant stationis suae noctem: Epimenes sive comitate regis, qua ipsum inter coniuratos exceperat, repente mutatus, sive quia coeptis deos obstare credebat, fratri suo Eurylocho, quem antea expertem esse consilii voluerat, quid pararetur, aperit.
|
||||
Omnibus Philotae supplicium in oculis erat. Itaque protinus inicit fratri manum et in regiam pervenit excitatisque custodibus corporis ad salutem regis pertinere, quae adferret, adfirmat.
|
||||
Et tempus, quo venerant, et vultus, haud sane securi animi index, et maestitia e duobus alterius Ptolemaeum ac Leonnatum excubantes ad cubiculi limen excitaverunt. Itaque apertis foribus et lumine inlato sopitum mero ac somno excitant regem. Ille paulatim mente collecta, quid adferrent, interrogat.
|
||||
Nec cunctatus Eurylochus non ex toto domum suam aversari deos dixit, quia frater ipsius, quamquam impium facinus ausus foret, tamen et paenitentiam eius ageret et per se potissimum profiteretur indicium. In eam ipsam noctem, quae decederet, insidias conparatas fuisse auctores
|
||||
º
|
||||
scelesti consilii esse, quos minime crederet rex.
|
||||
Tum Epimenes cuncta ordine consciorumque nomina exponit. Callisthenen non ut participem facinoris nominatum esse constabat, sed solitum puerorum sermonibus vituperantium criminantiumque regem faciles aures praebere.
|
||||
Quidam adiciunt, cum Hermolaus apud eum quoque verberatum se a rege quereretur, dixisse Callisthenen,
|
||||
meminisse debere eos iam viros esse: idque ad consolandam patientiam verberum an ad incitandum iuvenum dolorem dictum esset, in ambiguo fuisse.
|
||||
Rex animi corporisque sopore discusso, cum tanti periculi, quo evaserat, imago oculis oberraret, Eurylochum
|
||||
L
|
||||
talentis et cuiusdam Tiridatis opulentis bonis protinus donat fratremque, antequam pro salute eius precaretur, restituit.
|
||||
Sceleris autem auctores, inter quos
|
||||
º
|
||||
Callisthenen, vinctos adservari iubet: quibus in regiam adductis toto die et nocte proxima mero ac vigiliis gravis adquievit.
|
||||
Postero autem frequens consilium adhibuit, cui patres propinquique eorum, de quibus agebatur, intererant, ne de sua quidem salute securi: quippe Macedonum more perire debebant, omnium devotis capitibus, qui sanguine contigissent reos.
|
||||
Rex
|
||||
º
|
||||
introduci coniuratos praeter Callisthenen iussit: atque, quae agitaverant, sine cunctatione confessi sunt.
|
||||
Increpantibus deinde universis eos ipse rex, quo suo merito tantum in semet cogitassent facinus, interrogat.
|
||||
Stupentibus ceteris Hermolaus, 'Nos vero', inquit, 'quoniam, quasi nescias, quaeris, occidendi te consilium iniimus, quia non ut ingenuis imperare coepisti, sed quasi in mancipia dominari.'
|
||||
º
|
||||
|
||||
Primus ex omnibus pater ipsius Sopolis, parricidam etiam parentis sui clamitans esse, consurgit et ad os manu obiecta scelere et malis insanientem ultra negat audiendum.
|
||||
Rex inhibito patre dicere Hermolaum iubet, quae ex magistro didicisset Callisthene. Et Hermolaus, 'Utor', inquit, 'beneficio tuo et dico, quae nostris malis didici.
|
||||
Quota pars Macedonum saevitiae tuae superest? Quotus quidem non e vilissimo sanguine? Attalus et Philotas et Parmenio et Lyncestes Alexander et Clitus, quantum ad hostes pertinet, vivunt, stant in acie, te clipeis suis protegunt et pro gloria tua, pro victoria vulnera excipiunt: quibus tu egregiam gratiam rettulisti.
|
||||
Alius mensam tuam sanguine suo adspersit. Alius ne simplici
|
||||
quidem morte defunctus est: duces exercituum tuorum in eculeum inpositi Persis, quos vicerant, fuere spectaculo. Parmenio indicta causa trucidatus est, per quem Attalum occideras.
|
||||
Invicem enim miserorum uteris manibus ad expetenda supplicia et, quos paulo ante ministros caedis habuisti, subito ab aliis iubes trucidari.'
|
||||
Obstrepunt subinde cuncti Hermolao, pater supremum strinxerat ferrum, percussurus haud dubie, ni inhibitus esset a rege: quippe Hermolaum dicere iussit petiitque, ut causas supplicii augentem patienter audirent.
|
||||
Aegre ergo coercitis rursus Hermolaus: 'Quam liberaliter', inquit, 'pueris rudibus ad dicendum agere permittis! at Callisthenis vox carcere inclusa est, quia solus potest dicere.
|
||||
Cur enim non producitur, cum etiam confessi audiuntur? nempe quia liberam vocem innocentis audire metuis ac ne vultum quidem pateris.
|
||||
Atqui nihil eum fecisse contendo. Sunt hic, qui mecum rem pulcherrimam cogitaverunt: nemo est, qui conscium fuisse nobis Callisthenen dicat, cum morti olim destinatus sit a iustissimo et patientissimo rege.
|
||||
Haec ergo sunt Macedonum praemia, quorum ut supervacuo et sordido abuteris sanguine! At tibi milia mulorum captivum aurum vehunt, cum milites nihil domum praeter gratuitas cicatrices relaturi sint. Quae tamen omnia tolerare potuimus, antequam nos barbaris dederes et novo more victores sub iugum mitteres.
|
||||
Persarum te vestis et disciplina delectat, patrios mores exosus es. Persarum ergo, non Macedonum regem occidere voluimus et te transfugam belli iure persequimur.
|
||||
Tu Macedonas voluisti genua tibi ponere venerarique te ut deum: tu Philippum patrem aversaris et, si quis deorum ante Iovem haberetur, fastidires etiam Iovem.
|
||||
Miraris, si liberi homines superbiam tuam fere non possumus? Quid speramus ex te, quibus aut insontibus moriendum est aut, quod tristius morte est, in servitute vivendum?
|
||||
Tu quidem, si emendari potes, multum mihi debes. Ex me enim scire coepisti, quid ingenui homines ferre non possint.
|
||||
De cetero parce:
|
||||
º
|
||||
quorum orbas
|
||||
º
|
||||
senectutem, suppliciis ne oneraveris. Nos iube duci ut, quod ex tua morte petieramus, consequamur ex nostra.' Haec Hermolaus.
|
||||
At rex: 'Quam falsa sint', inquit, 'quae iste tradita a magistro suo dixit, patientia mea ostendit.
|
||||
Confessum enim ultimum facinus tamen non solum ipse
|
||||
audivi, sed ut vos
|
||||
º
|
||||
audiretis expressi, non inprudens, cum permisissem latroni huic dicere, usurum ea
|
||||
º
|
||||
rabie, qua conpulsus est, ut me, quem parentis loco colere deberet, vellet occidere.
|
||||
Nuper cum procacius se in venatione gessisset, more patrio et ab antiquissimis Macedoniae regum usurpato castigari eum iussi. Hoc et oportet
|
||||
º
|
||||
fieri et ferunt
|
||||
º
|
||||
a tutoribus pupilli, a maritis uxores, servis quoque pueros huius aetatis verberare concedimus.
|
||||
Haec est saevitia in ipsum mea, quam inpia caede voluit ulcisci. Nam in ceteros, qui mihi permittunt uti ingenio meo, quam mitis sim, — non ignoratis — commemorare supervacuum est.
|
||||
Hermolao parricidarum supplicia non probari, cum eadem ipse meruerit, minime hercule admiror. Nam cum Parmenionem et Philotam laudat, suae servit causae.
|
||||
Lyncestem vero Alexandrum bis insidiatum capiti meo liberavi, rursus [a duobus indicibus]
|
||||
º
|
||||
convictum per triennium
|
||||
º
|
||||
tamen distuli, donec vos postularetis, ut tandem debito supplicio scelus lueret.
|
||||
Attalum, antequam rex essem, hostem meo capiti fuisse meministis. Clitus utinam non coegisset me sibi irasci! cuius temerariam linguam probra dicentis mihi et vobis diutius tuli, quam ille eadem me dicentem tulisset.
|
||||
Regum ducumque clementia non in ipsorum modo, sed etiam in illorum, qui parent, ingeniis sita est. Obsequio mitigantur imperia: ubi vero reverentia excessit animis et summa imis confundi videmus,
|
||||
º
|
||||
vi opus est, ut vim repellamus.
|
||||
Sed quid ergo mirer istum crudelitatem mihi obiecisse, qui avaritiam exprobrare ausus sit? Nolo singulos vestrum
|
||||
excitare, ne invisam mihi liberalitatem meam faciam, si pudori vestro gravem fecero. Totum exercitum adspicite: qui paulo ante nihil praeter arma habebat, nunc argenteis cubat lectis: mensas auro onerant, servorum greges ducunt, spolia de hostibus sustinere non possunt.
|
||||
At enim Persae, quos vicimus, in magno honore sunt apud me! Equidem
|
||||
º
|
||||
moderationis meae certissimum indicium est, quod ne victis quidem superbe impero. Veni enim in Asiam, non ut funditus everterem gentes nec ut dimidia parte terrarum solitudinem facerem, sed ut illos, quos bello subegissem, victoriae meae non paeniteret.
|
||||
Itaque militant vobiscum, pro imperio vestro sanguinem fundunt, qui superbe habiti rebellassent. Non est diuturna possessio, in quam gladio inducimur: beneficiorum gratia sempiterna est.
|
||||
Si habere Asiam, non transire volumus, cum his communicanda est nostra clementia: horum fides stabile et aeternum faciet imperium. Et sane plus habemus, quam capimus.
|
||||
º
|
||||
Insatiabilis autem avaritia
|
||||
º
|
||||
est adhuc inplere velle, quod iam circumfluit. Verumtamen eorum
|
||||
mores
|
||||
º
|
||||
in Macedonas transfundo!
|
||||
º
|
||||
|
||||
In multis enim gentibus esse video, quae non erubescamus imitari: nec aliter tantum imperium apte regi potest, quam ut quaedam et tradamus illis et ab isdem discamus.
|
||||
Illud paene dignum risu fuit, quod Hermolaus postulabat a me, ut aversarer Iovem, cuius oraculo adgnoscor.
|
||||
An etiam, quid di respondeant, in mea potestate est? Obtulit nomen filii mihi: recipere ipsis rebus, quas agimus, haud alienum fuit. Utinam Indi quoque deum esse me credant! Fama enim bella constant et saepe etiam, quod falso creditum est, veri vicem obtinuit.
|
||||
An me luxuriae indulgentem putatis arma vestra auro argentoque adornasse? Adsuetis nihil vilius hac videre
|
||||
º
|
||||
materia volui ostendere, Macedonas invictos ceteris ne auro quidem vinci.
|
||||
Oculos ergo primum eorum sordida omnia et humilia expectantium
|
||||
º
|
||||
capiam et docebo, nos non auri aut argenti cupidos, sed orbem terrarum subacturos
|
||||
venire. Quam gloriam tu, parricida, intercipere voluisti et Macedonas rege adempto devictis gentibus dedere.
|
||||
Ac nunc
|
||||
º
|
||||
mones me, ut vestris parentibus parcam! Non oportebat quidem vos scire, quid de his statuissem, quo tristiores periretis, si qua vobis parentum memoria et cura est: sed olim istum morem occidendi cum scelestis insontes propinquos parentesque solvi et profiteor in eodem honore futuros omnes eos, in quo fuerunt.
|
||||
Iam tuum
|
||||
º
|
||||
Callisthenen, cui uni vir videris, quia latro es, scio, cur produci velis: ut coram his probra, quae in me modo iecisti, unde
|
||||
º
|
||||
audisti, illius quoque ore referantur. Quem, si Macedo esset, tecum introduxissem, dignissimum te discipulo magistrum: nunc Olynthio non idem iuris est.'
|
||||
Post haec consilium dimisit tradique damnatos hominibus, qui ex eadem cohorte erant, iussit. Illi, ut fidem suam saevitia regi adprobarent, excruciatos necaverunt.
|
||||
Callisthenes quoque tortus interiit, initi consilii in caput regis innoxius sed haudquaquam aulae et adsentantium accommodatus ingenio.
|
||||
Itaque nullius caedes maiorem apud Graecos Alexandro excitavit invidiam, quod praeditum optimis moribus artibusque, a quo revocatus ad vitam erat, cum interfecto Clito mori perseveraret, non tantum occiderit, sed etiam torserit indicta quidem causa.
|
||||
Quam crudelitatem sera paenitentia consecuta est.
|
||||
Sed ne otium serendis rumoribus natum aleret, in Indiam movit, semper bello quam post victoriam clarior.
|
||||
India tota ferme spectat orientem, minus in latitudinem quam recta regione spatiosa.
|
||||
Quae austrum accipiunt, in altius terrae fastigium excedunt: plana sunt cetera multisque inclitis amnibus Caucaso monte ortis placidum per campos iter praebent.
|
||||
Indus gelidior est quam ceteri: aquas vehit a colore maris haud multum abhorrentes.
|
||||
Ganges, omnium ab Oriente fluvius eximius, ad meridianam regionem
|
||||
º
|
||||
decurrit et
|
||||
magnorum montium iuga recto alveo stringit: inde eum
|
||||
º
|
||||
obiectae rupes inclinant ad orientem.
|
||||
Alter, qui
|
||||
º
|
||||
rubro mari accipitur, Indus,
|
||||
º
|
||||
ripas multasque arbores cum magna soli parte exsorbet, saxis quoque inpeditus, quis
|
||||
º
|
||||
crebro reverberatur:
|
||||
ubi mollius solum reperit, stagnat insulasque molitur.
|
||||
Acesines eum auget: decursurum in mare
|
||||
Indus
|
||||
º
|
||||
intercipit magnoque motu amnis uterque colliditur, quippe asperum os influenti obicit nec repercussae aquae cedunt.
|
||||
Diardines minus celeber auditu est, quia per ultima Indiae currit: ceterum non crocodilos modo uti Nilus
|
||||
º
|
||||
sed etiam delphinos ignotasque aliis gentibus beluas alit.
|
||||
º
|
||||
Etymandrus, crebris flexibus subinde curvatus, ab accolis rigantibus
|
||||
º
|
||||
carpitur: ea causa est, cur tenues reliquias sine nomine in mare emittat.
|
||||
Multis praeter hos amnibus tota regio dividitur, sed ignobilibus, quia non adeo
|
||||
nota
|
||||
º
|
||||
interfluunt.
|
||||
Ceterum quae propiora sunt mari, aquilone maxime deuruntur:
|
||||
º
|
||||
is cohibitus iugis montium ad interiora non penetrat ita alendis frugibus mitia.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Sed adeo in illa plaga mundus statas temporum vices mutat, ut, cum alia fervore solis exaestuant, Indiam nives obruant, rursusque, ubi cetera rigent, illic intolerandus aestus existat. Nec, cur ibi
|
||||
º
|
||||
se natura
|
||||
verterit, patet
|
||||
causa.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Mare certe, quo adluitur, ne colore quidem abhorret a ceteris. Ab Erythro rege inditum est nomen, propter quod ignari rubere aquas credunt.
|
||||
|
||||
Terra lini ferax: inde plerique sunt vestes. Libri arborum teneri haud secus quam chartae litterarum notas capiunt.
|
||||
Aves ad imitandum humanae vocis sonum dociles sunt,
|
||||
º
|
||||
animalia invisitata ceteris gentibus nisi invecta. Eadem terra rhinocerotas alit, non generat.
|
||||
Elephantorum maior est vis, quam quos in Africa domitant, et viribus magnitudo respondet.
|
||||
Aurum flumina vehunt, quae leni modicoque lapsu segnes aquas ducunt.
|
||||
Gemmas margaritasque mare litoribus infundit: neque alia illis maior opulentiae causa est, utique postquam vitiorum commercium
|
||||
vulgavere in exteras gentes: quippe aestimantur purgamenta exaestuantis freti pretio, quod libido constituit.
|
||||
Ingenia hominum, sicut ubique, apud illos locorum quoque situs format.
|
||||
Corpora usque pedes carbaso velant, soleis pedes, capita linteis vinciunt, lapilli ex auribus pendent, brachia quoque et lacertos auro colunt, quibus inter populares aut nobilitas aut opes eminent.
|
||||
Capillum pectunt saepius, quam tondent, mentum semper intonsum est, reliquam oris cutem ad speciem levitatis exaequant.
|
||||
Regum tamen luxuria, quam ipsi magnificentiam appellant, super omnium gentium vitia. Cum rex semet
|
||||
º
|
||||
in publico conspici patitur, turibula argentea ministri ferunt totumque iter, per quod ferri destinavit, odoribus conplent.
|
||||
Aurea lectica margaritis circumpendentibus recubat, distincta sunt auro et purpura carbasa, quae indutus est:
|
||||
lecticam sequuntur armati corporisque custodes, inter quos ramis aves pendent, quas cantu seriis rebus obstrepere docuerunt.
|
||||
Regia auratas columnas habet: totas eas vitis auro caelata percurrit aviumque, quarum visu maxime gaudent, argenteae effigies opera distinguunt.
|
||||
Regia adeuntibus patet, cum capillum pectit atque ornat: tunc responsa legationibus,
|
||||
º
|
||||
tunc iura popularibus reddit. Demptis soleis odoribus inlinuntur pedes.
|
||||
Venatus maximus labor est inclusa vivario animalia inter vota cantusque pelicum figere. Binum cubitorum sagittae sunt, quas emittunt maiore nisu quam effectu, quippe telum, cuius in levitate vis omnis est, inhabili pondere oneratur.
|
||||
Breviora itinera equo conficit: longior ubi expeditio est, elephanti vehunt currum et tantarum beluarum corpora tota contegunt auro. Ac ne quid perditis moribus desit, lecticis aureis pelicum longus ordo sequitur: separatum a reginae ordine agmen est aequatque luxuriam.
|
||||
Feminae epulas parant. Ab isdem vinum ministratur, cuius omnibus Indis largus est usus. Regem mero somnoque sopitum in cubiculum pelices referunt, patrio carmine noctium invocantes
|
||||
deos.
|
||||
Quis credat inter haec vitia curam esse sapientiae? Unum agreste et horridum genus est, quod sapientes vocant.
|
||||
Apud hos occupare fati diem pulchrum et vivos se cremari iubent, quibus aut
|
||||
º
|
||||
segnis aetas aut incommoda valitudo est. Expectatam mortem pro dedecore vitae habent nec ullus corporibus, quae senectus solvit, honos redditur: inquinari putant ignem, nisi qui spirantes recipit.
|
||||
Illi, qui in urbibus publicis moribus degunt, siderum motus scite spectare dicuntur et futura praedicere. Nec quemquam admovere leti diem credunt, cui expectare interrito liceat.
|
||||
Deos putant, quidquid colere coeperunt, arbores maxime, quas violare capital est.
|
||||
Menses in quinos denos discripserunt dies, anni plena spatia servantur.
|
||||
Lunae cursu notant tempora, non, ut plerique, cum orbem sidus inplevit, sed cum se curvare coepit in cornua, et idcirco breviores habent menses, quia
|
||||
º
|
||||
spatium eorum ad hunc lunae modum dirigunt.
|
||||
Multa et alia traduntur, quibus morari ordinem rerum haud sane operae
|
||||
º
|
||||
videbatur.
|
||||
Igitur Alexandro finis Indiae ingresso gentium suarum reguli occurrerunt imperata facturi, illum tertium Iove genitum ad ipsos pervenisse memorantes: Patrem Liberum atque Herculem fama cognitos esse, ipsum coram adesse cernique.
|
||||
Rex benigne exceptos sequi iussit, isdem itinerum ducibus usurus. Ceterum cum amplius nemo occurreret, Hephaestionem et Perdiccan cum copiarum parte praemisit ad subigendos, qui aversarentur imperium, iussitque ad flumen Indum procedere et navigia facere, quis in ulteriora transportari posset exercitus.
|
||||
Illi, quia plura flumina superanda erant, sic iunxere naves, ut solutae plaustris vehi possent rursusque coniungi.
|
||||
Post se Cratero cum phalange iusso sequi equitatum ac levem armaturam eduxit eosque, qui occurrerent, levi proelio in urbem proximam conpulit. Iam supervenerat Craterus.
|
||||
Itaque ut principio terrorem incuteret genti nondum arma Macedonum expertae, praecipit, ne cui parceretur, munimentis urbis, quam obsidebat, incensis.
|
||||
Ceterum, dum obequitat moenibus, sagitta ictus. Cepit tamen oppidum et omnibus incolis eius trucidatis etiam in tecta saevitum est.
|
||||
|
||||
Inde domita ignobili gente ad Nysam urbem pervenit. Forte castris ante ipsa moenia in silvestri loco positis nocturnum frigus vehementius quam alias horrore corpora adfecit opportunumque remedium ignis oblatum est:
|
||||
caesis quippe silvis flammam excitaverunt. Quae lignis
|
||||
º
|
||||
alita oppidanorum sepulcra conprehendit. Vetusta cedro erant facta conceptumque ignem late fudere, donec omnia solo aequata sunt.
|
||||
Et ex urbe primum canum latratus, deinde etiam hominum fremitus auditus est. Tunc et oppidani hostem et Macedones ad urbem ipsos venisse cognoscunt.
|
||||
Iamque rex eduxerat copias et moenia obsidebat, cum hostium, qui discrimen temptaverant, obruti telis sunt. Aliis ergo deditionem, aliis pugnam experiri placebat, quorum dubitatione conperta circumsideri tantum eos et abstineri caedibus iussit: tandemque obsidionis malis fatigati dedidere se.
|
||||
A Libero Patre conditos se esse dicebant et vera haec origo erat.
|
||||
Sita est sub radicibus montis, quem Meron incolae appellant. Inde Graeci mentiendi traxere licentiam, Iovis femine Liberum Patrem esse celatum.
|
||||
Rex situ montis cognito ex incolis cum toto exercitu praemissis commeatibus verticem eius ascendit. Multa hedera vitisque toto gignitur monte, multae perennes aquae manant.
|
||||
Pomorum quoque varii salubresque suci sunt sua sponte fortuitorum seminum
|
||||
º
|
||||
fruges humo nutriente. Lauri baccarisque et
|
||||
inulae
|
||||
º
|
||||
multa in illis rupibus agrestis est silva.
|
||||
Credo equidem non divino instinctu, sed lascivia esse provectos, ut passim hederae ac vitium folia decerperent redimitique fronde toto nemore similes bacchantibus vagarentur.
|
||||
Vocibus ergo tot milium praesidem nemoris eius deum adorantium iuga montis
|
||||
resonabant, cum orta licentia a paucis, ut fere fit, in omnes se repente
|
||||
º
|
||||
vulgasset.
|
||||
Quippe velut in media pace per herbas adgestamque frondem prostravere corpora. Et rex fortuitam laetitiam non aversatus large ad epulas omnibus praebitis per
|
||||
X
|
||||
dies Libero Patri operatum habuit exercitum.
|
||||
Quis neget eximiam quoque gloriam saepius fortunae quam virtutis esse beneficium? quippe ne epulantes quidem et sopitos mero adgredi ausus est hostis, haud secus bacchantium ululantiumque fremitu perterritus, quam si proeliantium clamor esset auditus. Eadem felicitas ab Oceano revertentes temulentos commissantesque inter ora hostium texit.
|
||||
|
||||
Hinc ad regionem, quae Daedala vocatur, perventum est. Deseruerant incolae sedes et in avios silvestresque montes confugerant. Ergo Acadira transit aeque
|
||||
º
|
||||
usta et destituta incolentium fuga.
|
||||
Itaque rationem belli necessitas mutavit. Divisis enim copiis pluribus simul locis arma ostendit, oppressique, ubi non expectaverant hostem, omni clade perdomiti sunt.
|
||||
Ptolemaeus plurimas urbes, Alexander maximas cepit: rursusque, quas distribuerat, copias iunxit.
|
||||
Superato deinde Choaspe amne Coenon in obsidione urbis opulentae — Beira incolae vocant — reliquit: ipse ad Mazagas venit. Nuper Assacano, cuius regnum fuerat, demortuo regioni urbique praeerat mater eius Cleophis.
|
||||
|
||||
XXXVIII
|
||||
milia peditum tuebantur urbem non situ solum, sed etiam opere munitam. Nam qua spectat orientem, cingitur amne torrenti, qui praeruptis utrimque ripis aditum ad urbem inpedit.
|
||||
Ad occidentem et a meridie velut de industria rupes praealtas obmolita natura est, infra quas cavernae et voragines longa vetustate in altum cavatae iacent, quaque desinunt, fossa ingentis operis obiecta est.
|
||||
|
||||
XXXV
|
||||
stadium murus urbem conplectitur, cuius ima
|
||||
º
|
||||
saxo, superiora crudo latere
|
||||
sunt structa. Lateri vinculum lapides sunt, quos interposuere, ut duriori materiae fragilis incumberet, simulque terra humore diluta.
|
||||
Ne tamen universa consideret
|
||||
moles
|
||||
,
|
||||
º
|
||||
inpositae erant trabes validae, quibus iniecta tabulata muros et tegebant et pervios fecerant.
|
||||
Haec munimenta contemplantem Alexandrum consiliique incertum, quia nec cavernas nisi aggere poterat inplere nec tormenta aliter muris admovere, quidam e muro sagitta percussit eum.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Forte in suram incidit telum: cuius spiculo evolso admoveri equum iussit, quo vectus ne obligato quidem vulnere haud segnius destinata exequebatur.
|
||||
Ceterum cum crus saucium penderet et cruore siccato frigescens vulnus adgravaret dolorem, dixisse fertur se quidem Iovis filium dici, sed corporis aegri vitia sentire.
|
||||
Non tamen ante se recepit in castra, quam cuncta perspexit et, quae fieri vellet, edixit. Ergo, sicut imperatum erat, alii extra urbem tecta demoliebantur ingentemque vim materiae faciendo aggeri detrahebant, alii magnarum arborum stipites cum ramis ac moles saxorum in cavernas deiciebant.
|
||||
Iamque agger aequaverat summae fastigium terrae. Itaque turres erigebant, quae opera ingenti militum ardore intra nonum diem absoluta sunt. Ad ea visenda rex nondum obducta vulneri cicatrice processit laudatisque militibus admoveri machinas iussit, e quibus ingens vis telorum in propugnatores effusa est.
|
||||
Praecipue rudes talium operum terrebant mobiles turres tantasque moles nulla ope, quae cerneretur, admotas
|
||||
º
|
||||
deorum numine agi credebant: pila quoque muralia et excussas tormentis praegraves hastas negabant convenire mortalibus.
|
||||
Itaque desperata urbis tutela concessere in arcem. Inde, quia nihil obsessis praeter deditionem patebat,
|
||||
º
|
||||
legati ad regem descenderunt veniam petituri.
|
||||
Qua inpetrata regina venit cum magno nobilium feminarum grege aureis pateris vina libantium.
|
||||
Ipsa genibus regis parvo filio admoto non veniam modo, sed etiam pristinae fortunae inpetravit decus: quippe appellata regina est.
|
||||
Et credidere quidam plus formae quam miserationi datum. Puero certe
|
||||
º
|
||||
postea ex ea utcumque genito Alexandro fuit nomen.
|
||||
Hinc Polypercon ad urbem Noram cum exercitu missus inconditos oppidanos proelio vicit: intra munimenta conpulsos secutus urbem in dicionem redegit.
|
||||
Multa ignobilia oppida deserta a suis venere in regis potestatem. Quorum incolae armati petram Aornin nomine occupaverunt. Hanc ab Hercule frustra obsessam esse terraeque motu coactum absistere fama vulgaverat.
|
||||
Inopem consilii Alexandrum, quia undique praeceps et abrupta rupes erat, senior quidam peritus locorum cum duobus filiis adiit, si pretium operae esset,
|
||||
º
|
||||
aditum se monstraturum esse promittens.
|
||||
|
||||
LXXX
|
||||
talenta constituit daturum Alexander et altero ex iuvenibus obside retento ipsum ad exequenda, quae obtulerat, dimisit.
|
||||
Leviter armatis dux datus est Mylleas,
|
||||
º
|
||||
scriba regis. Hos enim circuitu, quo
|
||||
º
|
||||
fallerent hostem, in summum iugum placebat evadere.
|
||||
Petra non, ut pleraeque, modicis ac mollibus clivis in sublime fastigium crescit, sed in metae maxime modum erecta est, cuius ima
|
||||
spatiosiora sunt, altiora in artius coeunt, summa in acutum cacumen exurgunt.
|
||||
Radices eius Indus amnis subit, praealtus, utrimque asperis ripis: ab altera parte voragines eluviesque praeruptae sunt.
|
||||
Nec alia expugnandi patebat via, quam ut replerentur. Ad manum silva erat, quam rex ita caedi iussit, ut nudi stipites iacerentur, quippe rami fronde vestiti inpedissent ferentes. Ipse primus truncam arborem iecit clamorque exercitus, index alacritatis, secutus est nullo detrectante munus, quod rex occupasset.
|
||||
Intra septimum diem cavernas expleverant, cum rex sagittarios et Agrianos iubet per ardua niti: iuvenesque promptissimos ex sua cohorte
|
||||
XXX
|
||||
delegit.
|
||||
Duces his dati sunt Charus et Alexander, quem rex nominis, quod sibi cum eo commune esset, admonuit. Ac primo, quia tam manifestum periculum erat, ipsum regem discrimen subire non placuit:
|
||||
sed ut signum tuba datum est, vir audaciae promptae conversus ad
|
||||
corporis custodes sequi se iubet primusque invadit in rupem. Nec deinde quisquam
|
||||
Macedonum
|
||||
substitit relictisque stationibus sua sponte regem sequebantur.
|
||||
Multorum miserabilis fuit casus, quos ex praerupta rupe lapsos amnis praeterfluens hausit, triste spectaculum etiam non periclitantibus: cum vero alieno exitio, quid ipsis timendum foret, admonerentur, in metum misericordia versa non extinctos, sed semetipsos deflebant.
|
||||
Et iam eo perventum erat, unde sine pernicie nisi victores redire non possent, ingentia saxa in subeuntes provolventibus barbaris, quis perculsi
|
||||
º
|
||||
instabili et lubrico gradu praecipites recidebant.
|
||||
Evaserant tamen Alexander et Charus, quos cum
|
||||
XXX
|
||||
delectis praemiserat rex, et iam pugnare comminus coeperant: sed cum superne tela barbari ingererent, saepius ipsi feriebantur quam vulnerabant.
|
||||
Ergo Alexander et nominis sui et promissi memor, dum acrius quam cautius dimicat, confossus undique obruitur.
|
||||
Quem ut Charus iacentem conspexit, ruere in hostem omnium praeter ultionem immemor coepit multosque hasta, quosdam gladio interemit. Sed cum tot unum incesserent manus, super amici corpus procubuit exanimis.
|
||||
Haud secus, quam par erat, promptissimorum iuvenum ceterorumque militum interitu commotus rex signum receptui dedit.
|
||||
Saluti fuit, quod sensim et intrepidi se receperunt et barbari hostem depulisse contenti non institere cedentibus.
|
||||
Ceterum Alexander cum statuisset desistere incepto — quippe nulla spes potiundae petrae offerebatur — tamen speciem ostendit in obsidione perseverantis, nam et itinera obsideri iussit et turres admoveri et fatigatis alios succedere.
|
||||
Cuius pertinacia cognita Indi per biduum quidem ac duas noctes cum ostentatione non fiduciae modo, sed etiam victoriae epulati sunt, tympana suo more pulsantes.
|
||||
Tertia vero nocte tympanorum quidem strepitus desierat audiri, ceterum ex tota petra faces refulgebant, quas accenderant barbari, ut tutior esset ipsis fuga obscura nocte per invia saxa cursuris.
|
||||
Rex Balacro, qui specularetur, praemisso cognoscit petram fuga Indorum esse desertam. Tum dato signo, ut universi conclamarent, inconposite fugientibus metum incussit:
|
||||
multique, tamquam adesset hostis, per lubrica saxa perque invias cotes praecipitati occiderunt, plures aliqua membrorum parte mulcati ab integris deserti sunt.
|
||||
Rex locorum magis quam hostium victor tamen magnae victoriae
|
||||
speciem
|
||||
sacrificiis
|
||||
º
|
||||
et cultu deum fecit. Arae in petra locatae sunt Minervae Victoriaeque.
|
||||
Ducibus itineris, quo subire iusserat leviter armatos, etsi promissis minora praestiterant, pretium cum fide redditum est, petrae regionisque ei adiunctae Sisocosto tutela permissa.
|
||||
Inde processit Ecbolima et, cum angustias itineris obsideri
|
||||
XX
|
||||
milibus armatorum ab Erice quodam conperisset, gravius agmen exercitus Coeno ducendum modicis itineribus tradidit.
|
||||
Ipse praegressus
|
||||
per
|
||||
º
|
||||
funditores ac sagittarios deturbatis, qui obsederant saltum, sequentibus se copiis viam fecit.
|
||||
Indi, sive odio ducis sive gratiam victoris inituri, Ericen fugientem adorti interemerunt caputque eius atque arma ad Alexandrum detulerunt. Ille facto inpunitatem dedit, honorem denegavit exemplo.
|
||||
|
||||
Hinc ad flumen Indum sextisdecumis castris pervenit omniaque, ut praeceperat, ad traiciendum praeparata ab Hephaestione repperit.
|
||||
Regnabat in ea regione Omphis, qui patri quoque fuerat auctor dedendi regnum Alexandro et post mortem parentis legatos miserat, qui consulerent eum, regnare se interim vellet an privatum opperiri eius adventum.
|
||||
Permissoque, ut regnaret, non tamen ius datum usurpare sustinuit. Is benigne quidem exceperat Hephaestionem, gratuitum frumentum copiis eius admensus, non tamen ei occurrerat, ne fidem ullius nisi regis experiretur.
|
||||
Itaque venienti obviam cum armato exercitu egressus est, elephanti quoque per modica intervalla militum
|
||||
agmini immixti procul castellorum fecerant speciem.
|
||||
Ac primo Alexander non socium, sed hostem adventare credebat iamque et ipse arma milites capere et equites discedere
|
||||
º
|
||||
in cornua iusserat, paratus ad pugnam. At Indus cognito Macedonum errore iussis subsistere ceteris ipse concitat equum, quo vehebatur: idem Alexander quoque fecit, sive hostis sive amicus occurreret, vel sua virtute vel illius fide tutus.
|
||||
Coiere,
|
||||
º
|
||||
quod ex utriusque vultu posset intellegi, amicis animis: ceterum sine interprete non poterat conseri sermo. Itaque adhibito eo barbarus occurrisse se dixit cum exercitu totas imperii vires protinus traditurum nec expectasse,
|
||||
º
|
||||
dum per nuntios daretur fides.
|
||||
Corpus suum et regnum permittere illi, quem sciret gloriae militantem nihil magis quam famam timere perfidiae. Laetus simplicitate barbari rex et dexteram, fidei suae pignus, dedit et regnum restituit.
|
||||
|
||||
LVI
|
||||
elephanti erant, quos tradidit Alexandro, multaque pecora eximiae magnitudinis, tauros ad
|
||||
III
|
||||
milia, pretiosum in ea regione acceptumque animis regnantium armentum.
|
||||
Quaerenti Alexandro, plures agricultores haberet an milites, cum duobus regibus bellanti sibi maiore militum quam agrestium manu opus esse respondit.
|
||||
Abisares et Porus erant, sed in Poro eminebat auctoritas. Uterque ultra Hydaspen amnem regebat et belli fortunam, quisquis arma inferret, experiri decreverat.
|
||||
Omphis permittente Alexandro et regium insigne sumpsit et more gentis suae nomen, quod patris fuerat: Taxilen appellavere populares sequente nomine imperium, in quemcumque transiret.
|
||||
Igitur cum per triduum hospitaliter Alexandrum accepisset, quarto die et, quantum frumenti copiis, quas Hephaestion duxerat, praebitum a se esset, ostendit et aureas coronas ipsi amicisque omnibus, praeter haec signati argenti
|
||||
LXXX
|
||||
talenta dono dedit.
|
||||
Qua benignitate eius Alexander mire laetus et, quae is dederat, remisit et mille talenta ex praeda, quam vehebat, adiecit multaque convalia ex auro et argento vasa, plurimum Persicae vestis,
|
||||
XXX
|
||||
equos ex
|
||||
suis cum iisdem insignibus, quis adsueverant, cum ipsum veherent.
|
||||
Quae liberalitas sicut barbarum obstrinxerat, ita amicos ipsius vehementer offendit. E quibus Meleager super cenam largiore vino usus gratulari se Alexandro dixit, quod saltem in India repperisset dignum talentis mille.
|
||||
Rex haud oblitus, quam aegre tulisset, quod Clitum ob linguae temeritatem occidisset, iram quidem tenuit sed dixit, invidos homines nihil aliud quam ipsorum esse tormenta.
|
||||
Postero die legati Abisarae adiere regem. Omnia dicioni eius, ita ut mandatum erat, permittebant firmataque invicem fide remittuntur ad regem.
|
||||
Porum quoque nominis sui fama ratus ad deditionem posse conpelli, misit ad eum Cleocharen, qui denuntiaret ei, ut stipendium penderet et in primo suorum finium aditu occurreret regi. Porus alterum ex his facturum sese respondit, ut intranti regnum suum praesto esset, sed armatus.
|
||||
Iam Hydaspen Alexander superare decreverat, cum Barzaentes, defectionis Arachosiis auctor, vinctus trigintaque elephanti simul capti perducuntur, opportunum adversus Indos auxilium, quippe plus in beluis quam in exercitu spei ac virium illis erat.
|
||||
Samaxus quoque,
|
||||
º
|
||||
rex exiguae partis Indorum, qui Barzaenti se coniunxerat, vinctus adductus est.
|
||||
Igitur transfuga et regulo in custodiam, elephantis autem Taxili traditis ad amnem Hydaspen pervenit, in cuius ulteriore ripa Porus consederat transitu prohibiturus hostem.
|
||||
|
||||
CLXXX
|
||||
et
|
||||
V
|
||||
elephantos obiecerat eximio corporum robore ultraque eos currus
|
||||
CCC
|
||||
et peditum
|
||||
XXX
|
||||
fere milia, in quis erant sagittarii, sicuti ante dictum est, gravioribus telis, quam ut apte excuti possent.
|
||||
Ipsum vehebat elephantus super ceteras beluas eminens armaque auro et argento distincta corpus rarae magnitudinis honestabant. Par animus robori corporis et, quanta inter rudes poterat esse, sapientia.
|
||||
Macedonas non conspectus hostium solum, sed etiam
|
||||
fluminis, quod transeundum erat, magnitudo terrebat.
|
||||
IIII
|
||||
in latitudinem stadia diffusus profundo alveo et nusquam vada aperiente speciem vasti maris fecerat.
|
||||
Nec pro spatio aquarum late stagnantium impetum coercebat, sed quasi in artum coeuntibus ripis torrens et elisus ferebatur, occultaque saxa inesse ostendebant pluribus locis undae repercussae.
|
||||
Terribilior facies erat ripae, quam equi virique conpleverant. Stabant ingentes vastorum corporum moles et de industria inritatae horrendo stridore aures fatigabant.
|
||||
Hinc amnis, hinc hostis capacia quidem bonae spei pectora et saepe se experta inproviso tamen pavore percusserant. Quippe instabiles rates nec dirigi ad ripam nec tuto adplicari posse credebant.
|
||||
Erant in medio amne insulae crebrae, in quas et Indi et Macedones nantes levatis super capita armis transibant. Ibi levia proelia conserebantur et uterque rex parvae rei discrimine summae experiebatur eventum.
|
||||
Ceterum in Macedonum exercitu temeritate atque audacia insignes fuere Symmachus et Nicanor, nobiles iuvenes et perpetua partium felicitate ad spernendum omne periculum accensi.
|
||||
Quis ducibus promptissimi iuvenum lanceis modo armati transnavere in insulam, quam frequens hostis tenebat, multosque Indorum, nulla re melius quam audacia armati, interemerunt.
|
||||
Abire cum gloria poterant, si umquam temeritas felix inveniret modum: sed dum supervenientes contemptim et superbe quoque expectant, circumventi ab iis, qui occulti enaverant, eminus obruti telis sunt.
|
||||
Qui effugerant hostem, aut impetu amnis ablati sunt aut verticibus inpliciti. Eaque pugna multum Pori fiduciam erexit cuncta cernentis e ripa.
|
||||
Alexander inops consilii tandem ad fallendum hostem talem dolum intendit. Erat insula in flumine amplior ceteris, silvestris eadem et tegendis insidiis apta. Fossa quoque praealta haud procul ripa, quam tenebat ipse, non pedites modo, sed etiam cum equis viros poterat abscondere.
|
||||
Igitur ut a custodia huius opportunitatis
|
||||
oculos hostium averteret, Ptolemaeum omnibus turmis obequitare iussit procul insula et subinde Indos clamore terrere, quasi flumen transnaturus foret.
|
||||
Per conplures dies Ptolemaeus id fecit eoque consilio Porum quoque agmen suum ei parti, quam se petere simulabat, coegit advertere.
|
||||
Iam extra conspectum hostis insula erat. Alexander in diversa parte ripae statui suum tabernaculum iussit adsuetamque comitari ipsum cohortem ante id tabernaculum stare et omnem apparatum regiae magnificentiae hostium oculis de industria ostendi.
|
||||
Attalum etiam, aequalem sibi et haud disparem habitu oris et corporis, utique cum procul viseretur, veste regia exornat praebiturum speciem, ipsum regem illi ripae praesidere nec cogitare
|
||||
º
|
||||
de transitu.
|
||||
Huius consilii effectum primo morata tempestas est, mox adiuvit, incommoda quoque ad bonos eventus vertente fortuna.
|
||||
Traicere amnem cum ceteris copiis in regionem insulae, de qua ante dictum est, parabat, averso hoste in eos, qui cum Ptolemaeo inferiorem obsederant ripam, cum procella imbrem
|
||||
º
|
||||
vix sub tectis tolerabilem effundit: obrutique milites nimbo in terram refugerunt navigiis ratibusque desertis. Sed tumultuantium fremitus obstrepentibus ventis ab hoste non poterat audiri.
|
||||
Deinde momento temporis repressus est imber, ceterum adeo spissae intendere se nubes, ut conderent lucem vixque conloquentium inter ipsos facies noscitarentur.
|
||||
Terruisset alium obducta nox caelo, cum ignoto amne navigandum esset, forsitan hoste eam ipsam ripam, quam caeci atque inprovidi
|
||||
petebant, tenente.
|
||||
At rex
|
||||
º
|
||||
periculo gloriam accersens et
|
||||
º
|
||||
obscuritatem, quae ceteros terrebat,
|
||||
suam occasionem ratus dato signo, ut omnes silentio ascenderent in rates, eam, qua ipse vehebatur, primam iussit expelli.
|
||||
Vacua erat ab hostibus ripa, quae petebatur, quippe adhuc Porus Ptolemaeum tantum intuebatur. Una ergo navi, quam petrae fluctus inliserat, haerente ceterae evadunt: armaque capere milites et ire in ordines
|
||||
º
|
||||
iussit.
|
||||
Iamque agmen in cornua divisum ipse ducebat, cum Poro nuntiatur armis virisque ripam obtineri et rerum adesse discrimen. Ac primo humani ingenii vitio spei suae indulgens Abisaren belli socium — et ita convenerat — adventare credebat.
|
||||
Mox liquidiore luce aperiente aciem hostium
|
||||
º
|
||||
|
||||
C
|
||||
quadrigas et
|
||||
IIII
|
||||
milia equitum venienti agmini obiecit. Dux erat copiarum, quas praemisit, Hages, frater ipsius, summa virium in curribus.
|
||||
Senos viros singuli vehebant, duos clipeatos, duos sagittarios, ab utroque latere dispositos: aurigae erant ceteri, haud sane inermes, quippe iacula conplura, ubi comminus proeliandum erat, omissis habenis in hostem ingerebant. Ceterum vix ullus usus huius auxilii eo die fuit.
|
||||
Namque, ut supra dictum est, imber violentius quam alias fusus campos lubricos et inequitabiles fecerat gravesque et propemodum inmobiles currus inluvie ac voraginibus haerebant.
|
||||
Contra Alexander expedito ac levi agmine strenue invectus est. Scythae et Dahae primi omnium invasere Indos, Perdiccam deinde cum equitibus in dextrum cornu hostium emisit.
|
||||
Iam undique pugna se moverat, cum ii, qui currus agebant, illud ultimum auxilium suorum rati effusis habenis in medium discrimen ruere coeperunt. Anceps id malum utrisque erat.
|
||||
Nam et Macedonum pedites primo impetu obterebantur et per lubrica atque invia inmissi currus excutiebant eos, a quibus regebantur:
|
||||
aliorum turbati equi non in voragines modo lacunasque, sed etiam in amnem praecipitavere curricula.
|
||||
Pauci telis
|
||||
º
|
||||
hostium exacti penetravere ad Porum acerrime pugnam cientem. Is, ut dissipatos tota acie currus vagari sine rectoribus vidit, proximis amicorum distribuit elephantos.
|
||||
Post eos posuerat peditem ac sagittarios
|
||||
et
|
||||
tympana pulsare solitos: id pro cantu tubarum Indis erat. Nec strepitu eorum movebantur, olim ad notum sonum auribus mitigatis.
|
||||
Herculis simulacrum agmini peditum praeferebatur.
|
||||
Id maximum erat bellantibus incitamentum et deseruisse gestantes militare flagitium habebatur.
|
||||
Capitis etiam sanxerant poenam iis, qui ex acie non rettulissent, metu, quem ex illo hoste quondam conceperant, etiam in religionem venerationemque converso. Macedonas non beluarum modo, sed etiam ipsius regis aspectus parumper inhibuit.
|
||||
Beluae dispositae inter armatos speciem turrium procul fecerant, ipse Porus humanae magnitudinis propemodum excesserat formam. Magnitudinem
|
||||
cor
|
||||
pori
|
||||
º
|
||||
adicere videbatur belua, qua vehebatur, tantum inter ceteras eminens, quanto aliis ipse praestabat.
|
||||
Itaque Alexander contemplatus et regem et agmen Indorum, "Tandem', inquit, 'par animo meo periculum video. Cum bestiis simul et cum egregiis viris res est'.
|
||||
Intuensque Coenon, 'Cum ego', inquit, 'Ptolemaeo Perdiccaque et Hephaestione comitatus in laevum hostium cornu impetum fecero viderisque me in medio ardore certaminis, ipse dextrum move et turbatis signa infer. Tu, Antigene, et tu, Leonnate, et Tauron, invehemini in mediam aciem et urgebitis frontem.
|
||||
Hastae nostrae praelongae et validae non alias magis quam adversus beluas rectoresque earum usui esse poterunt: deturbate eos, qui vehuntur, et ipsas confodite. Anceps genus auxilii est et in suos acrius furit. In hostem enim imperio, in suos pavore agitur.'
|
||||
Haec elocutus concitat equum primus. Iamque, ut destinatum erat, invaserat ordines hostium, cum Coenus ingenti vi in laevum cornu invehitur.
|
||||
Phalanx quoque mediam Indorum aciem uno impetu perrupit. At Porus, qua equitem invehi senserat, beluas agi iussit: sed tardum et paene inmobile animal equorum velocitatem aequare non poterat.
|
||||
Ne sagittarum quidem ullus erat barbaris usus. Quippe longas
|
||||
º
|
||||
et praegraves, nisi prius in terra statuerent arcum, haud satis apte et commode inponunt: tum humo lubrica et ob id inpediente conatum molientes ictus celeritate hostium occupantur.
|
||||
Ergo spreto regis imperio — quod fere
|
||||
fit, ubi turbatis acrius metus quam dux imperare coepit — totidem erat imperatores, quot agmina errabant.
|
||||
Alius iungere aciem, alius dividere, stare quidam et nonnulli circumvehi terga hostium iubebant. Nihil in medium consulebatur.
|
||||
Porus tamen cum paucis, quibus metu potior fuerat pudor, colligere dispersos, obvius hosti ire pergit elephantosque ante agmen suorum agi iubet.
|
||||
Magnum beluae iniecere terrorem insolitusque stridor non equos modo, tam pavidum ad omnia animal, sed viros quoque ordinesque turbaverat.
|
||||
Iam fugae circumspiciebant locum paulo ante victores, cum Alexander Agrianos et Thracas leviter armatos, meliorem concursatione quam comminus militem, emisit in beluas.
|
||||
Ingentem hi vim telorum iniecere et elephantis et regentibus eos: phalanx quoque instare constanter territis coepit.
|
||||
Sed quidam avidius persecuti beluas in semet inritavere vulneribus. Obtriti ergo pedibus earum ceteris, ut parcius instarent, fuere documentum.
|
||||
Praecipue terribilis illa facies erat, cum manu arma virosque corriperent et super se regentibus traderent.
|
||||
Anceps ergo pugna nunc sequentium nunc fugientium elephantos in multum diei varium certamen extraxit: donec securibus — id namque genus auxilii praeparatum erat — pedes amputare coeperunt.
|
||||
Copidas vocabant gladios leviter curvatos, falcibus similes, quis adpetebant beluarum manus. Nec quicquam inexpertum non mortis modo, sed etiam in ipsa morte novi supplicii timor omittebat.
|
||||
Ergo elephanti, vulneribus tandem fatigati, suos impetu sternunt et, qui rexerant eos, praecipitati in terram ab ipsis obterebantur.
|
||||
Jamque
|
||||
º
|
||||
pecorum modo magis pavidi quam infesti ultra aciem exigebantur:
|
||||
cum Porus, destitutus a pluribus, tela multa
|
||||
º
|
||||
ante praeparata in circumfusos ex elephanto suo coepit ingerere multisque eminus vulneratis expositus ipse ad ictus undique petebatur.
|
||||
Novem iam vulnera hinc tergo, illinc pectore exceperat multoque sanguine profuso languidis manibus magis elapsa quam excussa tela mittebat.
|
||||
Nec segnius
|
||||
belua instincta rabie, nondum saucia, invehebatur ordinibus, donec rector beluae regem conspexit fluentibus membris omissisque armis vix compotem mentis.
|
||||
Tum beluam in fugam concitat sequente Alexandro: sed equus eius multis vulneribus confossus deficiensque procubuit, posito magis rege quam effuso. Itaque, dum equum mutat, tardius insecutus est.
|
||||
Interim frater Taxilis, regis Indorum, praemissus ab Alexandro monere coepit Porum, ne ultima experiri perseveraret dederetque se victori.
|
||||
At ille, quamquam exhaustae erant vires deficiebatque sanguis, tamen ad notam vocem excitatus, 'Adgnosco', inquit, 'Taxilis fratrem, imperii regnique sui proditoris': et telum, quod unum forte non effluxerat, contorsit in eum, quod per medium pectus penetravit ad tergum.
|
||||
Hoc ultimo virtutis opere edito fugere acrius coepit, sed elephantus quoque, qui multa exceperat tela, deficiebat. Itaque sistit fugam peditemque sequenti hosti obiecit.
|
||||
Iam Alexander consecutus erat et pertinacia Pori cognita vetabat resistentibus parci. Ergo undique et in pedites et in ipsum Porum tela congesta sunt, quis tandem
|
||||
º
|
||||
gravatus labi ex belua coepit.
|
||||
Indus, qui elephantum regebat, descendere eum ratus more solito elephantum procumbere iussit in genua: qui ut se submisit, ceteri quoque — ita enim instituti erant — demisere corpora in terram. Ea res et Porum et ceteros victoribus tradidit.
|
||||
Rex spoliari corpus Pori, interemptum esse credens, iubet et, qui detraherent loricam vestemque, concurrere: cum belua dominum tueri et spoliantes coepit adpetere levatumque corpus eius rursus dorso suo inponere. Ergo telis undique obruitur confossoque
|
||||
º
|
||||
eo in vehiculum Porus inponitur.
|
||||
Quem rex ut vidit adlevantem oculos, non odio, sed miseratione commotus, 'Quae, malum', inquit, 'amentia te coegit rerum mearum cognita fama belli fortunam experiri, cum Taxilis esset in deditos clementiae meae tam propinquum
|
||||
º
|
||||
tibi exemplum?'
|
||||
At ille, 'Quoniam', inquit, 'percontaris, respondebo ea libertate,
|
||||
quam interrogando fecisti. Neminem me fortiorem esse censebam.
|
||||
Meas enim noveram vires, nondum expertus tuas: fortiorem esse te belli docuit eventus. Sed ne sic quidem parum felix sum, secundus tibi'. Rursus interrogatus, quid ipse victorem statuere debere censeret, 'Quod hic', inquit, 'dies tibi suadet, quo expertus es, quam caduca felicitas esset.'
|
||||
Plus monendo profecit, quam si precatus esset: quippe magnitudinem animi eius interritam ac ne fortuna quidem infractam non misericordia modo, sed etiam honore excipere dignatus est.
|
||||
Aegrum curavit haud secus, quam si pro ipso pugnasset: confirmatum contra spem omnium in amicorum numerum recepit, mox donavit ampliore regno, quam tenuit.
|
||||
Nec sane quicquam ingenium eius solidius aut constantius habuit quam admirationem verae laudis et gloriae: simplicius tamen famam aestimabat in hoste quam in cive. Quippe a suis credebat magnitudinem suam destrui posse, eandem clariorem fore, quo maiores fuissent, quos ipse vicisset.
|
||||
|
||||
subigendos Sogdianos:
|
||||
subigendos.
|
||||
Cf.
|
||||
lectiones receptas
|
||||
5.2.1
|
||||
;
|
||||
7.3.1
|
||||
;
|
||||
7.8.11
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
linguis:
|
||||
|
||||
<Thayer note: Vogel's apparatus has
|
||||
linguis iussitque
|
||||
but
|
||||
iussitque
|
||||
does not appear in this area of the text.>
|
||||
|
||||
|
||||
linguis iussitque:
|
||||
|
||||
Jeep
|
||||
] linguis itaque.
|
||||
Cf.
|
||||
|
||||
adn. ad 7.10.7
|
||||
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
praeferebantur:
|
||||
|
||||
I
|
||||
] ferebantur.
|
||||
Quod in antecedente versu ante
|
||||
propinquis
|
||||
legitur
|
||||
quae,
|
||||
delevi voculam ortam esse ratus e praepositione
|
||||
prae,
|
||||
quae aliquo casu sede sua mota sit.
|
||||
|
||||
❦
|
||||
|
||||
parce:
|
||||
|
||||
Haud scio an vera viderit Fossius, qui coniecit:
|
||||
parce parentibus (
|
||||
cf.
|
||||
8.18 ut parentibus parcam). Mihi videtur Curtius scripsisse: de cetero
|
||||
(
|
||||
4.1.14
|
||||
;
|
||||
8.3.7
|
||||
)
|
||||
parentibus parce, quorum orbam sen. suppl. ne oner.
|
||||
❦
|
||||
|
||||
a duobus indicibus:
|
||||
|
||||
postposui cum Eussnero verbis
|
||||
liberavi rursus,
|
||||
ne sensu cassa uncis includerem. Persevero tamen in ea sententia, glossema hoc esse e locis
|
||||
7.1.5
|
||||
(a duobus indicibus delatum);
|
||||
10.1.40
|
||||
(del. a. d. i.)
|
||||
❦
|
||||
|
||||
videre:
|
||||
|
||||
P
|
||||
videri
|
||||
C. Si retinetur inf. passivi inseriturque
|
||||
et
|
||||
post
|
||||
ostendere,
|
||||
alius sensus oritur isque minime spernendus:
|
||||
volui ostendere
|
||||
(Indis)
|
||||
, adsuetis
|
||||
(
|
||||
i.e.
|
||||
iis qui adsueverint)
|
||||
nihil vilius videri
|
||||
etc.
|
||||
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,624 @@
|
|||
Alexander, tam memorabili victoria laetus, qua sibi Orientis finis apertos esse censebat, Soli victimis caesis milites quoque, quo promptioribus animis reliqua belli obirent, pro contione laudatos docuit, quidquid Indis virium fuisset, illa dimicatione prostratum: cetera opimam praedam fore celebratasque opes in ea regione eminere, quam peterent.
|
||||
Proinde iam vilia et obsoleta esse spolia de Persis: gemmis margaritisque et auro atque ebore Macedoniam Graeciamque, non suas tantum domos repletum ire.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Avidi milites et pecuniae et gloriae, simul quia numquam eos adfirmatio eius fefellerat, pollicentur operam. Dimissisque cum bona spe navigia exaedificari iubet, ut, cum totam Asiam percucurrisset, finem terrarum, mare inviseret.
|
||||
Multa materia navalis in proximis montibus erat: quam caedere adgressi magnitudinis invisitatae repperere serpentes.
|
||||
Rhinocerotes quoque, rarum alibi animal, in isdem montibus erant. Ceterum hoc nomen beluis inditum a Graecis, sermonis eius ignari aliud lingua sua usurpant.
|
||||
Rex duabus urbibus conditis in utraque fluminis, quod superaverat, ripa
|
||||
copiarum duces coronis et mille aureis singulos donat: ceteris quoque pro portione aut gradus,
|
||||
º
|
||||
quem in amicitia obtinebant, aut navatae operae honos habitus est.
|
||||
Abisares, qui prius, quam cum Poro dimicaretur, legatos ad Alexandrum miserat, rursus alios misit pollicentes, omnia facturum, quae imperasset, modo ne cogeretur corpus suum dedere: neque enim aut sine regio imperio victurum aut regnaturum esse captivum.
|
||||
Cui Alexander nuntiari iussit, si gravaretur ad se venire, ipsum ad eum esse venturum.
|
||||
Hinc porro amne superato ad interiora Indiae processit.
|
||||
Silvae erant prope in immensum spatium diffusae procerisque et in eximiam altitudinem editis arboribus umbrosae.
|
||||
Plerique rami instar ingentium stipitum flexi in humum rursus, qua se curvaverant, erigebantur, adeo ut species esset non rami resurgentis, sed arboris ex sua radice generatae.
|
||||
Caeli temperies salubris, quippe et vim solis umbrae levant et aquae large manant e fontibus.
|
||||
Ceterum hic quoque serpentium magna vis erat squamis fulgorem auri reddentibus. Virus haud ullum magis noxium est: quippe morsum praesens mors sequebatur, donec ab incolis remedium oblatum est. Hinc per deserta ventum est ad flumen Hyarotim.
|
||||
Iunctum erat flumini nemus, opacum arboribus alibi invisitatis agrestiumque pavonum multitudine frequens.
|
||||
Castris inde motis oppidum haud procul positum corona capit obsidibusque acceptis stipendium inponit.
|
||||
Ad magnam deinde, ut in ea regione, urbem pervenit, non muro solum, sed etiam palude munitam.
|
||||
Ceterum barbari vehiculis inter se iunctis dimicaturi occurrerunt: tela aliis hastae, aliis secures erant transsiliebantque in vehicula strenuo saltu, cum succurrere laborantibus suis vellent.
|
||||
Ac primo insolitum genus pugnae Macedonas terruit, cum eminus vulnerarentur. Deinde spreto tam incondito auxilio ab utroque latere vehiculis circumfusi repugnantes fodere coeperunt.
|
||||
Et vincula, quis conserta erant, iussit incidi, quo facilius
|
||||
singula circumvenirentur. Itaque
|
||||
VIII
|
||||
milibus suorum amissis in oppidum refugerunt.
|
||||
Postero die scalis undique admotis muri occupantur. Paucis pernicitas saluti fuit, qui cognito urbis excidio paludem transnavere
|
||||
et
|
||||
º
|
||||
in vicina oppida ingentem intulere terrorem, invictum exercitum et deorum profecto advenises memorantes.
|
||||
|
||||
Alexander ad vastandam eam regionem Perdicca cum expedita manu misso partem copiarum Eumeni tradidit, ut is quoque barbaros ad deditionem conpelleret: ipse ceteros ad urbem validam, in quam aliarum quoque confugerant incolae, duxit.
|
||||
Oppidani missis, qui regem deprecarentur, nihilo minus bellum parabant. Quippe orta seditio in diversa consilia diduxerat vulgum: alii omnia deditione potiora, quidam nullam opem in ipsis esse ducebant.
|
||||
Sed dum nihil in commune consulitur, qui deditioni inminebant, apertis portis hostem recipiunt.
|
||||
Alexander quamquam belli auctoribus iure poterat irasci, tamen omnibus venia data et obsidibus acceptis ad proximam deinde urbem castra movit. Obsides ducebantur ante agmen. Quos cum ex muris adgnovissent, utpote gentis eiusdem, in conloquium convocaverunt.
|
||||
Illi clementiam regis simulque vim commemorando ad deditionem eos conpulere: ceterasque urbes simili modo domitas in fidem accepit.
|
||||
|
||||
Hinc in regnum Sopithis perventum est. Gens, ut barbari credunt, sapientia excellet bonisque moribus regitur.
|
||||
Genitos liberos non parentum arbitrio tollunt aluntque, sed eorum, quibus spectandi infantum habitum cura mandata est. Si quos insignes aut aliqua parte membrorum inutiles notaverunt, necari iubent.
|
||||
Nuptiis coeunt non genere ac nobilitate coniunctis, sed electa corporum specie, quia eadem aestimatur in liberis.
|
||||
Huius gentis oppidum, cui Alexander admoverat copias, ab ipso Sopithe obtinebatur. Clausae erant portae, sed nulli in muris turribusque se armati ostendebant dubitabantque Macedones, deseruissent urbem
|
||||
incolae an fraude se occulerent:
|
||||
cum subito patefacta porta rex Indus cum duobus adultis filiis occurrit, multum inter omnes barbaros eminens corporis specie.
|
||||
Vestis erat auro purpuraque distincta, quae etiam crura velabat: aureis soleis inseruerat gemmas, lacerti quoque et brachia margaritis ornata erant.
|
||||
Pendebant ex auribus insignes candore ac magnitudine lapilli. Baculum aureum berylli distinguebant. Quo tradito precatus, ut sospites
|
||||
º
|
||||
acciperet, se liberosque et gentem suam dedidit.
|
||||
Nobiles ad venandum canes in ea regione sunt: latratu abstinere dicuntur, cum viderunt feram, leonibus maxime infesti.
|
||||
Horum vim ut ostenderet Alexandro, in conseptum leonem eximiae magnitudinis iussit emitti et
|
||||
IIII
|
||||
omnino admoveri canes, qui celeriter feram occupaverunt. Tum ex his, qui adsueverant talibus ministeriis, unus
|
||||
º
|
||||
canis leoni cum aliis inhaerentis crus avellere et, quia non sequebatur, ferro amputare coepit.
|
||||
Ne sic quidem pertinacia victa rursus aliam partem secare institit et inde non segnius inhaerentem ferro subinde caedebat. Ille in vulnere ferae dentes moribundus quoque infixerat: tantam
|
||||
º
|
||||
illis animalibus ad venandum cupiditatem ingenerasse naturam memoriae proditum est.
|
||||
Equidem plura transcribo quam credo: nam nec adfirmare sustineo, de quibus dubito, nec subducere, quae accepi.
|
||||
Relicto igitur Sopithe in suo regno ad fluvium Hypasin processit, Hephaestione, qui diversam regionem subegerat, coniuncto.
|
||||
|
||||
Phegeus erat gentis proximae rex: qui popularibus suis colere agros, ut adsueverant, iussis Alexandro cum donis occurrit, nihil, quod imperaret, detrectans.
|
||||
Biduum apud eum substitit rex: tertio die amnem superare decreverat, transitu difficilem non spatio solum aquarum, sed etiam saxis inpeditum.
|
||||
Percontatus igitur Phegea, quae noscenda erant,
|
||||
XII
|
||||
dierum ultra flumen per vastas solitudines iter esse cognoscit: excipere
|
||||
deinde Gangen, maximum totius Indiae fluminum:
|
||||
ulteriorem ripam colere gentes Gangaridas et Prasios eorumque regem esse Aggrammen,
|
||||
XX
|
||||
milibus equitum ducentisque peditum obsidentem vias.
|
||||
Ad hoc quadrigarum
|
||||
II
|
||||
milia trahere et, praecipuum terrorem, elephantos, quos
|
||||
III
|
||||
milium numerum explere dicebat. Incredibilia regi omnia videbantur.
|
||||
Igitur Porum — nam cum eo erat — percontatur, an vera essent, quae dicerentur.
|
||||
Ille vires quidem gentis et regni haud falso iactari adfirmat: ceterum, qui regnaret, non modo ignobilem esse, sed etiam ultimae sortis, quippe patrem eius, tonsorem vix diurno quaestu propulsantem famem, propter habitum haud indecorum cordi fuisse reginae.
|
||||
Ab ea in propiorem eius, qui tum regnasset, amicitiae locum admotum interfecto eo per insidias sub specie tutelae liberum eius invasisse regnum necatisque pueris hunc, qui nunc regnat, generasse, invisum vilemque popularibus, magis paternae fortunae quam suae memorem.
|
||||
Adfirmatio Pori multiplicem animo regis iniecerat curam. Hostem beluasque spernebat, situm locorum et vim fluminum extimescebat.
|
||||
Relegatos in ultimum paene rerum humanarum persequi terminum et eruere arduum videbatur: rursus avaritia gloriae et insatiabilis cupido famae nihil invium, nihil remotum videri sinebat.
|
||||
Et interdum dubitabat, an Macedones, tot emensi spatia terrarum, in acie et in castris senes facti, per obiecta flumina, per tot naturae obstantes difficultates secuturi essent: abundantes onustosque praeda magis parta frui velle, quam adquirenda fatigari.
|
||||
Non idem sibi et militibus animi esse,
|
||||
se
|
||||
º
|
||||
totius orbis imperium mente conplexum adhuc in operum suorum primordio stare: militem labore defatigatum proximum quemque fructum finito tandem periculo expetere.
|
||||
Vicit ergo cupido rationem et ad contionem vocatis militibus ad hunc maxime modum disseruit: 'Non ignoro, milites, multa, quae terrere vos possent, ab incolis Indiae per hos dies de industria esse iactata.
|
||||
Sed non est inprovisa vobis mentientium
|
||||
vanitas. Sic Ciliciae fauces, sic Mesopotamiae campos, Tigrim et Euphraten, quorum alterum vado transivimus, alterum ponte, terribilem fecerant Persae.
|
||||
Numquam ad liquidum fama perducitur, omnia illa tradente maiora sunt vero. Nostra quoque gloria, cum sit ex solido, plus tamen habet nominis quam operis.
|
||||
Modo quis beluas offerentes moenium speciem, quis Hydaspem amnem, quis cetera auditu maiora quam vero sustineri
|
||||
º
|
||||
posse credebat? Olim, hercule, fugissemus ex Asia, si nos fabulae debellare potuissent.
|
||||
Creditisne elephantorum greges maiores esse, quam usquam armentorum sunt, cum et rarum sit animal nec facile capiatur multoque difficilius mitigetur?
|
||||
Atqui eadem vanitas copias peditum equitumque numeravit. Nam flumen, quo latius fusum est, hoc placidius stagnat: quippe angustis ripis coercita et in angustiorem alveum elisa torrentes aquas invehunt, contra spatio alvei segnior cursus est.
|
||||
Praeterea in ripa omne periculum est, ubi adplicantes navigia hostis expectat. Ita quantumcumque flumen intervenit, idem futurum discrimen est evadentium in terram. Sed omnia ista vera esse fingamus.
|
||||
Utrumne vos magnitudo beluarum an multitudo hostium terret? Quod pertinet ad elephantos, praesens habemus exemplum: in suos vehementius quam in nos incucurrerunt, tam vasta corpora securibus falcibusque mutilata sunt.
|
||||
Quid autem interest, totidem sint, quot Porus habuit, an
|
||||
III
|
||||
milia, cum uno aut altero vulneratis
|
||||
videamus
|
||||
º
|
||||
ceteros in fugam declinari?
|
||||
Dein paucos quoque
|
||||
º
|
||||
incommode regunt: congregata vero tot milia ipsa se elident,
|
||||
º
|
||||
ubi nec stare nec fugere potuerint inhabiles vastorum corporum moles. Equidem sic animalia ista contempsi, ut, cum haberem ipse, non opposuerim, satis gnarus, plus suis quam hostibus periculi inferre.
|
||||
At enim equitum peditumque multitudo vos commovet! Cum paucis enim pugnare soliti estis et nunc primum inconditam sustinebitis turbam.
|
||||
Testis adversus multitudinem invicti Macedonum roboris Granicus amnis
|
||||
et Cilicia inundata cruore
|
||||
º
|
||||
Persarum et Arbela, cuius campi devictorum a nobis ossibus strati sunt.
|
||||
Sero hostium legiones numerare coepistis, postquam solitudinem in Asia vincendo fecistis. Cum per Hellespontum navigaremus, de paucitate nostra cogitandum fuit: nunc nos Scythae sequuntur, Bactriana auxilia praesto sun, Dahae Sogdianique inter nos militant. Nec tamen illi turbae confido.
|
||||
Vestras manus intueor, vestram virtutem rerum, quas gesturus sum, vadem praedemque habeo. Quamdiu vobiscum in acie stabo, nec mei nec hostium exercitus numero. Vos modo animos mihi plenos alacritatis ac fiduciae adhibete.
|
||||
Non in limine operum laborumque nostrorum, sed in exitu stamus. Pervenimus ad solis ortum et Oceanum: nisi obstat ignavia, inde victores perdomito fine terrarum revertemur in patriam. Nolite, quod pigri agricolae faciunt, maturos fructus per inertiam amittere e manibus.
|
||||
Maiora sunt periculis praemia: dives eadem et inbellis est regio. Itaque non tam ad gloriam vos duco, quam ad praedam. Digni estis, qui opes, quas illud mare litoribus invehit, referatis in patriam, digni, qui nihil inexpertum, nihil metu omissum relinquatis.
|
||||
Per vos gloriamque vestram, qua humanum fastigium exceditis, perque et mea in vos et in me vestra merita, quibus invicti contendimus, oro quaesoque, ne humanarum rerum terminos adeuntem alumnum commilitonemque vestrum, ne dicam regem, deseratis.
|
||||
Cetera vobis imperavi, hoc unum debiturus sum. Et is vos rogo, qui nihil umquam vobis praecepi, quin primus me periculis obtulerim,
|
||||
º
|
||||
qui saepe aciem clipeo meo texi. Ne infregeritis in manibus meis palmam, qua Herculem Liberumque Patrem, si invidia afuerit, aequabo.
|
||||
Date hoc precibus meis et tandem obstinatum silentium rumpite. Ubi est ille clamor, alacritatis vestrae index? ubi ille meorum Macedonum vultus? Non adgnosco vos, milites, nec adgnosci videor a vobis. Surdas iamdudum aures pulso, aversos animos et infractos excitare conor'.
|
||||
Cumque illi in terram demissis
|
||||
capitibus tacere perseverarent, 'Nescio quid', inquit, 'in vos inprudens deliqui, quod me ne intueri quidem vultis. In solitudine mihi videor esse. Nemo respondet, nemo saltem negat. Quos adloquor? quid autem postulo? Vestram gloriam et magnitudinem vindicamus.
|
||||
Ubi sunt illi, quorum certamen paulo ante vidi contendentium, qui potissimum vulnerati regis corpus exciperent? desertus, destitutus sum, hostibus deditus. Sed solus quoque ire perseverabo.
|
||||
Obicite me fluminibus et beluis et illis gentibus, quarum nomina horretis. Inveniam, qui desertum a vobis sequantur: Scythae Bactrianique erunt mecum, hostes paulo ante, nunc milites nostri.
|
||||
Mori praestat, quam precario imperatorem esse. Ite reduces domos! ite deserto rege ovantes! Ego hic a vobis desperatae victoriae aut honestae morti locum inveniam.'
|
||||
Ne sic quidem ulli militum vox exprimi potuit. Expectabant, ut duces principesque ad regem perferrent, vulneribus et continuo labore militiae fatigatos non detrectare munia, sed sustinere non posse.
|
||||
Ceterum illi metu attoniti in terram ora defixerant. Igitur primo fremitus sua sponte, deinde gemitus quoque oritur paulatimque liberius dolor erigi coepit manantibus lacrimis, adeo ut rex ira in misericordiam versa ne ipse quidem, quamquam cuperet,
|
||||
º
|
||||
temperare oculis potuerit.
|
||||
Tandem universa contione effusius flente Coenus ausus est cunctantibus ceteris propius tribunal accedere, significans se loqui velle.
|
||||
Quem ut videre milites detrahentem galeam capiti — ita enim regem adloqui mos est — hortari coeperunt, ut causam exercitus ageret.
|
||||
Tum Coenus, 'Dii prohibeant', inquit, 'a nobis inpias mentes: et profecto prohibent. Idem animus est tuis, qui fuit semper, ire quo iusseris, pugnare, periclitari, sanguine nostro commendare posteritati tuum nomen. Proinde si perseveras, inermes quoque et nudi et exangues, utcumque tibi cordi est, sequimur vel
|
||||
antecedimus.
|
||||
Sed si audire vis non fictas tuorum militum voces, verum necessitate ultima expressas, praebe, quaeso, propitias aures imperium atque auspicium tuum constantissime secutis et, quocumque pergis, secuturis.
|
||||
Vicisti, rex, magnitudine rerum non hostes modo, sed etiam milites. Quidquid mortalitas capere poterat, inplevimus. Emensis maria terrasque melius nobis quam incolis omnia nota sunt. Paene in ultimo mundi fine consistimus.
|
||||
In alium orbem paras ire et Indiam quaeris Indis quoque ignotam: inter feras serpentesque degentes eruere ex latebris et cubilibus suis expetis, ut plura, quam sol videt, victoria lustres.
|
||||
Digna prorsus cogitatio animo tuo, sed altior nostro.
|
||||
Virtus enim tua semper
|
||||
in
|
||||
incremento erit, nostra vis iam in fine est. Intuere corpora exsanguia, tot perfossa vulneribus, tot cicatricibus putria. Iam tela hebetia sunt, iam arma deficiunt. Vestem Persicam induimus,
|
||||
º
|
||||
quia domestica subvehi non potest.
|
||||
In externum degeneravimus
|
||||
º
|
||||
cultum. Quoto cuique lorica est? quis equum habet? Iube quaeri, quam multos servi ipsorum persecuti sint, quid cuique supersit ex praeda. Omnium victores omnium inopes sumus. Nec luxuria laboramus, sed bello instrumenta belli consumpsimus.
|
||||
Hunc tu pulcherrimum exercitum nudum obicies beluis? Quarum ut multitudinem augeant de industria barbari, magnum tamen esse numerum etiam ex mendacio intellego.
|
||||
Quodsi adhuc penetrare in Indiam certum est, regio a meridie minus vasta est, qua subacta licebit decurrere in illud mare, quod rebus humanis terminum voluit esse natura.
|
||||
Cur circuitu petis gloriam, quae ad manum posita est? sic quoque
|
||||
º
|
||||
occurrit Oceanus. Nisi mavis errare, pervenimus, quo tua fortuna ducit.
|
||||
Haec tecum quam sine te cum his loqui malui, non uti inirem circumstantis exercitus gratiam, sed ut vocem loquentium potius quam gemitum murmurantium audires.'
|
||||
Ut finem orationi Coenus inposuit, clamor undique urbs ploratu oritur, regem, patrem, dominum
|
||||
confusis appellantium vocibus.
|
||||
Iamque et alii duces praecipueque seniores, quis ob aetatem et excusatio honestior erat et auctoritas maior, eadem precabantur.
|
||||
Ille nec castigare obstinatos nec mitigare poterat iratos. Itaque inops consilii desiluit e tribunali claudique regiam iussit omnibus praeter adsuetos adire prohibitis. Biduum irae datum est.
|
||||
Tertio die processit erigique
|
||||
º
|
||||
duodecim aras ex quadrato saxo, monumentum expeditionis suae, munimenta quoque castrorum iussit extendi cubiliaque amplioris formae quam pro corporum habitu relinqui, ut speciem omnium augeret, posteritati fallax miraculum praeparans.
|
||||
|
||||
Hinc repetens, quae emensus erat, ad flumen Acesinem locat castra. Ibi forte Coenus morbo extinctus est: cuius morte ingemuit quidem rex, adiecit tamen, propter paucos dies longam orationem eum exorsum, tamquam solus Macedoniam visurus esset.
|
||||
Iam in aqua classis, quam aedificari iusserat, stabat. Inter haec
|
||||
º
|
||||
Memnon ex Thracia in supplementum equitum
|
||||
V
|
||||
milia, praeter eos ab Harpalo peditum
|
||||
VII
|
||||
milia adduxerat armaque
|
||||
XXV
|
||||
milibus
|
||||
º
|
||||
auro et argento caelata pertulerat, quis distributis vetera cremari iussit.
|
||||
Mille navigiis aditurus Oceanum discordesque et vetera odia retractantes Porum et Taxilen, Indiae reges, firmatae per adfinitatem gratiae relinquit in suis regnis, summo in aedificanda classe amborum studio usus.
|
||||
Oppida quoque duo condidit, quorum alterum Nicaeam appellavit, alterum Bucephalam, equi, quem amiserat, memoriae ac nomini dedicans urbem.
|
||||
Elephantis deinde et inpedimentis terra sequi iussis secundo amne defluxit, quadraginta ferme stadia singulis diebus procedens, ut opportunis locis exponi subinde copiae possent.
|
||||
Perventum erat in regionem, in qua Hydaspes amnis Acesini committitur.
|
||||
Hinc decurrit in fines Siborum. Hi de exercitu Herculis maiores suos esse
|
||||
memorant: aegros relictos cepisse
|
||||
º
|
||||
sedem, quam ipsi obtinebant.
|
||||
Pelles ferarum pro veste, clavae tela erant: multaque enim, cum Graeci mores exolevissent, stirpis ostendebant vestigia.
|
||||
Hinc escensione facta
|
||||
CC
|
||||
et
|
||||
L
|
||||
stadia excessit depopulatusque regionem oppidum, caput eius, corona cepit.
|
||||
|
||||
XL
|
||||
peditum milia Agalasses in ripa fluminum opposuerant:
|
||||
º
|
||||
quae amne superato in fugam conpulit inclusosque moenibus expugnat. Puberes interfecti sunt, ceteri venierunt.
|
||||
Alteram deinde urbem expugnare adortus magnaque vi defendentium pulsus multos Macedonum amisit. Sed cum in obsidione perseverasset, oppidani desperata salute ignem subiecere tectis seque
|
||||
º
|
||||
ac liberos coniugesque incendio cremant.
|
||||
Quod cum ipsi augerent, hostes extinguerent, nova forma pugnae erat. Delebant incolae urbem, hostes defendebant:
|
||||
º
|
||||
adeo etiam naturae iura bellum in contrarium mutat.
|
||||
Arx erat oppidi intacta, in qua praesidium dereliquit. Ipse navigiis circumvectus est arcem. Quippe
|
||||
III
|
||||
flumina tota India praeter Gangen maxima munimento arcis adplicant undas. A septentrione Indus adluit, a meridie Acesines Hydaspi confunditur.
|
||||
Ceterum amnium coetus maritimis similes fluctus movet multoque ac turbido limo, quod aquarum concursu subinde turbatur, iter, qua meatur
|
||||
º
|
||||
navigiis, in tenuem alveum cogitur.
|
||||
Itaque cum crebri fluctus se inveherent et navium hinc proras, hinc latera pulsarent, subducere nautae vela coeperunt. Sed ministeria eorum hinc metu,
|
||||
º
|
||||
hinc praerapida celeritate fluminum occupantur.
|
||||
In oculis omnium duo maiora
|
||||
º
|
||||
navigia submersa sunt: leviora, cum et ipsa nequirent regi, in ripam tamen innoxia expulsa sunt. Ipse rex in rapidissimos vertices incidit, quibus intorta navis obliqua et gubernaculi inpatiens agebatur.
|
||||
Iam vestem detraxerat corpori proiecturus semet in flumen amicique, ut exciperent eum, haud procul nabant adparebatque anceps periculum tam nataturi quam navigare perseverantis.
|
||||
Ergo ingenti certamine concitant remos quantaque vis humana [esse]
|
||||
poterat admota est, ut fluctus, qui se invehebant,
|
||||
º
|
||||
everberarentur.
|
||||
Findi crederes undas et retro gurgites cedere. Quibus tandem navis erepta non tamen ripae adplicatur, sed in proximum vadum inliditur. Cum amni bellum fuisse crederes. Ergo aris pro numero fluminum positis sacrificioque facto
|
||||
XXX
|
||||
stadia processit.
|
||||
|
||||
Inde ventum est in regionem Sudracarum
|
||||
º
|
||||
Mallorumque, quos alias bellare inter se solitos tunc periculi societas iunxerat. Nonaginta milia iuniorum peditum in armis erant, praeter hos equitum
|
||||
X
|
||||
milia nongentaeque quadrigae.
|
||||
At Macedones, qui omni discrimine iam defunctos se esse crediderant, postquam integrum bellum cum ferocissimis Indiae gentibus superesse cognoverunt, inproviso metu territi rursus seditiosis vocibus regem increpare coeperunt:
|
||||
Gangen amnem et, quae ultra essent, coactum
|
||||
º
|
||||
transmittere, non tamen finisse, sed mutasse bellum. Indomitis gentibus se obiectos, ut sanguine suo aperirent ei Oceanum.
|
||||
Trahi extra sidera et solem cogique adire, quae mortalium oculis natura subduxerit. Novis identidem armis novos hostes existere. Quos ut omnes fundant fugentque, quod praemium ipsos manere? caliginem ac tenebras et perpetuam noctem profundo incubantem mari, repletum immanium beluarum gregibus fretum, inmobiles undas, in quibus emoriens natura defecerit.
|
||||
Rex non sua, sed militum sollicitudine anxius contione advocata docet, inbelles esse, quos metuant. Nihil deinde praeter has gentes obstare, quominus terrarum spatia emensi ad finem simul mundi laborumque perveniant.
|
||||
Cessisse
|
||||
se
|
||||
º
|
||||
illis metuentibus Gangen et multitudinem nationum, quae ultra amnem essent: declinasse iter eo, ubi par gloria, minus periculum esset.
|
||||
Iam prospicere se Oceanum, iam perflare ad ipsos auram maris. Ne inviderent sibi laudem, quam peteret. Herculis et Liberi Patris terminos transituros illos, regi suo parvo inpendio immortalitatem famae daturos. Paterentur se ex Indi redire, non fugere.
|
||||
|
||||
Omnis multitudo et maxime militaris mobili impetu effertur:
|
||||
º
|
||||
ita seditionis non remedia quam principia maiora sunt.
|
||||
Non alias tam alacer clamor ab exercitu est redditus iubentium, duceret dis secundis aequaretque gloria, quos aemularetur. Laetus his adclamationibus ad hostes protinus castra movit.
|
||||
Validissimae Indorum gentes erant et bellum inpigre parabant ducemque ex natione Sudracarum spectatae virtutis elegerant: qui sub radicibus montis castra posuit lateque ignes, ut speciem multitudinis augeret, ostendit, clamore quoque ac sui moris ululatu identidem adquiescentes Macedonas frustra terrere conatus.
|
||||
Iam lux adpetebat, cum rex fiduciae ac spei plenus alacres milites arma capere et exire in aciem iubet. Sed — haud traditur metune an oborta seditione inter ipsos — subito profugerunt
|
||||
º
|
||||
barbari:
|
||||
certe avios montes et inpeditos occupaverunt, quorum agmen rex frustra persecutus inpedimenta cepit.
|
||||
Perventum deinde est ad oppidum Sudracarum, in quod plerique confugerant, haud maiore fiducia moenium, quam armorum.
|
||||
Iam admovebat rex, cum vates monere eum coepit, ne committeret aut
|
||||
º
|
||||
certe differret obsidionem: vitae eius periculum ostendi.
|
||||
Rex Demophontem — is namque vates erat — intuens, 'Si quis', inquit, 'te arti tuae intentum et exta spectantem
|
||||
º
|
||||
sic interpellet, non dubitem, quin incommodus ac molestus videri tibi possit.'
|
||||
Et cum ille 'ita prorsus futurum' respondisset, 'Censesne', inquit, 'tantas res, non pecudum fibras ante oculos habenti ullum esse maius inpedimentum, quam vatem superstitione captum?'
|
||||
Nec diutius, quam respondit, moratus admoveri iubet scalas cunctantibusque ceteris evadit in murum. Angusta muri corona erat: non pinnae sicut alibi fastigium eius distinxerant, sed perpetua lorica obducta transitum saepserat.
|
||||
Itaque rex haerebat magis quam stabat in margine, clipeo undique incidentia tela propulsans: nam ubique eminus ex turribus petebatur.
|
||||
Nec subire milites poterant, quia superne vi telorum
|
||||
obruebantur. Tandem magnitudinem periculi
|
||||
º
|
||||
pudor vicit, quippe cernebant cunctatione sua dedi hostibus regem. Sed festinando morabantur auxilia.
|
||||
Nam dum pro se quisque certat evadere, oneravere scalas, quis non sufficientibus devoluti unicam spem regis fefellerunt. Stabat enim in conspectu tanti exercitus velut in solitudine destitutus.
|
||||
Iamque laevam, qua clipeum ad ictus circumferebat, lassaverat clamantibus amicis, ut ad ipsos desiliret, stabantque excepturi: cum ille rem ausus est incredibilem atque inauditam multoque magis ad famam temeritatis quam gloriam insignem.
|
||||
Namque in urbem hostium plenam praecipiti saltu semetipse immisit, cum vix sperare posset, dimicantem certe et non inultum esse moriturum: quippe antequam adsurgeret, opprimi poterat et capi vivus.
|
||||
Sed forte ita libraverat corpus, ut se pedibus exciperet. Itaque stans init pugnam et, ne circumiri posset, fortuna providerat.
|
||||
Vetusta arbor haud procul muro ramos multa fronde vestitos velut de industria regem protegentes obiecerat: huius spatioso stipiti corpus
|
||||
ne circumiri posset
|
||||
adplicuit, clipeo tela, quae ex adverso ingerebantur, excipiens.
|
||||
Nam cum
|
||||
º
|
||||
unum procul tot manus peterent, nemo tamen audebat propius accedere: missilia ramis plura quam clipeo incidebant.
|
||||
Pugnabat pro rege primum celebrati nominis fama, deinde desperatio, magnum ad honeste moriendum incitamentum.
|
||||
Sed cum subinde hostis adflueret, iam ingentem vim telorum exceperat clipeo, iam galeam saxa perfregerant, iam continuo labore gravata
|
||||
º
|
||||
genua succiderant.
|
||||
Itaque contemptim et incaute qui proximi steterant incurrerunt: e quibus duos gladio ita excepit, ut ante ipsum exanimes procumberent. Nec cuiquam deinde propius incessendi eum animus fuit: procul iacula sagittasque mittebant.
|
||||
Ille ad omnes ictus expositus non aegre tamen
|
||||
º
|
||||
exceptum poplitibus corpus tuebatur, donec
|
||||
Indus duorum cubitorum sagittam — namque Indis, ut antea diximus, huius magnitudinis sagittae erant — ita excussit, ut per thoracem paulum super latus dextrum infigeret.
|
||||
Quo vulnere adflictus magna vi sanguinis emicante remisit arma moribundo similis adeoque resolutus, ut ne ad vellendum quidem telum sufficeret dextera.
|
||||
Itaque ad spoliandum corpus, qui vulneraverat, alacer gaudio accurrit. Quem ut inicere corpori suo manus sensit, credo, ultimi dedecoris indignitate commotus linquentem revocavit animum et nudum hostis latus subiecto mucrone hausit.
|
||||
Iacebant circa regem tria corpora procul stupentibus ceteris. Ille ut, antequam ultimus spiritus deficeret, dimicans tamen
|
||||
º
|
||||
extingueretur, clipeo se adlevare conatus est:
|
||||
et postquam ad conitendum nihil supererat virium, dextera inpendentes ramos conplexus temptabat adsurgere. Sed ne sic quidem potens corporis rursus in genua procumbit, manu provocans hostes, si quis congredi auderet.
|
||||
Tandem Peucestes per aliam oppidi partem deturbatis propugnatoribus muri vestigia persequens regis supervenit.
|
||||
Quo conspecto Alexander, iam non vitae suae, sed mortis solacium supervenisse ratus, clipeo fatigatum corpus excepit. Subit inde Timaeus et paulo post Leonnatus, huic Aristonus supervenit.
|
||||
Indi quoque, cum intra moenia regem esse conperissent, omissis ceteris illuc concurrerunt urgebantque protegentes. Ex quibus Timaeus multis adverso corpore vulneribus acceptis egregiaque edita pugna cecidit:
|
||||
Peucestes quoque tribus iaculis confossus non se tamen scuto, sed regem tuebatur: Leonnatus, dum avide ruentes barbaros submovet, cervice graviter icta semianimis procubuit ante regis pedes.
|
||||
Iam et Peucestes vulneribus fatigatus submiserat clipeum, in Aristono spes ultima haerebat. Hic quoque graviter saucius tantam vim hostium ultra sustinere non poterat.
|
||||
Inter haec ad Macedonas regem cecidisse fama perlata est. Terruisset alios, quod illos incitavit. Namque periculi omnis immemores dolabris perfregere
|
||||
murum et, qua moliti erant aditum, inrupere in urbem Indosque plures fugientes quam congredi ausos ceciderunt.
|
||||
Non senibus, non feminis, non infantibus parcitur: quisquis occurrerat, ab illo vulneratum regem esse credebant. Tandemque internecione hostium iustae irae parentatum est.
|
||||
Ptolemaeum, qui postea regnavit, huic pugnae adfuisse auctor est Clitarchus et Timagenes. Sed ipse, scilicet gloriae suae non refragatus, afuisse se missum in expeditionem memoriae tradidit. Tanta conponentium vetusta
|
||||
º
|
||||
rerum monumenta vel securitas vel, par huic vitium, credulitas fuit!
|
||||
Rege in tabernaculum relato medici lignum sagittae corpori infixae
|
||||
º
|
||||
ita, ne spiculum moveretur, abscidunt.
|
||||
Corpore deinde nudato animadvertunt hamos inesse telo nec aliter id sine pernicie corporis extrahi posse, quam ut secando vulnus augerent.
|
||||
Ceterum, ne secantes profluvium sanguinis occuparet, verebantur: quippe ingens telum adactum erat et penetrasse in viscera videbatur.
|
||||
Critobulus, inter medicos artis eximiae, sed in tanto periculo territus,
|
||||
manus
|
||||
º
|
||||
admovere metuebat, ne in ipsius caput parum prosperae curationis recideret eventus.
|
||||
Lacrimantem eum ac metuentem et sollicitudine propemodum exsanguem rex conspexerat. 'Quid', inquit, 'quodve tempus expectas et non quamprimum hoc dolore me saltem moriturum liberas? An times, ne reus sis, cum insanabile vulnus acceperim?'
|
||||
At Critobulus tandem vel finito vel dissimulato metu hortari eum coepit, ut se continendum praeberet, dum spiculum evelleret: etiam levem corporis motum noxium fore.
|
||||
Rex cum adfirmasset nihil opus esse iis, qui semet continerent, sicut praeceptum erat, sine motu praebuit corpus. Igitur patefacto latius vulnere et spiculo evolso ingens vis sanguinis manare coepit linquique animo rex et caligine oculis offusa velut moribundus extendi.
|
||||
Cumque profluvium medicamentis frustra inhiberent, clamor simul atque ploratus amicorum oritur regem expirasse credentium. Tandem constitit sanguis paulatimque animum
|
||||
recepit et circumstantes coepit adgnoscere.
|
||||
Toto eo die ac nocte, quae secuta est, armatus exercitus regiam obsedit confessus, omnes unius spiritu vivere. Nec prius recesserunt, quam conpertum est somno paulisper adquiescere. Hinc certiorem spem salutis eius in castra rettulerunt.
|
||||
Rex
|
||||
VII
|
||||
diebus curato vulnere necdum obducta cicatrice, cum audisset convaluisse apud barbaros famam mortis suae, duobus navigiis iunctis statui in medium undique conspicuum tabernaculum iussit, ex quo se ostenderet perisse credentibus: conspectusque ab incolis spem hostium falso nuntio conceptam inhibuit.
|
||||
Secundo deinde amne defluxit, aliquantum intervalli a cetera classe praecipiens, ne quies perinvalido adhuc necessaria pulsu remorum inpediretur.
|
||||
|
||||
Quarto, postquam navigare coeperat, die pervenit in regionem desertam quidem ab incolis, sed frumento et pecoribus abundantem. Placuit is locus et ad suam et ad militum requiem.
|
||||
Mos erat principibus amicorum et custodibus corporis excubare ante praetorium, quotiens adversa regi valitudo incidisset. Hoc tum quoque more servato universi cubiculum eius intrant.
|
||||
Ille sollicitus, ne quid novi adferrent, quia simul venerant, percontatur, num hostium repens
|
||||
º
|
||||
nuntiaretur adventus.
|
||||
At Craterus, cui mandatum erat, ut amicorum preces perferret ad eum, 'Credisne', inquit, 'adventu magis hostium — ut iam in vallo consisterent — sollicitos
|
||||
nos
|
||||
º
|
||||
esse, quam cura salutis tuae, ut nunc est, tibi vilis?
|
||||
Quantalibet vis omnium gentium conspiret in nos, inpleat armis virisque totum orbem, classibus maria consternat, invisitatas beluas inducat: tu nos praestabis invictos.
|
||||
Sed quis deorum hoc Macedoniae columen ac sidus diuturnum fore polliceri potest, cum tam avide manifestis periculis offeras corpus, oblitus tot civium animas trahere te in casum?
|
||||
Quis enim tibi superstes aut optat esse
|
||||
aut potest? Eo pervenimus auspicium atque imperium secuti tuum, unde nisi te reduce nulli ad penates suos iter est.
|
||||
Quodsi adhuc de Persidis regno cum Dareo dimicares, etsi nemo vellet, tamen ne admirari quidem posset, tam promptae esse te ad omne discrimen audaciae: nam ubi paria sunt periculum ac praemium, et secundis rebus amplior fructus est et adversis solacium maius:
|
||||
tuo vero capite ignobilem vicum emi, quis ferat non tuorum modo militum, sed ullius gentis barbarae civis, qui tuam magnitudinem novit?
|
||||
Horret animus cogitationem rei, quam paulo ante vidimus. Eloqui timeo, invicti corporis spolia inertissimas manus fuisse infecturas,
|
||||
º
|
||||
nisi te interceptum misericors in nos fortuna servasset.
|
||||
Totidem proditores, totidem desertores sumus, quot te non potuimus persequi. Universos licet milites ignominia notes, nemo recusabit luere id, quod ne admitteret, praestare non potuit. Patere nos, quaeso, alio modo esse viles tibi. Quocumque iusseris, ibimus.
|
||||
Obscura pericula et ignobiles pugnas nobis deposcimus: temet ipsum ad ea serva, quae magnitudinem tuam capiunt. Cito gloria obsolescit in sordidis hostibus nec quicquam indignius est quam consumi eam, ubi non possit ostendi.'
|
||||
Eadem fere Ptolemaeus et similia his ceteri. Iamque confusis vocibus flentes eum orabant, ut tandem exsatiatus
|
||||
º
|
||||
laudi modum faceret ac saluti suae, id est publicae, parceret. Grata erat regi pietas amicorum.
|
||||
Itaque singulos familiarius amplexus considere iubet.
|
||||
Altiusque sermone repetito, 'Vobis quidem', inquit, 'o fidissimi piissimique civium atque amicorum, grates ago habeoque non solum eo nomine,
|
||||
º
|
||||
quod hodie salutem meam vestrae praeponitis, sed quod a primordiis belli nullum erga me benivolentiae pignus atque indicium omisistis, adeo ut confitendum sit numquam mihi vitam meam fuisse tam caram, quam esse coepit, ut vobis diu frui possim.
|
||||
Ceterum non eadem est cogitatio eorum, qui pro me mori optant, et mea,
|
||||
qui
|
||||
quidem
|
||||
º
|
||||
hanc benivolentiam vestram virtute meruisse
|
||||
me iudico. Vos enim diuturnum fructum ex me, forsitan etiam perpetuum percipere cupiatis: ego me metior non aetatis spatio, sed gloriae.
|
||||
Licuit paternis opibus contento intra Macedoniae terminos per otium corporis expectare obscuram et ignobilem senectutem, quamquam ne pigri quidem sibi fata disponunt sed unicum bonum diuturnam vitam existimantes saepe acerba mors occupat. Verum ego, qui non annos meos, sed victorias numero, si munera fortunae bene conputo, diu vixi.
|
||||
Orsus a Macedonia imperium Graeciae teneo, Thraciam et Illyrios subegi, Triballis Maedisque imperito, Asiam, qua Hellesponto, qua rubro mari subluitur, possideo. Iamque haud procul absum fine mundi, quem egressus aliam naturam, alium orbem aperire mihi statui.
|
||||
Ex Asia in Europae terminos momento unius horae transivi. Victor utriusque regionis post nonum regni mei, post vicesimum atque octavum
|
||||
aetatis
|
||||
annum,
|
||||
º
|
||||
videorne vobis in excolenda gloria, cui me uni devovi, posse cessare? Ego vero non deero et, ubicumque pugnabo, in theatro terrarum orbis esse me credam.
|
||||
Dabo nobilitatem ignobilibus locis, aperiam cunctis gentibus terras, quas natura longe submoverat. In his operibus extingui mihi, si fors ita feret, pulchrum est: ea stirpe sum genitus, ut multam
|
||||
º
|
||||
prius quam longam vitam debeam optare.
|
||||
Obsecro vos, cogitate nos pervenisse in terras, quibus femina ob virtutem celeberrimum nomen est. Quas urbes Samiramis condidit! quas gentis redegit in potestatem! quanta opera molita est! Nondum feminam aequavimus gloria et iam nos laudis satietas cepit?
|
||||
Di faveant, maiora adhuc restant. Sed ita nostra erunt, quae nondum attigimus,
|
||||
º
|
||||
si nihil parvum duxerimus, in quo magnae gloriae locus est. Vos modo me ab intestina fraude et domesticorum insidiis praestate securum: belli Martisque discrimen inpavidus subibo. Philippus in acie tutior quam in theatro fuit: hostium manus saepe vitavit, suorum effugere non valuit.
|
||||
Aliorum quoque regum exitus si reputaveritis, plures a suis quam ab
|
||||
hoste interemptos numerabitis.
|
||||
Ceterum, quoniam olim rei agitatae in animo meo nunc promendae occasio oblata est, mihi maximus laborum atque operum meorum erit fructus, si Olympias mater immortalitati consecretur, quandoque excesserit vita. Si licuerit, ipse praestabo hoc: si me praeceperit fatum, vos mandasse
|
||||
me
|
||||
mementote.' Ac tum quidem amicos dimisit: ceterum per conplures dies ibi stativa habuit.
|
||||
Haec dum in India geruntur, Graeci milites nuper in colonias a rege deducti circa Bactra orta inter ipsos seditione defecerant, non tam Alexandro infensi, quam metu supplicii.
|
||||
Quippe occisis quibusdam popularium, qui validiores erant, arma spectare coeperunt et Bactriana arce, quae casu
|
||||
º
|
||||
neglegentius adservata erat, occupata barbaros quoque in societatem defectionis
|
||||
º
|
||||
inpulerant.
|
||||
Athenodorus erat princeps eorum, qui regis quoque nomen adsumpserat, non tam imperii cupidine quam in patriam revertendi cum iis,
|
||||
º
|
||||
qui auctoritatem ipsius sequebantur.
|
||||
Huic Biton
|
||||
º
|
||||
quidam nationis eiusdem, sed ob aemulationem infestus conparavit insidias invitatumque ad epulas per Boxum quendam Margianum in convivio occidit.
|
||||
Postero die contione advocata Bito ultro insidiatum sibi Athenodorum plerisque persuaserat: sed aliis suspecta erat fraus Bitonis
|
||||
º
|
||||
et paulatim in plures coepit manare suspicio.
|
||||
Itaque Graeci milites arma capiunt occisuri Bitonem,
|
||||
º
|
||||
si daretur occasio: ceterum principes eorum iram multitudinis mitigaverunt.
|
||||
Praeter spem suam Biton praesenti periculo ereptus paulo post
|
||||
est
|
||||
º
|
||||
insidiatus auctoribus salutis suae: cuius dolo cognito et ipsum conprehenderunt et Boxum.
|
||||
Ceterum Boxum protinus placuit interfici, Bitonem
|
||||
º
|
||||
etiam per cruciatum necari. Iamque corpori tormenta admovebantur, cum Graeci
|
||||
º
|
||||
— incertum ob quam causam — lymphatis similes ad arma discurrunt.
|
||||
Quorum fremitu exaudito, qui torquere Bitonem iussi erant, omisere veriti, ne
|
||||
id facere tumultuantium vociferatione prohiberentur.
|
||||
Ille, sicut nudatus erat, pervenit ad Graecos et miserabilis facies supplicio destinati in diversum animos repente mutavit dimittique eum iusserant.
|
||||
Hoc modo poena bis liberatus cum ceteris, qui colonias a rege attributas reliquerunt, revertit in patriam. Haec circa Bactra et Scytharum terminos gesta.
|
||||
|
||||
Interim regem duarum gentium, de quibus ante dictum est,
|
||||
C
|
||||
legati adeunt. Omnes curru vehebantur, eximia magnitudine corporum, decoro habitu: lineae vestes intexto auro purpuraque destinctae.
|
||||
Ei se dedere ipsos, urbes agrosque referebant, per tot aetates inviolatam libertatem illius primum fidei dicionique permissuros: deos sibi deditionis auctores, non metum, quippe intactis viribus iugum excipere.
|
||||
Rex consilio habito deditos in fidem accepit stipendio, quod Arachosiis utraque natio pensitabat, inposito. Praeterea
|
||||
II
|
||||
milia et
|
||||
D
|
||||
equites imperat et omnia oboedienter a barbaris facta.
|
||||
Invitatis deinde ad epulas legatis gentium regulisque exornari convivium iussit.
|
||||
C
|
||||
aurei lecti modicis intervallis positi erant, lectis circumdederat aulaea purpura auroque fulgentia, quidquid aut apud Persas vetere luxu aut apud Macedonas nova immutatione corruptum erat, confusis utriusque gentis vitiis in illo convivio ostendens.
|
||||
Intererat epulis Dioxippus Atheniensis, pugil nobilis et ob eximian virtutem virium etiam regi
|
||||
º
|
||||
pernotus et gratus. Invidi malignique increpabant per seria et ludum saginati corporis sequi inutilem beluam: cum ipsi proelium inirent, oleo madentem praeparare ventrem epulis.
|
||||
Eadem igitur in convivio Horratas Macedo iam temulentus exprobrare ei
|
||||
º
|
||||
coepit et postulare, ut, si vir esset, postero die secum ferro decerneret: regem tandem vel de sua temeritate vel de illius ignavia iudicaturum.
|
||||
Et a Dioxippo contemptim militarem eludente ferociam accepta condicio est ac postero die rex, cum etiam acrius certamen exposcerent, quia deterrere non poterat, destinata exequi passus est.
|
||||
Ingens vis
|
||||
º
|
||||
militum,
|
||||
inter quos erant Graeci, Dioxippo studebant. Macedo iusta arma sumpserat, aereum clipeum, hastam quam sarisam vocant laeva tenens, dextera lanceam gladioque cinctus, velut cum pluribus simul dimicaturus.
|
||||
Dioxippus oleo nitens et coronatus laeva puniceum amiculum, dextra validum nodosumque stipitem praeferebat. Ea ipsa res omnium animos expectatione suspenderat, quippe armato congredi nudum dementia, non temeritas videbatur.
|
||||
Igitur Macedo, haud dubius eminus interfici posse, lanceam emisit: quam Dioxippus cum exigua corporis declinatione vitasset, antequam ille hastam transferret in dextram, adsiluit et stipite mediam eam fregit.
|
||||
Amisso utroque telo Macedo gladium coeperat stringere. Quem occupatum conplexu pedibus repente subductis Dioxippus arietavit in terram ereptoque gladio pedem super cervicem iacenti inposuit, stipitem intentans elisurusque eo victum, ni prohibitus esset a rege.
|
||||
Tristis spectaculi eventus non Macedonibus modo, sed etiam Alexandro fuit, maxime quia barbari adfuerant: quippe celebratam Macedonum fortitudinem ad ludibrium recidisse verebatur.
|
||||
Hinc ad criminationem invidorum adapertae sunt regis aures. Et post paucos dies inter epulas aureum poculum ex conposito subducitur ministrique, quasi amisissent quod amoverant, regem adeunt.
|
||||
Saepe minus est constantiae in rubore quam in culpa. Coniectum oculorum, quibus ut fur destinabatur, Dioxippus ferre non potuit et, cum excessisset convivio, litteris conscriptis, quae regi redderentur, ferro se interemit.
|
||||
Graviter mortem eius tulit rex, existimans indignationis esse, non paenitentiae testem, utique postquam falso insimulatum eum nimium invidorum gaudium ostendit.
|
||||
Indorum legati dimissi domos paucis post diebus cum donis revertuntur.
|
||||
CCC
|
||||
erant equites,
|
||||
MXXX
|
||||
currus, quos quadriiugi equi ducebant, lineae vestis aliquantum,
|
||||
mille scuta Indica et ferri candidi talenta
|
||||
C
|
||||
|
||||
leonesque rarae magnitudinis et tigres, utrumque animal ad mansuetudinem domitum, lacertarum quoque ingentium pelles et dorsa testudinum.
|
||||
Cratero deinde imperat rex, haud procul amne, per quem erat ipse navigaturus, copias duceret: eos autem, qui comitari eum solebant, inponit in naves et in fines Mallorum secundo amne devehitur.
|
||||
|
||||
Inde Sabarcas adiit, validam Indiae gentem, quae populi, non regum imperio regebatur.
|
||||
LX
|
||||
º
|
||||
milia peditum habebant, equitum sex milia: has copias currus
|
||||
D
|
||||
sequebantur.
|
||||
|
||||
III
|
||||
duces spectatos virtute bellica elegerant. At qui in agris erant proximi flumini — frequentes autem vicos maxime in ripa habebant — ut videre totum amnem, qua prospici poterat, navigiis constratum et tot militum arma fulgentia, territi nova facie, deorum exercitum et alium Liberum Patrem, celebre in illis gentibus nomen, adventare credebant.
|
||||
Hinc militum clamor, hinc remorum pulsus variaeque nautarum voces hortantium pavidas aures inpleverant.
|
||||
Ergo universi ad eos, qui in armis erant, currunt, furere clamitantes: cum dis proelium inituros, navigia non posse numerari, quae invictos viros veherent. Tantumque in exercitum suorum intulere terroris, ut legatos mitterent gentem dedituros.
|
||||
|
||||
His in fidem acceptis ad alias deinde gentes quarto die pervenit. Nihilo plus animi his fuit, quam ceteris fuerat. Itaque oppido ibi condito, quod Alexandream appellari iusserat, fines eorum, qui Musicani appellantur, intravit.
|
||||
Hic de Teriolte satrape, quem Parapamisadis praefecerat, iisdem arguentibus cognovit multaque avare ac superbe fecisse convictum interfici iussit.
|
||||
Oxyartes, praetor Bactrianorum, non absolutus modo, sed etiam iure amoris amplioris imperii donatus est finibus. Musicanis deinde in dicionem redactis urbi eorum praesidium
|
||||
º
|
||||
inposuit.
|
||||
|
||||
Inde
|
||||
ad
|
||||
Praestos,
|
||||
º
|
||||
et ipsam Indiae gentem, perventum est. Porticanus rex erat, qui se munitae urbi cum magna manu popularium incluserat. Hanc Alexander
|
||||
tertio die, quam coeperat obsidere, expugnavit.
|
||||
Et Porticanus, cum in arcem confugisset, legatos de condicione deditionis misit ad regem: sed antequam adirent eum, duae turres cum ingenti fragore prociderant, per quarum ruinas Macedones evasere in arcem, qua capta Porticanus cum paucis repugnans occiditur.
|
||||
|
||||
Diruta igitur arce et omnibus captivis venumdatis Sambi regis fines ingressus est multisque oppidis in fidem acceptis validissimam gentis urbem cuniculo cepit.
|
||||
Barbaris simile monstri visum est, rudibus miltarium operum: quippe in media ferme urbe armati terra existebant nullo suffossi specus ante vestigio facto.
|
||||
|
||||
LXXX
|
||||
milia
|
||||
º
|
||||
Indorum in ea regione caesa Clitarchus est auctor multosque captivos sub corona venisse.
|
||||
Rursus Musicani defecerunt, ad quos opprimendos missus est Pithon, qui captum principem gentis eundemque defectionis auctorem adduxit ad regem. Quo Alexander in crucem sublato rursus amnem, in quo classem expectare se iusserat, repetit.
|
||||
|
||||
Quarto deinde die secundo amne pervenit ad oppidum, quod in regno
|
||||
imo
|
||||
º
|
||||
erat Sambi. Nuper se ille dediderat, sed oppidani detrectabant imperium et clauserant portas.
|
||||
Quorum paucitate contempta rex
|
||||
D
|
||||
Agrianos moenia subire iussit et sensim recedentes elicere extra muros hostem secuturum profecto, si fugere eos crederet.
|
||||
Agriani, sicut imperatum erat, lacessito hoste subito terga verterunt: quos barbari effuse sequentes in alios, inter quos ipse rex erat, incidunt. Renovato ergo proelio ex
|
||||
III
|
||||
milibus barbarorum
|
||||
DC
|
||||
caesi sunt, mille capti, ceteri moenibus urbis inclusi.
|
||||
Sed non ut prima specie laeta victoria, ita eventu quoque fuit, quippe barbari veneno tinxerant gladios. Itaque saucii subinde exspirabant nec causa tam strenuae mortis excogitari poterat a medicis, cum etiam leves plagae insanabiles essent.
|
||||
Barbari autem speraverant incautum et temerarium regem excipi posse. Et forte inter promptissimos dimicans intactus evaserat.
|
||||
Praecipue Ptolemaeus, laevo humero leviter
|
||||
quidem saucius, sed maiore periculo quam vulnere adfectus, regis sollicitudinem in se converterat. Sanguine coniunctus erat et quidam Philippo genitum esse credebant, certe pelice eius ortum constabat.
|
||||
Idem corporis custos promptissimusque bellator et pacis artibus quam militiae maior et clarior: modico civilique cultu, liberalis in primis adituque facili, nihil ex fastu regiae adsumpserat.
|
||||
Ob haec regi an popularibus carior esset, dubitari poterat: tum certe primum expertus suorum animos, adeo ut fortunam, in quam postea ascendit, in illo periculo Macedones ominati esse videantur.
|
||||
Quippe non levior illis Ptolemaei fuit cura, quam regis. Qui et proelio et sollicitudine fatigatus cum Ptolemaeo adsideret, lectum, in quo ipse adquiesceret, iussit inferri.
|
||||
In quem ut se recepit, protinus altior insecutus est somnus. Ex quo excitatus per quietem vidisse se exponit speciem draconis oblatam herbam ferentis ore, quam veneni remedium esse monstrasset: colorem quoque herbae referebat, adgniturum, si quis repperisset, adfirmans.
|
||||
Inventam deinde — quippe a multis simul erat requisita — vulneri inposuit
|
||||
º
|
||||
protinusque dolore finito intra breve spatium cicatrix quoque obducta est.
|
||||
Barbaros ut prima spes fefellerat, se ipsos urbemque dediderunt.
|
||||
Hinc in proximam gentem Pataliam perventum est. Rex erat Moeris, qui urbe deserta in montes profugerat.
|
||||
Itaque Alexander oppido potitur agrosque populatur. Magnae inde praedae actae sunt pecorum armentorumque, magna vis reperta frumenti.
|
||||
Ducibus deinde sumptis amnis peritis defluxit ad insulam medio ferme alveo enatam.
|
||||
Ibi diutius subsistere coactus, quia duces socordius adservati profugerant, misit, qui conquirerent alios: nec repertis pervicax cupido visendi Oceanum adeundique terminos mundi sine regionis peritis flumini ignoto caput suum totque fortissimorum virorum salutem
|
||||
permittere
|
||||
conpulit.
|
||||
º
|
||||
|
||||
Navigabant ergo omnium, per quae ferebantur, ignari. Quantum inde abesset mare, quae gentes colerent, quam placidum amnis os, quam patiens longarum navium esset, anceps et caeca aestimatio augurabatur:
|
||||
unum erat temeritatis solacium perpetua felicitas. Iam
|
||||
CCCC
|
||||
stadia processerant, cum gubernatores adgnoscere ipsos auram maris et haud procul videri sibi Oceanum abesse indicant regi.
|
||||
Laetus ille hortari nauticos coepit, incumberent remis: adesse finem laboris omnibus votis expetitum: iam nihil gloriae deesse, nihil obstare virtuti, sine ullo Martis discrimine, sine sanguine orbem terrae ab illis capi: ne naturam quidem longius posse procedere, brevi incognita nisi immortalibus esse visuros.
|
||||
Paucos tamen navigio emisit in ripam, qui agrestes vagos exciperent, e quibus certiora nosci posse sperabat. Illi scrutati omnia tuguria tandem latentes repperere.
|
||||
Qui interrogati, quam procul abesset mare, responderunt nullum ipsos mare ne fama quidem accepisse, ceterum tertio die perveniri posse ad aquam amaram, quae corrumperet dulcem. Intellectum est mare destinari ab ignaris naturae eius.
|
||||
Itaque ingenti alacritate nautici remigant et proximo [quoque]
|
||||
º
|
||||
die, quo propius spes admovebatur, crescebat ardor animorum. Tertio iam die mixtum flumini subibat mare, leni adhuc aestu confundente dispares undas.
|
||||
Tum aliam insulam medio amni sitam evecti paulo lentius,
|
||||
º
|
||||
quia cursus aestu reverberatur, adplicant classem et ad commeatus petendos discurrunt, securi casus eius, qui supervenit ignaris.
|
||||
Tertia ferme hora erat, cum stata vice Oceanus exaestuans invehi coepit et retro flumen urgere: quod primo coercitum, deinde vehementius pulsum maiore impetu adversum agebatur, quam torrentia praecipiti alveo incurrunt.
|
||||
Ignota vulgo freti natura erat monstraque et irae deum indicia cernere videbantur. Identidem intumescens mare et in campos paulo ante siccos descendere superfusum.
|
||||
Iamque levatis navigiis et tota classe dispersa, qui expositi
|
||||
erant, undique ad naves trepidi et inproviso malo attoniti recurrunt.
|
||||
Sed in tumultu festinatio quoque tarda est. Hi contis navigia pellebant, hi, dum remos aptari probabant,
|
||||
º
|
||||
consederant:
|
||||
quidam enavigare properantes
|
||||
sed
|
||||
non expectatis, qui simul esse debebant, clauda et inhabilia navigia languide moliebantur: aliae navium inconsulte ruentes non receperant pariterque et multitudo et paucitas festinantes morabatur.
|
||||
Clamor hinc expectare, hinc ire iubentium dissonaeque voces nusquam
|
||||
º
|
||||
idem atque unum tendentium non oculorum modo usum, sed etiam aurium abstulerant.
|
||||
Ne in gubernatoribus quidem quicquam opis erat, quorum nec exaudiri vox a tumultuantibus poterat nec imperium a territis inconpositisque servari.
|
||||
Ergo conlidi inter se naves abstergerique invicem remi et alii aliorum navigia urgere coeperunt. Crederes non unius exercitus classem vei, sed duorum navale initum esse
|
||||
º
|
||||
certamen.
|
||||
Incutiebantur puppibus prorae, premebantur a sequentibus, qui antecedentes turbaverant: iurgantium ira perveniebat etiam ad manus.
|
||||
Iamque aestus totos circa flumen campos inundaverat tumulis dumtaxat eminentibus velut insulis parvis, in quos plerique trepidi omissis navigiis enare properant.
|
||||
Dispersa classis partim in praealta aqua stabat, qua subsederant valles, partim in vado haerebat, utcumque inaequale terrae fastigium occupaverant undae: cum subito novus et pristino maior terror incutitur.
|
||||
Reciprocari coepit mare magno tractu aquis in suum fretum recurrentibus reddebatque terras paulo ante profundo salo mersas. Igitur destituta navigia alia praecipitantur in proras, alia in latera procumbunt. Strati erant campi sarcinis, armis, avulsarum tabularum remorumque fragmentis.
|
||||
Miles nec egredi in terram nec in nave subsistere audebat, identidem praesentibus graviora, quae sequerentur, expectans. Vix, quae perpetiebantur, videre ipsos credebant, in sicco naufragia, in amni mare.
|
||||
Nec finis malorum: quippe aestum paulo post mare relaturum, quo navigia adlevarentur,
|
||||
ignari, famem et ultima sibimet ominabantur. Beluae quoque fluctibus destitutae terribiles vagabantur.
|
||||
Iamque nox adpetebat et regem quoque desperatio salutis aegritudine adfecerat. Non tamen invictum animum curae obruunt, quin tota nocte persideret in speculis equitesque praemitteret ad os amnis, ut, cum mare rursus exaestuare sensissent, praecederent.
|
||||
Navigia quoque et lacerata refici et eversa fluctibus erigi iubet paratosque esse et intentos, cum rursus mare terras inundasset.
|
||||
Tota ea nocte inter vigilias adhortationesque consumpta celeriter et equites ingenti cursu refugere et secutus est aestus. Qui primo aquis leni tractu subeuntibus coepit levare navigia, mox totis campis inundatis
|
||||
º
|
||||
etiam inpulit classem.
|
||||
Plausus militum nauticorumque
|
||||
º
|
||||
insperatam salutem immodico celebrantium gaudio litoribus ripisque resonabat. Unde tantum redisset subito mare, quo pridie refugisset, quaenam esset eiusdem elementi natura, modo discors, modo imperio temporum obnoxia, mirabundi requirebant.
|
||||
Rex cum ex eo, quod accideret, coniectaret post solis ortum statum tempus esse, media
|
||||
º
|
||||
nocte, ut aestum occuparet, cum paucis navigiis secundo amne defluxit. Evectusque os eius
|
||||
CCCC
|
||||
stadia processit in mare, tandem voti sui compos: praesidibusque et maris et locorum dis sacrificio facto ad classem rediit.
|
||||
Hinc adversum flumen subit classis et altero die adpulsa est haud procul lacu salso, cuius incognita natura plerosque decepit temere ingressos aquam. Quippe scabies corpora invasit et contagium morbi etiam in alios vulgatum est. Oleum remedio fuit.
|
||||
Leonnato deinde praemisso, ut puteos foderet, qua terrestri itinere ducturus exercitum videbatur — quippe sicca erat regio — ipse cum copiis substitit, vernum tempus expectans. Interim et urbes plerasque condidit.
|
||||
Nearcho atque Onesicrito nauticae rei peritis imperavit,
|
||||
ut validissimas navium deducerent in Oceanum progressique, quoad tuto possent, naturam maris noscerent: vel eodem amne vel Euphrate subire eos posse, cum reverti ad se vellent.
|
||||
|
||||
Iamque mitigata hieme et navibus, quae inutiles videbantur, crematis terra ducebat exercitum.
|
||||
Nonis castris in regionem Arabiton, inde totidem diebus in Cedrosiorum perventum est. Liber hic populus concilio habito dedidit se nec quicquam deditis praeter commeatus imperatum est.
|
||||
Quinto hinc die venit ad flumen: Arabum
|
||||
º
|
||||
incolae appellant. Regio deserta et aquarum inops excipit. Quam emensus in Oritas transit: ibi maiorem exercitus partem Hephaestioni tradidit, levem armaturam cum Ptolemaeo Leonnatoque partitus est.
|
||||
Tria simul agmina populabantur Indos magnaeque praedae actae sunt: maritimos Ptolemaeus, ceteros ipse rex et ab alia parte Leonnatus urebant. In hac quoque regione urbem condidit deductique sunt in eam Arachosii.
|
||||
|
||||
Hinc pervenit ad maritimos Indos. Desertam vastamque regionem late tenent ac ne cum finitimis quidem ullo commercii iure miscentur.
|
||||
Ipsa solitudo natura quoque immitia efferavit ingenia: prominent ungues numquam recisi, comae hirsutae et intonsae sunt.
|
||||
Tuguria conchis et ceteris purgamentis maris instruunt. Ferarum pellibus tecti piscibus sole duratis et maiorum quoque beluarum, quas fluctus eiecit, carne vescuntur.
|
||||
Consumptis igitur alimentis Macedones primo inopiam, deinde ad ultimum famem sentire coeperunt, radices palmarum — namque sola ea arbor gignitur — ubique rimantes.
|
||||
Sed, cum haec quoque alimenta defecerant, iumenta caedere adgressi ne equis quidem abstinebant: et cum deessent, quae sarcinas veherent, spolia de hostibus, propter quae ultima Orientis peragraverant, cremabant incendio.
|
||||
Famem deinde pestilentia secuta est, quippe insalubrium ciborum novi suci, ad hoc itineris labor et aegritudo animi vulgaverant morbos et nec manere
|
||||
sine clade nec progredi poterant: manentes fames, progressos acrior pestilentia urgebat.
|
||||
Ergo strati erant campi paene pluribus semivivis quam cadaveribus. Ac ne levius quidem aegri sequi poterant: quippe agmen raptim agebatur tantum singulis ad spem salutis ipsos proficere credentibus, quantum itineris festinando praeciperent.
|
||||
Igitur qui defecerant notos ignotosque, ut adlevarentur, orabant: sed nec iumenta erant, quibus excipi possent, et miles vix arma portabat imminentisque et ipsis facies
|
||||
º
|
||||
mali ante oculos erat. Ergo saepius revocati ne respicere quidem suos sustinebant misericordia in formidinem versa.
|
||||
Illi relicti deos testes et sacra communia regisque inplorabant opem: cumque frustra surdas aures fatigarent, in rabiem desperatione versa parem suo exitum similesque ipsis amicos et contubernales precabantur.
|
||||
Rex dolore simul ac pudore anxius, quia causa tantae cladis ipse esset, ad Phrataphernen, Parthyaeorum satrapen, misit, qui iuberent
|
||||
º
|
||||
camelis cocta cibaria adferri, aliosque
|
||||
º
|
||||
finitimarum regionum praefectos certiores necessitatis suae fecit.
|
||||
Nec cessatum est ab his. Itaque fame dumtaxat vindicatus exercitus tandem in Cedrosiae fines perducitur. Omnium rerum copia
|
||||
º
|
||||
fertilis regio est: in qua stativa habuit, ut vexatos milites quiete firmaret.
|
||||
Hic Leonnati litteras accepit, conflixisse ipsum cum
|
||||
VIII
|
||||
milibus peditum et
|
||||
CCCC
|
||||
equitibus Oritarum prospero eventu. A Cratero quoque nuntius venit, Ozinen et Zariaspen, nobilis
|
||||
º
|
||||
Persas, defectionem molientes oppressos a se in vinculis esse.
|
||||
Praeposito igitur regioni Sibyrtio — namque Menon, praefectus eius, nuper interierat morbo — in Carmaniam ipse processit.
|
||||
Aspastes erat satrapes gentis, suspectus res novare voluisse, cum in India rex est.
|
||||
Quem occurrentem dissimulata ira comiter adlocutus, dum exploraret, quae delata erant, in eodem honore habuit. Cum inde praefecti, sicut imperatum erat, equorum, iumentorumque
|
||||
º
|
||||
iugalium vim ingentem ex omni, quae sub imperio erat, regione misissent, quibus deerant impedimenta, restituit:
|
||||
arma quoque ad pristinum refecta sunt cultum, quippe haud procul a Perside aberant non pacata modo, sed etiam opulentia.
|
||||
Igitur, ut supra dictum est, aemulatus Patris Liberi non gloriam solum, quam ex illis gentibus deportaverat, sed etiam famam, sive illud triumphus fuit ab eo primum institutus, sive bacchantium lusus, statuit imitari, animo super humanum fastigium elato.
|
||||
Vicos, per quos iter erat, floribus coronisque sterni iubet, liminibus aedium crateras vino repletas et alia eximiae magnitudinis vasa disponi, vehicula deinde constrata, ut plures capere milites possent, in tabernaculorum modum ornari, alia candidis velis, alia veste pretiosa.
|
||||
Primi ibant amici et cohors regia variis redimita floribus coronisque — alibi tibicinum cantus, alibi lyrae sonus audiebatur — item vehiculis pro copia cuiusque adornatis comissabundus exercitus, armis, quae maxime decora erant, circumpendentibus. Ipsum convivasque currus vehebat crateris aureis eiusdemque materiae ingentibus poculis praegravis.
|
||||
Hoc modo per dies
|
||||
VII
|
||||
bacchabundum agmen incessit, parata
|
||||
º
|
||||
praeda, si quid victis saltem adversus comissantes animi fuisset: mille hercule viri modo et sobrii,
|
||||
VII
|
||||
dierum crapula graves in suo triumpho capere potuerunt.
|
||||
Sed fortuna, quae rebus famam pretiumque constituit, hoc quoque militiae probrum vertit in gloriam. Et praesens aetas et posteritas deinde mirata est, per gentes nondum satis domitas incessisse temulentos, barbaris, quod temeritas erat, fiduciam esse credentibus.
|
||||
Hunc apparatum carnifex sequebatur: quippe satrapes Aspastes, de quo ante dictum est, interfici iussus est:
|
||||
adeo nec luxuriae quicquam crudelitas nec crudelitati luxuria obstat.
|
||||
|
||||
metu:
|
||||
Vogel must have had second thoughts here, that he failed to input back to the text. The latter has
|
||||
metu
|
||||
; but the apparatus reads:
|
||||
aestu
|
||||
Jeep
|
||||
] cetu
|
||||
(The Loeb edition keeps
|
||||
aestu
|
||||
.)
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,31 @@
|
|||
Omnem historiarum Q. Curti Rufi emendationem niti debere quinque librorum interpolationis labe non inquinatorum (Bernensis A, Florentini A, Leidensis, Vossiani, Parisini A) lectionibus cum aliorum tum E. Hedickii disputationibus adeo ad liquidum perductum est, ut ea de re nulla fuerit inter homines doctos, qui proximis decem annis in hoc studiorum genere elaboraverunt, controversia. Id unum etiamnunc ambigitur, sitne uni ex his libris, Parisino A, fere eadem an paulo maior tribuenda quam ceteris auctoritas. Multa singularia exhibere illum codicem, qui a Zumptio olim immerito neglectus nuper demum Hedickii diligentia doctis hominibus innotuit, nemo negat. Iam cum interpolationis suspicio in hunc multo minus cadere possit quam in reliquos — est enim vitiosissime scriptus ab homine plane inerudito, cum illi multo diligentius exarati sint — facere non possum, quin etiamnunc cum A. Eussnero (spec. critic. 1868; Philol. XXVIII.3; XXXII.1; index philol. 1870) profitear, praeter ceteros illum videri fide dignum. Neque tamen, ut dicam quod sentio, tantum quantum forsitan quis opinetur refert, utri sententiae editor suffragetur. Etenim cum foedissimis calami erroribus inquinatus sit Parisinus liber, quamdiu ille in suo genere praeter minutas eiusdem familiae reliquias unicus erit, ii qui criticen in Q. Curtio exercent ea opera supersedere non potuerunt, ut singulis locis, quantum fidei tam neglegenter transscripto, quamvis bono libro habendum sit, diligenter cauteque ponderent. Usu rem expertus libenter testor, ad Curtii grammaticam aliquantulum, ad emendandam eius orationem enucleandumque sensum haud ita multum interesse, in utram partem inclinaveris, quippe cum pleraque graviora menda aeque ac lacunae omnium fere quinque codicum sint communia. Tantum tamen Parisino dandum esse cum Eussnero censeo, ut, ubicunque eius lectiones neque a scriptoris usu neque a sensu iustam reprehensionem habeant, illius auctoritate stetur. Quam legem eo confidentius mihi sanxi, cum is, qui illum codicem accuratius quam alii omnes perscrutatus sit, E. Hedickius, simile quiddam ipse videatur docere. Dicit enim (de codd. Curt. fide atque auctoritate,
|
||||
Bernb. 1870 p. 31) 'fortasse is verum adsequatur, qui ubique codicis Paris. lectiones praefert: nam, ut quid sentiam ingenue profitear, codex Paris. melioris generis deterius exemplar, archetypon autem codd.
|
||||
B. F. L. V.
|
||||
deterioris generis melius exemplar repraesentare mihi videtur'. Gratulandum tamen est his studiis, quod viri summae in eiusmodi rebus auctoritatis, Ed. Woelfflinus et A. Hugius, identidem monitores exstiterunt, ne immodica esset codicis Parisini ut libri nuper quasi reperti admiratio. Metuendum enim sane erat, si editores illo libro se nimio studio addixissent, ne corrumperetur saepius quam emendaretur Q. Curti oratio. Quam considerate in singulis locis emendandis codicem illum ego adhibuerim, aliorum erit iudicare: unum non dubito testari, summa religione me operam dedisse, ut ne ea, quam de universa Parisini fide concepissem, opinio in singulis locis discutiendis me faceret reliquis bonis codicibus iniquiorem.
|
||||
Restat ut de 'adnotatione critica' quae subsequitur paucis absolvam. Ne eae scidulae, non tam grammaticorum criticen exercentium quam variorum lectorum usui destinatae, inutili lectionum farragine onerarentur, manifestas librariorum ineptias, si quidem aeque necessaria emendatio atque expedita esse videbatur, silentio praeterii, iis qui talia curant Zumptiana et Hedickiana editionibus satis consultum esse arbitratus. A qua ratione si hic illic discessi, aut id mihi volebam, ut certa mendorum genera codicum Curtianorum maxime propria exemplis notarem, aut dubitabam de propositae emendationis vel necessitate vel probabilitate. Librariorum in regionum, populorum, hominum nominibus hariolationes perraro exempli gratia adnotavi. Ut ita me continerem, non modo operis suscepti ratio verum ea quoque religio me movit, ne in Hedickii, viri doctissimi, collegae carissimi, messem inrupisse viderer. Cui eo minus decuit quidquam me velle subducere, quo magis, quidquid de optimorum librorum lectionibus cognitum habeo, illi potissimum receptum refero. Nam quae alii homines docti post Hedickii editionem a. 1867 emissam e Curtii codicibus vel veriora vel nova protulerunt (A. Hug, quaestt. Curt. P. I 1870; Philol. XXXI.2; index philol. II. 460
|
||||
sqq.
|
||||
III. 170
|
||||
sqq.
|
||||
; Bursiani annal. 1873 p. 499 etc.; A. Eussner, spec. crit. 1868; Philol. XXXII. 166
|
||||
sqq.
|
||||
; M. Ring de Curtii codd. Hungaricis 1873; O. Schüssler de Curtii codice Oxoniensi 1874), neque ita multa erant neque ad meum usum magni momenti. Quodsi infra aliquot locis aliam atque Hedickius in editione sua codicum scripturam exhibebo, peto ne temere hoc incuriae meae imputetur: nonnulla enim nova in disputatione a. 1870 publici iuris facta protulit ille vir doctissimus, alia idem humanissime privatim mecum communicavit, praeterea denuo excusso codice Bernensi A. Hugius de aliquot locis accuratiora docuit.
|
||||
E magna copia emendationum, quae cum antea tum his
|
||||
triginta annis permultae prolatae sunt, praeter eas quas recepi raro singulas binasve adscripsi, ubi de recipienda lectione dubitabam aut inventum praeter cetera speciosum impetrare a me non poteram, ut silentio praeterirem. Aliquot locos uberius tractavi in annalibus philolog. a. 1870 p. 547‑562; brevius plerasque lectiones a me receptas defendi in editione scholarum usui destinata, ad quam relegatos volo, quorum interest rationes meas excutere. Ac si quis forte mirabitur, in conformanda Curtii oratione hanc novam curam perraro ab illius operis editione altera (a. 1875 et 1880) recedere, illud quaeso reputato, huius operis duas particulas non sine intervallo iisdemque annis, quibus illius duo volumina, esse prelo excussas.
|
||||
Usus autem sum Hedickium secutus codicum siglis hisce:
|
||||
|
||||
B. F. L. V.
|
||||
= Bernensis 451, Florentinus plut. 64 lib. 35, Leidensis 137, Vossianus 20
|
||||
4
|
||||
.
|
||||
|
||||
C
|
||||
= consensus codd.
|
||||
B. F. L. V.
|
||||
|
||||
|
||||
P
|
||||
= Parisinus 5716 ab Halmo monacho saec. IX (X?) scriptus comitique Chuinrado dedicatus.
|
||||
|
||||
I
|
||||
= codd. interpolati.
|
||||
Nullum legitur siglum, ubi quinque optimi codd. consentiunt, vel, ut cautius loquar, ubi nullam lectionis discrepantiam adnotatam ego reppereram.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,103 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Te, formose Mida, iam dudum nostra requirunt
|
||||
iurgia: da vacuam pueris certantibus aurem.
|
||||
|
||||
|
||||
haud moror; et casti
|
||||
nemoris secreta voluptas
|
||||
invitat calamos: imponite lusibus artem.
|
||||
|
||||
|
||||
praemia si cessant, artis fiducia muta
|
||||
est.
|
||||
|
||||
|
||||
sed nostram durare fidem duo pignora cogent:
|
||||
vel caper ille, nota frontem qui pingitur alba,
|
||||
|
||||
vel levis haec et mobilibus
|
||||
circumdata bullis
|
||||
fistula, silvicolae munus memorabile
|
||||
Fauni.
|
||||
|
||||
|
||||
sive caprum mavis vel Fauni ponere munus,
|
||||
elige utrum perdas; sed
|
||||
erit, puto, certius omen
|
||||
fistula damnato iam nunc pro pignore dempta.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
quid iuvat insanis lucem consumere verbis?
|
||||
iudicis e gremio victoris gloria surgat.
|
||||
|
||||
|
||||
praeda mea est, quia Caesareas me dicere laudes
|
||||
mens iubet: huic semper debetur palma labori.
|
||||
|
||||
|
||||
et mi sidereo cor movit
|
||||
Cynthius ore
|
||||
laudatamque chelyn iussit variare canendo.
|
||||
|
||||
|
||||
pergite, io pueri, promissum reddere carmen;
|
||||
sic vos cantantes
|
||||
deus adiuvet! incipe, Lada,
|
||||
tu prior; alternus Thamyras imponet
|
||||
honorem.
|
||||
|
||||
|
||||
maxime divorum caelique
|
||||
aeterna potestas,
|
||||
seu tibi, Phoebe, placet temptare
|
||||
loquentia fila
|
||||
et citharae modulis primordia iungere mundi
|
||||
|
||||
carmine uti
|
||||
virgo furit et canit ore coacto,
|
||||
fas mihi sit vidisse deos, fas prodere mundum:
|
||||
|
||||
seu caeli mens illa fuit seu solis imago,
|
||||
dignus utroque
|
||||
|
||||
<deo>
|
||||
stetit
|
||||
ostro clarus et auro
|
||||
|
||||
intonuitque manu. talis divina potestas
|
||||
quae genuit mundum septemque intexuit oris
|
||||
|
||||
artificis zonas et totas
|
||||
miscet amore.
|
||||
talis Phoebus erat, cum laetus caede draconis
|
||||
docta repercusso generavit carmina plectro:
|
||||
caelestes ulli si sunt, hac voce loquuntur!
|
||||
venerat ad modulos doctarum turba sororum. . . .
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
huc huc, Pierides, volucri concedite saltu:
|
||||
hic Heliconis opes florent, hic vester Apollo est!
|
||||
tu quoque Troia sacros cineres ad sidera tolle
|
||||
atque Agamemnoniis opus hoc ostende Mycenis!
|
||||
iam tanti cecidisse fuit! gaudete, ruinae,
|
||||
et laudate rogos: vester vos tollit alumnus!
|
||||
|
||||
..............
|
||||
|
||||
|
||||
<venerat en et Maeonides, cui>
|
||||
plurima barba
|
||||
|
||||
albaque caesaries pleno radiabat honore.
|
||||
ergo ut divinis implevit
|
||||
vocibus aures,
|
||||
candida flaventi discinxit
|
||||
tempora vitta
|
||||
Caesareumque caput merito velavit
|
||||
amictu.
|
||||
haud procul Iliaco quondam non segnior ore
|
||||
stabat et ipsa suas delebat Mantua cartas.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,77 @@
|
|||
|
||||
|
||||
Quid tacitus, Mystes?
|
||||
My.
|
||||
curae mea gaudia turbant:
|
||||
cura dapes sequitur, magis inter pocula surgit,
|
||||
et gravis anxietas laetis incumbere gaudet.
|
||||
|
||||
|
||||
non satis accipio.
|
||||
My.
|
||||
nec me iuvat omnia fari.
|
||||
|
||||
|
||||
forsitan imposuit pecori lupus?
|
||||
My.
|
||||
haud timet hostes
|
||||
turba canum vigilans.
|
||||
Gl.
|
||||
vigiles quoque somnus adumbrat.
|
||||
|
||||
|
||||
altius est, Glycerane, aliquid, non quod patet:
|
||||
erras.
|
||||
|
||||
|
||||
atquin turbari sine ventis non solet aequor.
|
||||
|
||||
|
||||
quod minime reris, satias mea gaudia vexat.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
deliciae somnusque solent adamare querellas.
|
||||
|
||||
|
||||
ergo si causas curarum scire laboras —
|
||||
|
||||
|
||||
quae spargit ramos, tremula nos vestiet umbra
|
||||
ulmus, et en tenero corpus summittere prato
|
||||
herba iubet: tu dic, quae sit tibi causa tacendi.
|
||||
|
||||
|
||||
cernis ut attrito diffusus cespite pagus
|
||||
|
||||
annua vota ferat sollennesque incohet
|
||||
aras?
|
||||
spirant templa mero, resonant cava tympana palmis,
|
||||
Maenalides teneras ducunt per sacra choreas,
|
||||
tibia laeta canit, pendet sacer hircus ab ulmo
|
||||
et iam nudatis cervicibus exuit exta.
|
||||
ergo num
|
||||
dubio pugnant discrimine nati
|
||||
et negat huic aevo stolidum pecus aurea regna?
|
||||
Saturni rediere dies Astraeaque virgo
|
||||
tutaque
|
||||
in antiquos redierunt saecula mores.
|
||||
condit secura totas spe messor aristas,
|
||||
languescit senio Bacchus, pecus errat in herba,
|
||||
nec gladio metimus nec clausis oppida muris
|
||||
bella tacenda parant; nullo iam noxia partu
|
||||
femina quaecumque est hostem parit. arva iuventus
|
||||
|
||||
nuda fodit tardoque puer domifactus aratro
|
||||
miratur patriis pendentem sedibus ensem.
|
||||
est
|
||||
procul a nobis infelix gloriae Sullae
|
||||
trinaque tempestas, moriens cum Roma supremas
|
||||
desperavit
|
||||
<opes>
|
||||
et Martia vendidit arma.
|
||||
nunc tellus inculta novos parit ubere fetus,
|
||||
nunc ratibus tutis fera non irascitur unda;
|
||||
mordent frena tigres, subeunt iuga saeva
|
||||
leones!
|
||||
casta fave Lucina: tuus iam regnat Apollo!
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,175 @@
|
|||
|
||||
|
||||
|
||||
Diocletianus cum Herculio Maximiano imperavit annos
|
||||
XX
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
Constantius, divi Claudii optimi principis nepos ex fratre, protector primum, inde tribunus,
|
||||
postea praeses Dalmatiarum fuit. Iste cum Galerio a Diocletiano Caesar factus est. Relicta enim Helena priore uxore, filiam Maximiani Theodoram duxit uxorem, ex qua postea sex liberos Constantini fratres habuit. Sed de priore uxore Helena filium iam Constantinum habuit, qui postea princeps potentissimus fuit.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Hic igitur Constantinus, natus Helena matre vilissima in oppido Naisso atque eductus, quod oppidum postea magnifice ornavit, litteris minus
|
||||
instructus, obses apud Diocletianum et Galerium, sub eisdem
|
||||
fortiter in Asia militavit; quem post depositum imperium Diocletiani et Herculi, Constantius a Galerio repetit; sed hunc Galerius obiecit ante pluribus periculis.
|
||||
|
||||
Nam et in Sarmatas iuvenis equestris militans ferocem barbarum, capillis tentis raptum, ante pedes
|
||||
Galerii imperatoris adduxerat. Deinde Galerio mittente per paludem, equo ingressus suo, viam ceteris fecit ad Sarmatas, ex quibus plurimis stratis Galerio victoriam reportavit.
|
||||
|
||||
Tunc eum Galerius patri remisit. Qui ut Severum per Italiam transiens vitaret, summa festinatione veredis post se truncati Alpes transgressus, ad patrem Constantium venit apud Bononiam, quam Galli prius Gesoriacum vocabant. Post victoriam autem Pictorum Constantius pater Eboraci mortuus est, et Constantinus omnium militum consensu Caesar creatus.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Interea Caesares duo facti, Severus et Maximinus; Maximino datum est Orientis imperium: Galerius sibi Illyricum, Thracias, et Bithyniam tenuit. Severus
|
||||
suscepit Italiam et quicquid
|
||||
Herculius obtinebat.
|
||||
|
||||
Postquam vero Constantius in Britannia mortuus est et Constantinus filius successit, subito in urbe Roma praetoriani milites Maxentium, filium Herculi, imperatorem crearunt. Sed adversum Maxentium iussu Galeri Severus duxit exercitum. Qui repente ab omnibus suis desertus est et Ravennam fugit. Dehinc Galerius cum ingentibus copiis Romam venit, minatus civitatis
|
||||
interitum et castra Interamnae ad Tiberim posuit.
|
||||
|
||||
Tunc legatos ad urbem misit Licinium et Probum, per colloquium petens ut gener apud socerum, id est Maxentius apud Galerium, precibus magis quam armis optata mercaretur. Qui contemptus agnovit promissis motos multos suorum
|
||||
Maxenti partes suas deseruisse;
|
||||
quibus perturbatus retro versus est, et ut militi suo praedam quamcunque conferret, Flaminiam iussit auferri.
|
||||
|
||||
Ille ad Constantinum refugit. Tunc Galerius in Illyrico Licinium Caesarem fecit. Deinde illo in Pannonia relicto, ipse ad Serdicam regressus, morbo ingenti
|
||||
occupatus sic distabuit, ut aperto et putrescenti viscere moreretur, in supplicium persecutionis iniquissimae ad auctorem scelerati praecepti iustissima poena redeunte. Imperavit annos
|
||||
XVIIII
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Severus Caesar ignobilis et moribus et natalibus, ebriosus et hoc Galerio amicus. Hunc ergo et Maximinum Caesares Galerius fecit, Constantino nihil tale noscente. Huic Severo Pannoniae et Italiae urbes et Africae contigerunt. Quo casu
|
||||
Maxentius factus est imperator; nam desertus Severus a suis fugit Ravennam.
|
||||
|
||||
Pro Maxentio filio evocatus illuc venit Herculius, qui per peiurium
|
||||
Severum deceptum custodiae tradidit et captivi habitu in Urbem perduxit et in villa
|
||||
11
|
||||
publica Appiae viae tricensimo miliario custodiri fecit. Postea cum Galerius Italiam peteret, ille iugulatus est et deinde relatus ad octavum miliarium conditusque in Gallieni monumento.
|
||||
|
||||
Igitur Galerius sic ebriosus fuit, urbs, cum iuberet temulentus ea quae facienda non essent, a praefecto admonitus, constituerit ne iussa eius aliquis post prandium faceret.
|
||||
|
||||
|
||||
Interea Constantinus, apud Veronam victis ducibus tyranni, Romam petiit. Cum autem ad urbem Constantinus venisset, egressus ex urbe Maxentius campum supra Tiberim, in quo dimicaret, elegit. Ubi victus, fugatis omnibus suis, inter
|
||||
angustias arcentis
|
||||
populi periit, equo praecipitatus in fluvium. Postera die corpus ipsius levatum flumine et caput eius incisum
|
||||
in urbem perlatum est. De cuius origine mater eius, cum quaesitum esset, Syro quodam genitum esse confessa. Imperavit annos
|
||||
VI
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Licinius in quibus ex Nova Dacia vilioris originis a Galerio factus imperator, velut adversum Maxentium pugnaturus. Sed oppresso Maxentio cum recepisset Italiam Constantinus, hoc Licinium foedere sibi fecit adiungi: ut Licinius Constantiam, sororem Constantini, apud Mediolanum duxisset uxorem. Nuptiis celebratis Gallias repetit Constantinus, Licinio ad Illyricum reverso.
|
||||
|
||||
Post aliquantum deinde temporis Constantium Constantinus ad Licinium misit, persuadens ut Bassianus Caesar fieret, qui habebat alteram Constantini sororem Anastasiam,
|
||||
º
|
||||
ut exemplo Maximiani
|
||||
inter Constantinum et Licinium Bassianus Italiam medius optineret.
|
||||
|
||||
Et Licinio talia frustrante, per Senicionem Bassiani fratrem, qui Licinio
|
||||
fidus erat, in Constantinum Bassianus armatur. Qui tamen in conatu deprehensus, Constantino iubente convictus et stratus est. Cum Senicio
|
||||
auctor insidiarum
|
||||
posceretur ad poenam, negante Licinio fracta concordia est; additis etiam causis quod apud Emonam Constantini imagines statuasque deiecerat. Bellum deinde apertum convenit ambobus.
|
||||
|
||||
Utriusque ad Cibalensem campum ductus exercitus. Licinio
|
||||
XXXV
|
||||
milia peditum et equitum fuere; Constantinus
|
||||
XX
|
||||
milia peditum et
|
||||
equitum duxit. Caesis post dubium certamen Licinianis viginti peditum milibus et equitum ferratorum parte,
|
||||
Licinius cum magna parte equitatus noctis auxilio pervolavit ad Sirmium.
|
||||
|
||||
Sublata inde uxore ac filio et thesauris tetendit ad Daciam. Valentem ducem limitis
|
||||
Caesarem fecit.
|
||||
Inde apud Hadrianopolim Thraciae civitatem per Valentem collecta ingenti multitudine, legatos ad Constantinum de pace misit apud Philippos constitutum. Quibus frustra remissis, iterum reparato bello, in campo Mardiense ab utroque concurritur et post dubium ac diuturnum proelium Licini partibus inclinatis profuit noctis auxilium.
|
||||
|
||||
Licinius et Valens credentes Constantinum, quod et verum erat, ad persequendum longius ad Byzantium
|
||||
processurum, flexi in partem Beroeam concesserunt. Ita Constantinus vehementer in ulteriora festinans, deprehendit Licinium remansisse post tergum. Fatigatis bello et itinere militibus, missus deinde Mestrianus legatus pacem petiit, Licinio
|
||||
postulante et pollicente se imperata facturum. Denuo, sicut ante, mandatum est Valens privatus fieret; quo facto pax ab ambobus firmata est, ut Licinius Orientem, Asiam, Thraciam, Moesiam, minorem Scythiam possideret.
|
||||
|
||||
Deinde reversus Serdicam Constantinus hoc cum Licinio absente constituit, ut filii Constantini Crispus et Constantinus, filius etiam Licini Licinius, Caesares fierent et sic ab utroque concorditer regnaretur. Itaque Constantinus et Licinius simul consules facti.
|
||||
|
||||
|
||||
In Orientis partibus, Licinio Constantino consulibus,
|
||||
repentina
|
||||
rabie suscitatus Licinius omnes Christianos a palatio iussit expelli.
|
||||
Mox bellum inter ipsum Licinium et Constantinum efferbuit.
|
||||
|
||||
Item cum Constantinus Thessalonica
|
||||
esset, Gothi per neglectos limites eruperunt et, vastata Thracia et Moesia, praedas agere coeperunt. Tunc Constantini terrore et impetu represso,
|
||||
captivos illi impetrata pace reddiderunt. Sed hoc Licinius contra fidem factum questus est, quod partes suae ab
|
||||
alio fuerint vindicatae.
|
||||
|
||||
Deinde cum variasset inter supplicantia et superba mandata, iram Constantini merito excitavit. Per tempora quibus nondum gerebatur bellum civile, sed item
|
||||
parabatur, Licinius scelere, avaritia, crudelitate, libidine saeviebat, occisis ob divitias pluribus, uxoribus eorum corruptis.
|
||||
|
||||
Rupta iam
|
||||
pace utriusque consensu,
|
||||
Constantinus Caesarem Crispum cum grandi classe ad occupandam Asiam miserat, cui de parte Licinii similiter cum navalibus copiis Amandus obstabat.
|
||||
|
||||
Licinius vero circa Hadrianopolim maximo exercitu latera ardui montis impleverat. Illuc toto agmine Constantinus inflexit. Cum bellum terra marique traheretur
|
||||
,
|
||||
quamvis per arduum suis nitentibus, at tamen disciplina militari et felicitate Constantinus Licini confusum et sine ordine agentem vicit exercitum, leviter femore sauciatus.
|
||||
|
||||
Dehinc fugiens Licinius Byzantium petit; quo dum multitudo dissipata contenderet, clauso Byzantio
|
||||
Licinius obsidionem terrenam maris securus agitabat. Sed Constantinus classem collegit ex Thracia. Dehinc solita vanitate Licinius Martinianum sibi Caesarem fecit.
|
||||
|
||||
Crispus vero cum classe Constantini Callipolim pervenit; ibi bello maritimo sic Amandum vicit, ut vix per eos qui in litore remanserant vivus Amandus refugeret.
|
||||
Classis vero Licini vel oppressa vel capta est.
|
||||
|
||||
Licinius, desperata maris spe, per quod se viderat obsidendum, Chalcedonam cum
|
||||
thesauris refugit. Byzantium Constantinus invasit, victoriam maritimam Crispo conveniente cognoscens. Deinde apud Chrysopolim Licinius pugnavit,
|
||||
maxime auxiliantibus Gothis quos Alica
|
||||
regalis
|
||||
deduxerat; tum
|
||||
Constantini pars vincens
|
||||
XXV
|
||||
º
|
||||
milia armatorum fudit partis adversae, ceteris fugientibus.
|
||||
|
||||
Postea cum legiones Constantini per liburnas
|
||||
venire vidissent, proiectis armis se dediderunt. Sequenti autem die Constantia, soror Constantini, uxor Licini, venit ad castra fratris et marito vitam poposcit et impetravit. Ita Licinius privatus factus est et convivio Constantini adhibitus, et Martiniano vita concessa est.
|
||||
|
||||
Licinius Thessalonicam missus est; sed Herculii Maximiani, soceri sui, motus exemplo, ne iterum depositam purpuram in perniciem rei publicae sumeret, tumultu militaribus
|
||||
exigentibus in Thessalonica iussit occidi, Martinianum in Cappadocia. Qui regnavit annos
|
||||
XVIIII
|
||||
, filio et uxore superstite. Quamvis omnibus
|
||||
iam ministris nefariae persecutionis
|
||||
exstinctis, hunc quoque in quantum exercere
|
||||
potuit
|
||||
persecutorem digna punitio flagitaret.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Constantinus autem ex se
|
||||
Byzantium Constantinopolim nuncupavit ob insignis victoriae memoriam.
|
||||
|
||||
Quam velut patriam cultu decoravit ingenti et Romae desideravit aequari: deinde quaesitis ei undique civibus divitias multas largitus est, ut prope in ea omnes regias
|
||||
facultates exhauriret.
|
||||
Ibi etiam senatum constituit secundi ordinis; claros vocavit.
|
||||
|
||||
Deinde adversum Gothos bellum suscepit et implorantibus Sarmatis auxilium tulit. Ita per Constantinum Caesarem centum prope milia fame et frigore extincta sunt. Tunc et obsides accepit inter quos Ariarici regis filium.
|
||||
|
||||
Sic cum his pace firmata, in Sarmatas versus est, qui dubiae fidei probabantur.
|
||||
Sed servi Sarmatarum adversum omnes
|
||||
dominos rebellarunt, quos pulsos Constantinus libenter accepit et amplius trecenta
|
||||
milia hominum mixtae aetatis et sexus per Thraciam, Scythiam, Macedoniam, Italiamque divisit.
|
||||
|
||||
|
||||
Item Constantinus imperator primus Christianus, excepto Philippo, qui Christianus admodum ad hoc tantum constitutus fuisse mihi visus est, ut millesimus Romae annus Christo potius quam idolis dicaretur. A Constantino autem omnes semper Christiani imperatores usque in hodiernum diem creati sunt, excepto Iuliano, quem impia (ut aiunt) machinantem exitalis vita deseruit.
|
||||
|
||||
Item Constantinus iusto ordine et pio vicem
|
||||
vertit; edicto
|
||||
si quidem statuit citra ullam caedem hominum paganorum templa claudi. Mox Gothorum fortissimas et copiosissimas gentes in ipso barbarici soli sinu,
|
||||
hoc est in Sarmatarum regione, delevit.
|
||||
|
||||
|
||||
Calocaerum quendam in Cypro aspirantem novis rebus oppressit. Dalmatium filium fratris sui Dalmatii, Caesarem fecit. Eius fratrem Hannibalianum, data ei Constantiana filia sua, regem regum et Ponticarum gentium constituit. Itaque
|
||||
Gallias Constantinus minor regebat, Orientem Constantius Caesar, Illyricum et Italiam Constans,
|
||||
ripam Gothicam Dalmatius tuebatur. Item Constantinus cum bellum pararet in Persas, in suburbano Constantinopolitano villa
|
||||
publica iuxta Nicomediam, dispositam bene rem publicam filiis tradens, diem obiit.
|
||||
Regnavit ann.
|
||||
XXXI
|
||||
. Sepultus est Constantinopoli.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,296 @@
|
|||
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur imperante Zenone Augusto Constantinopoli, superveniens Nepos patricius ad Portum urbis Romae, deposuit de imperio Glycerium et factus est episcopus et Nepos factus imperator Romae. Mox veniens
|
||||
Ravennam; quem persequens Orestes patricius cum exercitu, metuens Nepos adventum Orestis, ascendens navem fugam petit ad Salonam et ibi mansit per annos quinque; postea vero a suis occiditur. Mox eo egresso factus
|
||||
imperator Augustulus. Augustulus imperavit annos
|
||||
X
|
||||
.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Augustulus, qui ante regnum Romulus a parentibus vocabatur, a patre Oreste patricio factus est imperator. Superveniens autem Odoachar cum gente Scirorum occidit Orestem patricium in Placentia et fratrem eius Paulum ad Pinetam foris Classem Ravennae.
|
||||
|
||||
Ingrediens autem Ravennam deposuit Augustulum de regno, cuius infantiae misertus concessit ei sanguinem, et quia pulcher erat, etiam
|
||||
donans
|
||||
ei reditum sex milia solidos, misit eum intra Campaniam cum parentibus suis libere vivere. Enim pater eius Orestes Pannonius,
|
||||
qui eo tempore quando Attila ad Italiam venit se illi iunxit et eius notarius factus fuerat. Unde profecit et usque ad patricatus dignitatem pervenerat.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Ergo postquam factus est imperator Zeno a filio suo Leone, qui natus fuerat de filia Leone Ariagne
|
||||
nomine, regnat cum filio suo anno uno, et merito Leonis regnum remansit apud Zenonem. Zeno vero cum filio iam regnans anno uno, imperavit annos
|
||||
XIIII
|
||||
, Isauriae nobilissimus, qui dignus esset filiam imperatoris accipere, exercitus in arma.
|
||||
|
||||
Perhibent de eo, quia patellas in genucula non
|
||||
habuisset, sed mobiles
|
||||
fuissent, ut etiam cursum velocissimum
|
||||
ultra modum hominum haberet. In re publica omnino providentissimus, favens genti
|
||||
suae.
|
||||
|
||||
|
||||
Huic insidiabatur Basiliscus, ipse primus senator; quo cognito, Zeno cum aliquantis divitiis petiit Isauriam. At ubi ille egressus est, mox
|
||||
Basiliscus, qui ei, ut dictum est, insidiabatur, arripuit imperium.
|
||||
|
||||
|
||||
Basiliscus imperavit annos
|
||||
II
|
||||
. Zeno confortans Isauros intra provinciam, deinde misit ad civitatem Novam, ubi erat Theodericus dux Gothorum, filius Walamerici, et eum invitavit in solacium sibi adversus Basiliscum, obiectans militem, post biennium veniens, obsidens civitatem Constantinopolim.
|
||||
|
||||
Sed quia senatus et populus Zenonem metuentes, nequid mali pateretur civitas, relicto Basilisco se illi omnes dederunt aperta civitate. Basiliscus fugiens ad ecclesiam, intra baptisterium cum uxore et filiis ingreditur. Cui Zeno dato sacramento securum esse de sanguine, exiens, inclausus cum uxore et filiis intra cisternam siccam,
|
||||
ibidem frigore defecerunt.
|
||||
|
||||
Zeno recordatus est amorem
|
||||
senatus et populi, munificus omnibus se ostendit, ita
|
||||
ut omnes ei gratias agerent. Senatum Romanum et populum
|
||||
tuitus est, ut etiam ei imagines per diversa loca in urbe Roma levarentur. Cuius tempora pacifica fuerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Odoacar
|
||||
vero, cuius supra fecimus mentionem, mox deposito Augustulo de imperio, factus est rex mansitque in regno annos
|
||||
XIII
|
||||
. Cuius pater Edico
|
||||
dictus, de quo ita invenitur in
|
||||
libris vitae Beati Severini
|
||||
monachi intra Pannoniam, qui eum admonuit, et praedixit regnum eius futurum.
|
||||
|
||||
Ita reperis ad locum:
|
||||
Quidam barbari cum ad Italiam pergerent, promerendae benedictionis ad eum intuitu deverterunt, inter quos et Odoacar, qui postea regnavit Italiae, vilissimo habitu iuvenis statura procerus advenerat; qui dum se, ne
|
||||
humillimae tectum
|
||||
cellulae eius suo vertice contingeret, inclinasset, a viro dei gloriosum se fore cognovit. Cui etiam vale dicenti "vade," inquit, "ad Italiam, vade vilissimis nunc pellibus coopertus, sed multis cito plurima largiturus."
|
||||
|
||||
|
||||
Interim, ut dei famulus ei praedixerat, mox in Italiam ingressus est, regnum accepit. Eodem tempore Odoacar rex memor factus quod a viro sancto praedictum audierat, statim familiariter litteras ad eum "
|
||||
dirigens, siqua speranda duceret, dabat suppliciter optionem.
|
||||
|
||||
Ergo vir dei tantis itaque eius alloquiis per litteras invitatus, Ambrosium quendam exsulantem rogat absolvi; cuius
|
||||
Odoacar gratulabundus paruit imperatis.
|
||||
"
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur Odoacar rex gessit bellum adversus Rugos, quos in secundo vicit, et funditus delevit. Nam dum ipse esset bonae voluntatis et Arrianae sectae favorem praeberet, "
|
||||
quodam tempore dum memoratum regem multi nobiles coram sancto viro humana, ut fieri solet, adulatione laudarent, interrogat quem regem tantis praeconiis praetulissent. Respondentibus 'Odoacrem,' 'Odoacar,' inquit, 'integer inter tredecim et quattuordecim annos';
|
||||
annos videlicet integri eius regni significans
|
||||
."
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Zeno itaque recompensans beneficiis Thodericum, quem fecit patricium et consulem, donans ei multum et mittens eum ad Italiam. Cui Theodericus pactuatus est, ut, si victus fuisset Odoacar, pro merito laborum suorum loco eius, dum adveniret, tantum praeregnaret. Ergo superveniente Theoderico patricio de civitate Nova cum gente Gothica, missus ab imperatore Zenone de partibus Orientis ad defendendam sibi Italiam.
|
||||
|
||||
|
||||
Cui occurrit venienti Odoacar ad fluvium Sontium, et ibi pugnans cum eodem, victus fugit
|
||||
et
|
||||
abiit in Veronam et fixit fossatum in campo minore Veronense
|
||||
V
|
||||
kalendas Octobres. Ibique persecutus est eum Theodericus, et pugna facta, ceciderunt populi ab utraque parte; tamen superatus Odoacar fugit Ravennam pridie kalendas Octobres.
|
||||
|
||||
|
||||
Et perambulavit Theodericus patricius Mediolanum, et tradiderunt se illi maxima pars exercitus Odoacris, nec non et Tufa magister militum, quem ordinaverat Odoacar cum optimatibus suis kal. April. Eo anno missus est Tufa magister militum a Thoederico contra Odoacrem Ravennam.
|
||||
|
||||
Veniens Faventiam, Tufa obsedit Odoacrem cum exercitu, cum quo directus fuerat; et exiit Odoacar de Ravenna, et venit Faventiam, et missi sunt in ferro, et adducti Ravennam.
|
||||
|
||||
|
||||
Fausto et Longino. His consulibus Odoacar rex exiit de Cremona et ambulavit Mediolanum. Tunc venerunt Wisigothae in adiutorium Theoderici, et facta est pugna super fluvium Adduam, et ceciderunt populi ab utraque parte et occisus est Pierius comes domesticorum
|
||||
III
|
||||
idus Augustas, et fugit Odoacar Ravennam, et mox subsecutus est eum patricius Theodericus veniens in Pinetam et fixit fossatum, obsidens Odoacrem clausum per triennium
|
||||
Ravenna,
|
||||
et factum est usque ad sex solidos modius tritici. Et mittens legationem Theodericus, Festum,
|
||||
caput senati, ad Zenonem imperatorem, et ab eodem sperans vestem se induere regiam.
|
||||
|
||||
|
||||
Olybrio V. C. Cons. Hoc consule exiit Odoacar rex de Ravenna nocte, cum Herulis ingressus in Pinetam in fossatum patrici Theoderici, et ceciderunt ab utraque parte exercitus, et fugiens Levila, magister militum Odoacris, occisus est in fluvioi Bedente;
|
||||
et victus Odoacar fugit Ravennam id. Iul. Igitur coactus Odoacar dedit filium suum Thelanem
|
||||
obsidem Theoderico, accepta fide securum se esse de sanguine.
|
||||
|
||||
Sic ingressus est Theodericus et post aliquot dies, dum ei Odoacer insidiaretur, detectus ante
|
||||
ab eo praeventus in palatio, manu sua Theodericus eum in Lauretum pervenientem gladio interemit.
|
||||
|
||||
Cuius exercitus in eadem die iussu Theoderici omnes interfecti sunt, quivis
|
||||
ubi potuit reperiri, cum omni stirpe sua. Et moritur Constantinopolim Zeno imperator, et factus est imperator Anastasius.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Theodericus enim in legationem direxerat Faustum Nigrum ad Zenonem. At ubi cognita
|
||||
morte eius antequam legatio reverteretur, ut ingressus est Ravennam, et occidit Odoacrem, Gothi sibi confirmaverunt Theodericum regem, non exspectantes iussionem novi principis.
|
||||
|
||||
Vir enim bellicosissimus, fortis, cuius pater Walamir dictus rex Gothorum, naturalis tamen eius fuit; mater, Ereriliva dicta Gothica, catholica quidem erat, quae in baptismo Eusebia dicta.
|
||||
|
||||
Ergo praeclarus et bonae voluntatis in omnibus, qui regnavit annos
|
||||
XXXIII
|
||||
.
|
||||
Cuius temporibus felicitas est secuta Italiam per annos triginta, ita ut etiam pax pergentibus esset.
|
||||
|
||||
Nihil enim perperam gessit. Sic gubernavit duas gentes in uno, Romanorum et Gothorum, dum ipse quidem Arrianae sectae esset, tamen nihil
|
||||
contra religionem catholicam temptans; exhibens ludos circensium et amphitheatrum, ut etiam a Romanis Traianus vel Valentinianus, quorum tempora sectatus est, appellaretur, et a Gothis secundum edictum suum, quo ius
|
||||
constituit, rex fortissimus in omnibus iudicaretur. Militiam Romanis sicut sub principes esse praecepit. Dona
|
||||
et annonas largitus quamquam aerarium publicum ex toto faeneum invenisset, suo labore recuperavit et opulentum fecit.
|
||||
|
||||
|
||||
Dum illitteratus esset, tantae sapientiae fuit, ut aliqua, quae locutus est, in vulgo usque nunc pro
|
||||
sententia habeantur; unde nos non piget aliqua de multis eius in commemoratione posuisse. Dixit "aurum et daemonem qui habet, non eum potest abscondere"; item "Romanus miser imitatur Gothum et utilis Gothus imitatur Romanum."
|
||||
|
||||
|
||||
Quidam defunctus est et reliquit uxorem et parvulum filium nescientem matrem. Ab aliquo sublatus est filius eius parvulus et ductus in aliam provinciam et educatus. Factus iuvenis quoquo modo revertitur ad matrem; mater enim iam spoponderat virum. Cum vidisset mater, amplectit filium, benedicens deum se filium revidisse; et fecit cum ea
|
||||
dies triginta. Et ecce veniens sponsus matris, videns iuvenem, interrogavit quis esset. Quae respondit esse suum filium. At ubi comperit esse filium eius, coepti repetere arras et dicere "aut nega filium tuum esse aut vero abscedo
|
||||
hinc." Mulier compellitur ab
|
||||
sponso, et coepit negare filium, quem ipsa ante confessa est, et dicere: "Vade, iuvenis, de domo mea, quia peregrinum te suscepi." Ille enim dicebat regressum se ad matrem in domum patris sui. Quid multa? Dum haec aguntur, filius rogavit regem adversus matrem, quam rex iussit in conspectu suo sisti. Cui et dixit: "Mulier, filius tuus adversus te rogat; quid dicis? Est filius tuus an non?" Quae dixit: "Non est
|
||||
meus filius sed peregrinum eum suscepi." Et dum per ordinem omnia filius mulieris intimasset in auribus
|
||||
regis, dicit mulieri denuo: "Est filius tuus an non?" Quae dixit: "Non est filius meus." Dicit ei rex: "Et quae est facultas tua, mulier?" Quae respondit: "Usque ad mille solidos." Et dum maritum
|
||||
se rex non esse facturum sub iusiurando pollicitus est nisi ipsum, alium non
|
||||
acciperet maritum, tunc confusa est mulier et confessa est suum esse filium. Sunt eius et multa alia.
|
||||
|
||||
|
||||
Postea vero accepta uxore
|
||||
de Francis nomine Augofladam. Nam uxorem habuit ante regnum, de qua susceperat filias: unam dedit nomine Areaagni
|
||||
Alarico regi Wisigotharum in Gallias, et aliam filiam suam Theodegotham Sigismundo, filio Gundebadi regis.
|
||||
|
||||
Facta pace cum Anastasio imperatore per Festum de praesumptione regni, et omnia ornamenta palatii, quae Odoacar Constantinopolim transmiserat, remittit.
|
||||
|
||||
|
||||
Eodem tempore contentio orta est in urbe Roma inter Symmachum et Laurentium; consecrati enim fuerant ambo. Ordinante deo, qui et
|
||||
dignus fuit, superavit Symmachus. Post facta pace in urbe ecclesiae ambulavit rex Theodericus Romam, et occurrit Beato Petro devotissimus ac si catholicus.
|
||||
Cui papa Symmachus et cunctus senatus vel populus Romanus cum omni gaudio extra urbem occurrentes.
|
||||
|
||||
Deinde veniens ingressus urbem, venit ad senatum, et ad Palmam populo allocutus, se omnia, deo iuvante, quod retro principes Romani ordinaverunt inviolabiliter servaturum promittit.
|
||||
|
||||
|
||||
Per tricennalem triumphans populo ingressus palatium, exhibens Romanis ludos circensium. Donavit populo Romano et pauperibus annonas singulis annis, centum viginti milia modios, et ad restaurationem palatii, seu ad recuperationem moeniae civitatis singulis annis libras ducentas de arca vinaria dari praecepit.
|
||||
|
||||
Item Amalafrigdam germanam suam in matrimonium tradens regi Wandalorum Transimundo. Liberium praefectum praetorii, quem fecerat in initio regni sui, fecit patricium, et dedit ei successorem. Successit itaque in
|
||||
administratione praefecturae Theodorus, filius Basili. Odoin comes eius insidiabatur ei.
|
||||
|
||||
Dum haec cognovisset, in palatio quod appellatur
|
||||
Sessorium
|
||||
caput eius amputari praecepit.
|
||||
Verba enim promissionis eius, quae populo fuerat allocutus, rogante populo in tabula aenea iussit scribi et in publico poni.
|
||||
|
||||
|
||||
Deinde sexto mense revertens Ravennam, aliam
|
||||
germanam suam Amalabirgam tradens in matrimonio Herminifredo regi Turingorum et sic sibi per circuitum placavit omnes gentes.
|
||||
Erat enim amator fabricarum et restaurator civitatum.
|
||||
|
||||
Hic aquae ductum Ravennae restauravit, quem princeps Traianus fecerat, et post multa tempora aquam introduxit. Palatium usque ad perfectum fecit, quem non dedicavit. Portica circa palatium perfecit. Item Veronae thermas et palatium fecit et a porta usque ad palatium porticum addidit.
|
||||
Aquae ductum, quod per multa tempora destructum fuerat, renovavit et aquam intromisit. Muros alios novos circuit
|
||||
civitatem. Item
|
||||
Ticino
|
||||
palatium, thermas, amphitheatrum, et alios muros civitatis fecit.
|
||||
|
||||
|
||||
Sed et per alias civitates multa beneficia praestitit. Sic enim oblectavit vicinas gentes, ut se illi sub foedus darent aliae gentes, sibi eum regem sperantes. Negotiantes vero de diversis provinciis ad ipsum concurrebant. Tantae enim disciplinae fuit,
|
||||
ut, si quis voluit in agro suo argentum vel aurum dimittere, ac si intra muros civitatis esset ita existimaretur.
|
||||
|
||||
Et hoc per totam Italiam tanto modo
|
||||
augurium habebat, ut nulli civitati portam fecerit:
|
||||
nec in civitate portae claudebantur: quivis quod opus habebat faciebat qua hora vellet, ac si in die. Sexaginta modios tritici in solidum ipsius tempore emerunt,
|
||||
et vinum triginta amphoras in solidum.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Eodem itaque tempore habebat Anastasius imperator tres nepotes, id est Pompeium, Probum et Hypatium; cogitans quem de ipsis faceret post se imperatorem, quodam die iussit eos secum prandere, et intra palatium post prandium meridiari, et singula lecta eis sterni. Et in uno lecto iussit ad capitem
|
||||
regium insigne
|
||||
poni, et quis de ipsis in eodem lecto elegisset dormire, in hoc se debere cognoscere cui regnum postea traderet. Unus quidem in uno lecto se iactavit, dum enim in alio, amore fraterno, se collocaverunt. Et ita contigit, ut in illo lecto ubi regium insigne
|
||||
positum erat nullus eorum dormiret.
|
||||
|
||||
Dum haec vidisset, coepit cogitare intra se, et discens
|
||||
eo quod nullus eorum regnaret coepit orare deum, ut illi revelatio fieret, ut scire possit, dum adviveret, quis post occasum eius regnum susciperet. Haec eodem
|
||||
cogitante et orante cum ieiunio, quadam noctu vidit hominem, qui ita eum admonuit: "Crastinus qui tibi primus intra cubiculum nuntiatus fuerit, ipse accipiet post te regnum tuum."
|
||||
|
||||
Ita factum est ut Iustinus, qui comes erat excubitorum, dum advenisset, ubi directus fuerat ab imperatore, renuntiaretur ipse ei primus
|
||||
per praepositum cubiculi. Cumque haec cognovisset, coepit gratias deo referre, qui ei dignatus est revelare successorem.
|
||||
|
||||
|
||||
Cumque haec apud se tacite habuisset, quadam die procedens imperator, dum festinus Iustinus
|
||||
vellet a latere imperatoris transire, obsequium ordinare vellens, calcavit chlamydem imperatoris.
|
||||
|
||||
Cui imperator hoc tantum dixit, "quid festinas?" Nam ultima vita regni sui temptans eum diabolus, vellens
|
||||
sectam Eunomianam sequi; quem populus fidelis repressit, ita ut ei in ecclesia clamaretur: "In trinitatem lanceolam non mittes."
|
||||
Non post multum temporis in lecto suo intra urbem Constantinopolim morbo tentus extremam clausit diem.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur rex Theodericus illiteratus erat et sic obtuso
|
||||
sensu, ut in decem annos regni sui quattuor litteras subscriptionis edicti sui discere nullatenus potuisset. De qua re laminam auream iussit
|
||||
interrasilem
|
||||
fieri, quattuor litteras "legi"
|
||||
habentem; unde si subscribere voluisset, posita lamina super chartam, per eam pennam ducebat,
|
||||
ut subscriptio eius tantum
|
||||
videretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Ergo Theodericus, dato consulatu Eutharico, Roma et Ravenna triumphavit qui Eutharicus nimis asper fuit et contra fidem catholicam inimicus.
|
||||
|
||||
Post haec Theoderico Verona consistente propter metum gentium facta est lis inter Christianos et Iudaeos Ravennates. Quare Iudaei baptizatos nolentes, dum ludunt
|
||||
frequenter oblatam aquam
|
||||
in aquam fluminis iactaverunt. Dehinc accensus est populus non observantes
|
||||
neque regi neque Eutharico aut Petro, qui tunc episcopus erat, consurgentes ad synagogas, mox eas incenderunt. Quod et in Roma in re
|
||||
eadem similiter contigit.
|
||||
|
||||
|
||||
Mox Iudaei currentes Veronam, ubi rex erat, agente Triwane praeposito cubiculi, et ipse haereticus favens Iudaeis, insinuans regi factum adversus Christianos. Qui mox iussit propter praesumptionem incendii, ut omnis populus Romanus
|
||||
Ravennates synagogas, quas incendio concremaverunt,
|
||||
data pecunia restaurarent; qui vero non habuissent unde dare fustati per publicum sub voce praeconia ducerentur. Data praecepta ad Eutharicum, Cilligam, et Petrum episcopum secundum hunc tenorem et
|
||||
ita adimpletum.
|
||||
|
||||
|
||||
Ex eo enim invenit diabolus locum, quem ad modum hominem bene rem publicam sine querella gubernantem subriperet. Nam mox iussit ad fonticulos in proastio civitatis Veronensis oratorium Santi Stephani, id est
|
||||
altarium, subverti. Item ut nullus Romanus arma usque ad cultellum uteretur vetuit.
|
||||
|
||||
Item mulier pauper de gente Gothica, iacens sub porticu non longe a palatio Ravennati, quattuor generavit dracones; duo de occidente in orientem ferri in nubibus a populo visi sunt et in mari praecipitari,
|
||||
duo portati sunt unum caput habentes. Stella cum facula apparuit, quae dicitur cometes, splendens
|
||||
per dies quindecim. Terrae mota frequenter fuerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Post haec coepit adversus Romanos rex subinde fremere inventa occasione. Cyprianus, qui tunc referendarius erat, postea comes sacrarum et magister, actus cupiditate insinuans de Albino patricio, eo quod litteras adversus regnum eius imperatori Iustino misisset; quod factum dum
|
||||
evocatus
|
||||
negaret, tunc Boethius
|
||||
º
|
||||
patricius, qui magister officiorum erat, in conspectu regis dixit: "Falsa est insinuatio Cypriani; sed si Albinus fecit, et ego et cunctus senatus uno consilio fecimus; falsum est, domne rex."
|
||||
|
||||
Tunc Cyprianus haesitans, non solum adversus Albinum, sed et adversus Boethium, eius defensorem, deducit falsos testes. Sed rex dolum Romanis tendebat
|
||||
et quaerebat quem ad modum eos interficeret; plus credidit falsis testibus quam senatoribus.
|
||||
|
||||
Tunc Albinus et Boetius
|
||||
º
|
||||
ducti in custodiam ad baptisterium ecclesiae. Rex vero vocavit Eusebium, praefectum urbis, Ticinum
|
||||
et inaudito Boethio protulit in eum sententiam. Quem mox in agro Calventiano, ubi in custodia habebatur, misere fecit occidi.
|
||||
Qui accepta chorda in fronte diutissime tortus, ita ut oculi eius creparent, sic sub tormenta ad ultimum cum fuste occiditur.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Rediens igitur rex Ravennam,
|
||||
tractans non ut dei amicus sed legi eius inimicus, immemor factus omnis eius beneficii et gratiae quam ei dederat, confidens in brachio suo, item
|
||||
credens quod eum pertimesceret Iustinus imperator, mittens et evocans Ravennam Iohannem, sedis apostolicae praesulem, et dicit ad eum: "Ambula Constantinopolim ad
|
||||
Iustinum imperatorem, et dic ei inter alia, ut reconciliatos
|
||||
in catholica restituat religione."
|
||||
|
||||
Cui papa Iohannes ita respondit: "Quod facturus es, rex, facito citius;
|
||||
ecce in conspectu tuo adsto. Hoc tibi ego non promitto me facturum, nec illi dicturus sum. Nam in aliis causis, quas
|
||||
mihi iniunxeris, obtinere ab eodem, annuente deo, potero."
|
||||
|
||||
|
||||
Iubet ergo rex iratus navem fabricari
|
||||
et super impositum eum cum aliis episcopis, id est Ecclesium Ravennatem et Eusebium Fanestrem, et Sabinum Campanum, et alios duos, simul et senatores Theodorum, Importunum, Agapitum, et alium Agapitum. Sed deus, qui fideles cultores suos non deserit, cum prosperitate perduxit.
|
||||
|
||||
Cui Iustinus imperator venienti ita occurrit ac si Beato Petro; cui data legatione, ipsa repromisit facturum praeter reconciliatos, qui se fidei catholicae dederunt, Arrianis restitui nullatenus posse.
|
||||
|
||||
|
||||
Sed dum haec aguntur, Symmachus caput senati, cuius Boethius filiam habuit uxorem, deducitur de Roma Ravennam. Metuens servo rex ne dolore
|
||||
generi aliquid adversus regnum eius
|
||||
tractaret, obiecto crimine iussit interfici.
|
||||
|
||||
Revertens
|
||||
Iohannes papa a Iustino, quem Theodericus cum dolo suscepit et in offensa sua eum esse iubet. Qui post paucos dies defunctus est. Ergo euntes populi ante corpusculum eius, subito unus de turba adeptus a daemonio cecidit, et dum pervenissent cum lectulo ubi latus
|
||||
erat usque ad hominem, subito sanus surrexit et praecedebat in exsequias. Quod videntes populi et senatores, coeperunt reliquias de veste eius tollere. Sic cum summo gaudio populi deductus est corpus eius foris civitatem.
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur Symmachus, scolasticus Iudaeus, iubente non rege sed tyranno, dictavit praecepta die quarta feria, septimo kalend. Septembr. indictione quarta, Olybrio consule, ut die dominico adveniente
|
||||
Arriani basilicas catholicas invaderent.
|
||||
|
||||
Sed qui non patitur fideles cultores suos ab alienigenis opprimi mox intulit in eum sententiam Arrii, auctoris religionis eius; fluxum ventris incurrit, et dum intra triduum evacuatus fuisset, eodem die, quo se gaudebat ecclesias invadere simul regnum et animam amisit.
|
||||
|
||||
Ergo antequam exhalaret, nepotem suum Athalaricum in regnum constituit. Se autem vivo fecit sibi monimentum ex lapide quadrato, mirae magnitudinis opus, et saxum ingens quod
|
||||
superponeret inquisivit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,153 @@
|
|||
|
||||
Populus Romanus a rege Romulo in Caesarem Augustum septingentos per annos tantum operum pace belloque gessit, ut, si quis magnitudinem imperii cum annis conferat, aetatem ultra putet.
|
||||
Ita late per orbem terrarum arma circumtulit, ut qui res illius legunt non unius populi, sed generis humani facta condiscant. Tot in laboribus periculisque iactatus est, ut ad constituendum eius imperium
|
||||
contendisse Virtus et Fortuna videantur.
|
||||
Qua re cum, si quid aliud, hoc quoque operae pretium sit cognoscere, tamen quia ipsa sibi obstat magnitudo rerumque diversitas aciem intentionis abrumpit, faciam quod solent, qui terrarum situs pingunt: in brevi quasi tabella totam eius imaginem amplectar, non nihil, ut spero, ad admirationem principis populi conlaturus, si pariter atque insemel universam magnitudinem eius ostendero.
|
||||
|
||||
|
||||
Si quis ergo populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut postea velut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inveniet.
|
||||
Prima aetas
|
||||
sub regibus fuit prope per annos quadringentos, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia.
|
||||
Sequens a Bruto Collatinoque consulibus in Appium Claudium Quintum Fulvium consules centum quinquaginta annis patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus viris armis incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit.
|
||||
Deinceps ad Caesarem Augustum centum et quinquaginta anni, quibus totum orbem pacavit. Hic iam ipsa iuventus imperii et quasi robusta maturitas.
|
||||
A Caesare Augusto in
|
||||
saeculum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inertia Caesarum quasi consenuit atque decoxit, nisi quod sub Traiano principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi reddita iuventute reviruit.
|
||||
|
||||
|
||||
Primus ille et urbis et imperii conditor Romulus fuit, Marte genitus et Rhea Silvia.
|
||||
Hoc de se sacerdos gravida confessa est, nec mox fama dubitavit, cum Amulli regis imperio iactatus in profluentem cum Remo fratre non potuit extingui.
|
||||
Si quidem et Tiberinus amnem repressit, et relictis catulis lupa secuta vagitum ubera admovit infantibus matremque egit. Sic repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor tulit in casam atque educavit.
|
||||
Alba tunc erat Latio caput, Iuli opus; nam Lavinium patris Aeneae contempserat. Ab his Amullius iam septima subole regnabat, fratre pulso Numitore, cuius ex filia Romulus.
|
||||
Igitur statim prima iuventutis face patruum ab arce deturbat, avum reponit. Ipse fluminis amator et montium, apud quos erat educatus, moenia novae urbis agitabat.
|
||||
Gemini erant; uter auspicaretur et regeret,
|
||||
adhibere placuit deos. Remus montem Aventinum, hic Palatinum occupat. Prius ille sex vulturios, hic postea, sed duodecim videt.
|
||||
Sic victor augurio urbem excitat, plenus spei bellatricem fore; id adsuetae sanguine et praeda aves pollicebantur.
|
||||
Ad tutelam novae urbis sufficere vallum videbatur, cuius dum angustias Remus increpat saltu, dubium
|
||||
an iussu fratris, occisus est: prima certe victima fuit munitionemque urbis novae sanguine suo consecravit.
|
||||
|
||||
Imaginem urbis magis quam urbem fecerat; incolae deerant.
|
||||
Erat in proximo lucus; hunc asylum facit, et statim mira vis hominum; Latini Tuscique pastores, quidam etiam transmarini, Phryges qui sub Aenea, Arcades qui sub Evandro duce influxerant. ita ex variis quasi elementis congregavit corpus unum, populumque Romanum ipse fecit rex.
|
||||
|
||||
Erat unius aetatis populus virorum. Itaque matrimonia a finitimis petita, quia non inpetrabantur, manu capta sunt. Simulatis quippe ludis equestribus virgines, quae ad spectaculum venerant, praedae fuere: et haec statim causa bellorum. Pulsi fugatique Veientes.
|
||||
Caeninensium captum ac direptum est
|
||||
oppidum. Spolia insuper opima de rege Agrone Feretrio Iovi manibus suis rex reportavit.
|
||||
Sabinis proditae portae per virginem Tarpeiam. Haec dolose
|
||||
pretium rei quae gerebant in sinistris petiverat, dubium clipeos an armillas; illi, ut et fidem solverent et ulciscerentur, clipeis obruere.
|
||||
Ita admissis intra moenia hostibus, atrox in ipso foro pugna, adeo ut Romulus Iovem oraret, foedam suorum fugam sisteret; hinc templum et Stator Iuppiter.
|
||||
Tandem furentibus intervenere raptae laceris comis. Sic pax facta cum Tatio foedusque percussum, secutaque res mira dictu, ut relictis sedibus suis novam in urbem hostes demigrarent et cum generis suis avitas opes pro dote sociarent.
|
||||
Auctis brevi viribus, hunc rex sapientissimus statum rei publicae inposuit: iuventus divina per tribus in equis et armis ad subita belli excubaret, consilium rei publicae penes senes esset, qui ex auctoritate patres, ob aetatem senatus vocabantur.
|
||||
|
||||
His ita ordinatis repente, cum contionem haberet ante urbem aput Caprae paludem, e conspectu ablatus est.
|
||||
Discerptum aliqui a senatu putant ob asperius
|
||||
ingenium; sed oborta tempestas solisque defectio consecrationis speciem praebuere.
|
||||
Cui mox Iulius Proculus fidem fecit, visum a se Romulum adfirmans augustiore forma quam fuisset; mandare praeterea ut se pro numine acciperent; Quirinum in caelo vocari; placitum dis ut gentium Roma poteretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Succedit Romulo Numa Pompilius, quem Curibus Sabinis agentem ultro petiverunt ob inclitam viri religionem.
|
||||
Ille sacra et caerimonias omnemque cultum deorum inmortalium docuit, ille pontifices, augures, Salios ceteraque sacerdotia, creavit annumque in duodecim menses,
|
||||
fastos dies nefastosque discripsit,
|
||||
ille ancilia atque Palladium, secreta quaedam imperii pignora, Ianumque geminum, fidem pacis ac belli, in primis focum Vestae virginibus colendum dedit, ut ad simulacrum caelestium siderum custos imperii flamma vigilaret: haec omnia quasi monitu deae Egeriae, quo magis barbari acciperent.
|
||||
Eo denique ferocem populum redegit, ut, quod vi et iniuria occuparat imperium, religione atque iustitia gubernaret.
|
||||
|
||||
|
||||
Excipit Pompilium Numam Tullus Hostilius, cui
|
||||
in honorem virtutis regnum ultro datum. Hic omnem militarem disciplinam artemque bellandi condidit.
|
||||
Itaque mirum in modum exercitata
|
||||
iuventute provocare ausus Albanos, gravem et diu principem populum.
|
||||
Sed cum pari robore frequentibus proeliis utrique comminuerentur, misso in conpendium bello, Horatiis Curiatiisque, trigeminis hinc atque inde fratribus, utriusque populi fata permissa sunt.
|
||||
Anceps et pulchra contentio exituque ipso mirabilis. Tribus quippe illinc volneratis, hinc duobus occisis, qui supererat Horatius addito ad virtutem dolo, ut distraheret hostem, simulat fugam singulosque, prout sequi poterant, adortus exuperat.
|
||||
Sic — rarum alias decus — unius manu parta victoria est, quam ille mox parricidio foedavit. Flentem spolia circa se sponsi quidem, sed hostis, sororem viderat. Hunc tam inmaturum amorem virginis ultus est ferro.
|
||||
Citavere leges nefas, sed abstulit virtus parricidium,
|
||||
et facinus infra gloriam fuit.
|
||||
|
||||
Nec diu in fide
|
||||
Albanus. Nam Fidenate bello missi
|
||||
11
|
||||
in auxilium ex foedere medii inter duos expectavere fortunam.
|
||||
Sed rex callidus ubi inclinare socios ad hostem videt, tollit animos, quasi mandasset:
|
||||
spes inde nostris, metus hostibus. Sic fraus proditorum irrita fuit.
|
||||
Itaque hoste victo ruptorem foederis Mettum Fufetium religatum inter duos currus pernicibus equis distrahit, Albamque ipsam quamvis parentem, aemulam tamen diruit,
|
||||
cum prius omnes opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset: prorsus ut consanguinea civitas non perisse, sed in suum corpus redisse rursus videretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Ancus deinde Marcius, nepos Pompilii ex filia, pari avo
|
||||
ingenio.
|
||||
Igitur et muro moenia amplexus est, et interfluentem urbi Tiberinum ponte commisit, Ostiamque in ipso maris fluminisque confinio coloniam posuit; iam tum videlicet praesagiens animo futurum ut totius mundi opes et commeatus illo velut maritimo urbis hospitio reciperentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Tarquinius postea Priscus, quamvis transmarinae originis, regnum ultro petens
|
||||
accepit ob industriam atque elegantiam; quippe qui oriundus Corintho Graecum ingenium Italicis artibus miscuisset.
|
||||
Hic et senatus maiestatem numero ampliavit, et centuriis tribus auxit equites
|
||||
quatenus Attius Naevius numerum augeri
|
||||
prohibebat, vir summus augurio.
|
||||
Quem rex in experimentum rogavit, fierine posset,
|
||||
quod ipse mente conceperat.
|
||||
Ille rem expertus augurio, posse respondit. "Atqui hoc" inquit "agitaram, an
|
||||
cotem illam secare novacula possem";
|
||||
et augur "potes ergo," inquit, et secuit.
|
||||
Inde Romanis sacer auguratus. Neque pace Tarquinius quam bello promptior; duodecim namque Tusciae populos frequentibus armis subegit.
|
||||
Inde fasces, trabeae, curules, anuli, phalerae, paludamenta, praetextae, inde quod aureo curru, quattuor equis triumphatur, togae pictae tunicaeque palmatae, omnia denique decora et insignia, quibus imperii dignitas eminet,
|
||||
sumpta sunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Servius Tullius deinceps gubernacula urbis invadit, nec obscuritas inhibuit quamvis matre serva creatum. Nam eximiam indolem uxor Tarquini Tanaquil liberaliter educaverat, et clarum fore visa circa caput flamma promiserat.
|
||||
Ergo inter Tarquinii mortem adnitente regina substitutus in locum regis quasi in tempus, regnum dolo partum sic egit industrie, ut iure adeptus videretur.
|
||||
Ab hoc populus Romanus relatus in censum, digestus in classes, decuriis atque collegiis distributus, summaque regis sollertia ita est ordinata res publica, ut omnia patrimonii, dignitatis,
|
||||
aetatis, artium
|
||||
officiorumque discrimina in tabulas referrentur, ac sic
|
||||
maxima civitas minimae domus diligentia contineretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Postremus fuit omnium regum Tarquinius, cui cognomen Superbo ex moribus datum.
|
||||
Hic regnum avitum, quod a Servio tenebatur, rapere maluit quam expectare, missisque in eum percussoribus scelere partam potestatem non melius egit quam adquisiverat.
|
||||
Nec abhorrebat moribus uxor Tullia, quae ut virum regem salutaret, supra cruentum patrem vecta carpento consternatos equos exegit.
|
||||
Sed ipse in senatum caedibus, in plebem verberibus, in omnis superbia, quae crudelitate gravior est bonis, grassatus, cum saevitiam domi fatigasset, tandem in hostes conversus est.
|
||||
Sic valida Latio oppida capta sunt, Ardea, Ocriculum, Gabii,
|
||||
Suessa Pometia.
|
||||
Tum quoque cruentus in suos.
|
||||
Neque enim filium verberare dubitavit, ut simulanti transfugam apud hostis hinc fides esset. Cui Gabiis, ut voluerat, recepto et per nuntios consulenti, quid fieri vellet, eminentia forte papaverum capita virgula excutiens, cum per hoc interficiendos esse principes vellet intellegi, quasi
|
||||
superbia sileret,
|
||||
respondit tamen. De manubiis captarum urbium templum erexit.
|
||||
Quod cum inauguraretur, cedentibus
|
||||
ceteris dis mira res dicitur extitisse: restitere Iuventas et Terminus.
|
||||
Placuit vatibus contumacia
|
||||
numinum, si quidem firma omnia et aeterna pollicebantur. Sed illud horrentius, quod molientibus
|
||||
aedem in fundamentis humanum repertum est caput, nec dubitavere cuncti monstrum pulcherrimum imperii sedem caputque terrarum promittere.
|
||||
Tam diu superbiam regis populus Romanus perpessus est, donec aberat
|
||||
libido; hanc ex liberis eius inportunitatem tolerare non potuit.
|
||||
Quorum cum alter ornatissimae feminae Lucretiae stuprum intulisset, matrona dedecus ferro expiavit, imperium regibus abrogatum.
|
||||
|
||||
Haec est prima aetas populi Romani et quasi infantia, quam habuit sub regibus septem, quadam fatorum industria tam variis ingenio, ut rei publicae ratio et utilitas postulabat.
|
||||
Nam quid Romulo ardentius? tali opus fuit, ut invaderet regnum.
|
||||
Quid Numa religiosius? Ita res poposcit, ut ferox populus deorum metu mitigaretur.
|
||||
Quid? ille
|
||||
militiae artifex Tullus bellatoribus viris quam necessarius, ut acueret ratione virtutem. Quid? aedificator Ancus, ut urbem colonia
|
||||
extenderet, ponte iungeret, muro tueretur.
|
||||
Iam vero ornamenta Tarquinii et insignia quantam principi populo addiderunt ex ipso habitu dignitatem.
|
||||
Actus a Servio census quid effecit, nisi ut ipsa se nosset Romana res publica?
|
||||
Postremo Superbi illius inportuna dominatio non nihil, immo vel plurimum profuit. Sic enim effectum est, ut agitatus iniuriis populus cupiditate libertatis incenderetur.
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur Bruto Collatinoque ducibus et auctoribus, quibus ultionem sui moriens matrona mandaverat, populus Romanus ad vindicandum libertatis ac pudicitiae decus quodam quasi instinctu deorum concitatus regem repente destituit, bona diripit, agrum Marti suo consecrat, imperium in eosdem libertatis suae vindices transfert, mutato tamen et iure et nomine.
|
||||
Quippe ex perpetuo annuum
|
||||
placuit, ex singulari duplex, ne potestas solitudine vel mora corrumperetur, consulesque appellavit pro
|
||||
regibus, ut consulere civibus suis se
|
||||
debere meminissent.
|
||||
Tantumque libertatis
|
||||
novae gaudium incesserat,
|
||||
ut vix mutati status fidem caperent
|
||||
alterumque ex consulibus, Lucretiae maritum, tantum ob nomen et genus regium fascibus abrogatis urbe
|
||||
dimitteret.
|
||||
Itaque substitutus Horatius Publicola ex summo studio adnisus est ad augendam
|
||||
liberi populi maiestatem. Nam et fasces ei pro contione summisit, et ius provocationis adversus ipsos dedit, et ne specie arcis offenderet eminentis
|
||||
aedis suas in plana
|
||||
summisit.
|
||||
Brutus vero favori civium etiam domus suae clade et parricidio velificatus est. Quippe cum studere revocandis in urbem
|
||||
regibus liberos suos comperisset, protraxit in forum et contione media virgis cecidit, securique percussit, ut plane publicus parens in locum liberorum adoptasse sibi populum videretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Liber iam hinc populus Romanus prima adversus exteros arma pro libertate corripuit, mox pro finibus, deinde pro sociis, tum gloria et imperio, lacessentibus
|
||||
adsidue usquequaque finitimis;
|
||||
quippe cum patrii soli glaeba nulla, sed statim hostile pomerium, mediusque inter Latium atque Etruscos quasi in quodam bivio conlocatus omnibus portis in hostem
|
||||
incurreret;
|
||||
donec quasi contagio quodam per singulos itum est et proximis quibusque correptis totam Italiam sub se redegerunt.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,61 @@
|
|||
|
||||
Pulsis urbe regibus prima pro libertate arma corripuit. Nam Porsenna rex Etruscorum ingentibus copiis aderat et Tarquinios manu reducebat.
|
||||
Hunc tamen, quamvis et armis et fame urgueret occupatoque Ianiculo ipsis urbis faucibus incubaret, sustinuit, reppulit, novissime etiam tanta admiratione perculit, ut superior ultro cum paene victis amicitiae foedera feriret.
|
||||
Tunc illa tria Romani nominis
|
||||
prodigia atque miracula, Horatius, Mucius, Cloelia, qui nisi in annalibus forent, hodie fabulae viderentur.
|
||||
Quippe Horatius Cocles postquam hostes undique instantes solus summovere non poterat, ponte rescisso transnatat Tiberim nec arma dimittit.
|
||||
Mucius Scaevola regem per insidias in castris ipsius adgreditur, sed ubi frustrato circa purpuratum eius ictu tenetur, ardentibus focis inicit manum terroremque geminat dolo.
|
||||
"En, ut scias,"
|
||||
inquit, "quem virum effugeris; idem trecenti iuravimus"; cum interim — inmane dictu — hic interritus, ille trepidaret, tamquam manus regis arderet.
|
||||
Sic quidem viri; sed ne qui sexus a laude cessaret, ecce et virginum virtus. Una ex opsidibus regi datis elapsa custodiam,
|
||||
Cloelia, per patrium flumen equitabat.
|
||||
Et rex quidem tot tantisque virtutum territus monstris valere liberosque esse iussit. Tarquinii tamen tam diu dimicaverunt, donec Arruntem filium regis manu sua Brutus occidit superque ipsum mutuo volnere expiravit, plane quasi adulterum ad inferos usque sequeretur.
|
||||
|
||||
I,
|
||||
11
|
||||
Latini quoque Tarquinios adserebant aemulatione et invidia, ut populus qui foris dominabatur saltim domi serviret. Igitur omne Latium Mamilio Tusculano duce quasi in regis ultionem tollit animos.
|
||||
Apud Regilli lacum dimicavit diu Marte vario, donec Postumius ipse dictator signum in hostis iaculatus est — novum et insigne commentum —, ut inde repeteretur.
|
||||
|
||||
Cossus equitum magister exuere frenos
|
||||
imperavit — et hoc novum — quo acrius incurrerent.
|
||||
Ea denique atrocitas proelii fuit, ut interfuisse spectaculo deos fama tradiderit. Duo in candidis equis iuvenes more siderum praetervolaverunt: Castorem atque Pollucem nemo dubitavit. Itaque et imperator ipse veneratus est pactusque victoriam templa promisit et reddidit, plane quasi stipendium commilitonibus dis.
|
||||
|
||||
|
||||
Hactenus pro libertate, mox de finibus cum isdem Latinis adsidue et sine intermissione pugnatum est.
|
||||
Cora
|
||||
— quis credat? — et Alsium terrori fuerunt, Satricum atque Corniculum provinciae. De Verulis et Bovillis pudet, sed triumphavimus.
|
||||
Tibur, nunc suburbanum, et aestivae Praeneste deliciae nuncupantis in Capitolio votis petebantur.
|
||||
Idem tunc Faesulae quod Carrhae nuper, idem nemus Aricinum quod Hercynius saltus, Fregellae quod Gesoriacum,
|
||||
Tiberis quod Euphrates.
|
||||
Coriolos quoque — pro pudor! — victos
|
||||
adeo gloriae fuisse, ut captum oppidum Gnaeus Marcius Coriolanus quasi Numantiam aut Africam nomini indueret.
|
||||
|
||||
Extant et parta de Antio spolia, quae Maenius
|
||||
in suggestu fori capta hostium classe suffixit — si tamen illa
|
||||
classis, nam sex fuere rostratae. Sed hic numerus illis initiis navale bellum fuit.
|
||||
|
||||
|
||||
Pervicacissimi tamen Latinorum Aequi et Volsci fuere et cotidiani, ut sic dixerim, hostes.
|
||||
Sed hos
|
||||
praecipue Titus Quinctius domuit, ille dictator ab aratro, qui obsessa et paene iam capta Manili consulis castra egregia victoria recuperavit.
|
||||
Medium erat tempus forte sementis, cum patricium virum innixum aratro suo lictor in ipso opere deprehendit. Inde in aciem profectus, victos, ne quid a rustici operis imitatione cessaret, more pecudum sub iugum misit.
|
||||
Sic expeditione finita rediit ad boves rursus triumphalis agricola — fidem numinum — qua velocitate.
|
||||
Intra quindecim dies coeptum peractumque bellum, prorsus ut festinasse dictator ad relictum opus videretur.
|
||||
|
||||
Adsidui vero et anniversarii hostes ab Etruria fuere Veientes, adeo ut extraordinariam manum adversus eos promiserit privatumque gesserit bellum gens una Fabiorum. Satis superque nota clades.
|
||||
Caesi apud Cremeram trecenti, patricius exercitus;
|
||||
itaque scelerato signata
|
||||
nomine quae proficiscentes in proelium porta dimisit.
|
||||
Sed ea clades ingentibus expiata victoriis, postquam per alios atque alios robustissima capta sunt oppida, vario quidem eventu.
|
||||
Falisci sponte se dediderunt, crematae suo igne Fidenae, direpti funditus deletique Veientes.
|
||||
Falisci cum obsiderentur, mira est visa fides imperatoris, nec inmerito, quod ludi magistrum, urbis proditorem, cum his quos adduxerat pueris vinctum sibi ultro remisisset.
|
||||
Eam namque vir sanctus et sapiens veram sciebat esse victoriam, quae salva fide et integra dignitate pareretur.
|
||||
Fidenae quia pares non erant ferro, ad terrorem movendum facibus armatae et discoloribus serpentium in modum vittis furiali more processerant; sed habitus ille feralis eversionis omen fuit.
|
||||
Veî quanta res fuerit, indicat decennis obsidio. Tum primo hiematum sub pellibus, taxata stipendio hiberna, adactus miles sua sponte iure iurando ne nisi capta urbe remearet.
|
||||
Spolia de Larte Tolumnio rege ad Feretrium reportata.
|
||||
11
|
||||
Denique non scalis nec inruptione, sed cuniculo et subterraneis dolis peractum urbis excidium.
|
||||
Ea denique
|
||||
visa est praedae magnitudo, cuius decima
|
||||
Apollini Pythio mitteretur, universusque populus Romanus ad direptionem urbis vocaretur.
|
||||
Hoc tunc Veî fuere. Nunc fuisse quis meminit? Quae reliquiae? Quod vestigium? Laborat annalium fides, ut Veios fuisse credamus.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,81 @@
|
|||
|
||||
Hic sive invidia deum sive fato rapidissimus procurrentis imperii cursus parumper Gallorum Senonum incursione supprimitur.
|
||||
2
|
||||
Quod tempus populo Romano nescio utrum clade funestius fuerit, an virtutis experimentis speciosius.
|
||||
Ea certe fuit vis calamitatis, ut in experimentum inlatam putem divinitus, scire volentibus inmortalibus dis, an Romana virtus imperium orbis mereretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Galli Senones, gens natura ferox, moribus incondita, ad hoc ipsa corporum mole, perinde armis ingentibus, adeo omni genere terribilis fuit, ut plane nata ad hominum interitum, urbium stragem videretur.
|
||||
Hi quondam ab ultimis terrarum oris et cingente omnia Oceano ingenti agmine profecti, cum iam media vastassent, positis inter Alpes et Padum sedibus, ne his quidem contenti per Italiam
|
||||
vagabantur; tum Clusium urbem obsidebant.
|
||||
Pro sociis ac foederatis Romanus intervenit; missi ex more legati. Sed quod ius apud barbaros? Ferocius agunt, et inde certamen.
|
||||
Conversis igitur a Clusio Romamque venientibus ad Aliam
|
||||
º
|
||||
flumen cum exercitu Fabius consul occurrit. Non temere foedior clades; itaque hunc diem fastis Roma damnavit.
|
||||
Fuso exercitu iam moenibus urbis propinquabant. Erant nulla praesidia. Tum igitur sic, aut numquam alias, apparuit vera illa Romana virtus.
|
||||
Iam primum maiores natu, amplissimis usi honoribus, in forum coeunt, ibi devovente pontifice dis se
|
||||
manibus consecrant,
|
||||
statimque in suas quisque aedes regressi, sic ut in trabeis erant et amplissimo cultu, in curulibus sellis sese reposuerunt, ut, cum venisset hostis, in sua quisque dignitate moreretur.
|
||||
Pontifices et flamines quidquid religiosissimi in templis erat partim in doleis defossa terra recondunt, partim inposita plaustris secum Veios auferunt.
|
||||
Virgines simul ex sacerdotio Vestae nudo pede fugientia sacra comitantur. Tamen excepisse fugientis unus ex plebe fertur Albinius,
|
||||
qui depositis uxore et liberis virgines in plaustrum recepit. Adeo tunc quoque in ultimis
|
||||
religio publica privatis adfectibus antecellebat.
|
||||
Iuventus vero, quam satis constat vix mille hominum fuisse, duce Manlio
|
||||
arcem Capitolini montis insedit, obtestata ipsum quasi praesentem Iovem, ut quem ad modum ipsi ad defendendum templum eius concurrissent, ita ille virtutem eorum numine suo tueretur.
|
||||
Aderant interim Galli apertamque urbem primo trepidi, ne qui subesset dolus, mox, ubi solitudinem vident, pari clamore et impetu invadunt. Patentis passim domos adeunt. Ibi sedentes in curulibus suis praetextatos senes velut deos geniosque venerati, mox eosdem, postquam esse homines liquebat, alioquin nihil respondere dignantes pari vaecordia mactant, facesque tectis iniciunt, et totam urbem igni, ferro, manibus exaequant.
|
||||
Sex mensibus barbari — quis crederet? — circa montem unum pependerunt, nec diebus modo, sed noctibus quoque omnia experti; cum tamen Manlius nocte subeuntis clangore anseris excitatus a summa rupe deiecit, et ut spem hostibus demeret, quamquam in summa
|
||||
fame, tamen ad speciem fiduciae panes ab arce iaculatus est.
|
||||
Et stato quodam die per medias hostium custodias Fabium pontificem ab arce dimisit, qui sollemne in Quirinali monte conficeret.
|
||||
Atque ille per media hostium tela incolumis religionis auxilio redivit propitiosque deos renuntiavit.
|
||||
Novissime cum iam obsidio sua barbaros fatigasset, mille pondo auri recessum suum venditantes, idque ipsum per insolentiam, cum ad iniqua pondera addito adhuc gladio superbe "vae victis"
|
||||
increparent, subito adgressus a tergo Camillus adeo cecidit, ut omnia incendiorum vestigia Gallici sanguinis inundatione deleret.
|
||||
Agere gratias dis inmortalibus ipso tantae cladis nomine libet. Pastorum casas ignis ille, et flamma paupertatem Romuli abscondit. Incendium illud quid egit aliud, nisi ut destinata hominum ac deorum domicilio civitas non deleta nec obruta, sed expiata potius et lustrata videatur?
|
||||
Igitur post adsertam a Manlio,
|
||||
restitutam a Camillo urbem acrius etiam vehementiusque in finitimos resurrexit.
|
||||
Ac primum omnium illam ipsam Gallicam gentem non contentus moenibus expulisse, cum per Italiam naufragia sua latius traherent, sic persecutus est duce Camillo, ut hodie nulla Senonum vestigia supersint.
|
||||
Semel apud Anienem trucidati, cum singulari certamine Manlius aureum torquem barbaro
|
||||
inter spolia detraxit, unde Torquati. Iterum Pomptino agro, cum in simili pugna Valerius, insidente galeae sacra alite adiutus, tulit spolia; et inde Corvini.
|
||||
Nec non tamen post aliquot annos omnis reliquias eorum in Etruria ad lacum Vadimonis Dolabella delevit, ne quis extaret ex ea gente, qui
|
||||
incensam a se Romanam urbem gloriaretur.
|
||||
|
||||
Conversus a Gallis in Latinos Manlio Torquato Decio Mure consulibus, semper quidem aemulatione imperii infestos, tum vero contemptu urbis incensae, cum ius civitatis partem imperii
|
||||
et magistratuum
|
||||
poscerent, apud Capuam proeliis congredi audentes.
|
||||
|
||||
Quo tempore quis cessisse hostem mirabitur? Cum alter consulum filium suum, quia contra imperium pugnaverat, quamvis victorem occiderit ostenderitque plus esse in imperio quam in victoria;
|
||||
alter quasi monitu deorum capite velato primam ante aciem dis manibus se devoverit, ut in confertissima se hostium tela iaculatus novum ad victoriam iter sanguinis sui limite aperiret.
|
||||
|
||||
A Latinis adgressus est gentem Sabinorum, qui immemores factae sub Tito Tatio adfinitatis quodam contagio belli se Latinis adiunxerant.
|
||||
Sed Curio Dentato consule omnem eum tractum, qua Nar, Anio, fontes Velini, Hadriano tenus mari igni ferroque vastavit.
|
||||
Qua victoria tantum hominum, tantum agrorum redactum est in potestatem, ut in utro plus esset nec ipse posset aestimare qui vicerat.
|
||||
|
||||
Precibus deinde Campaniae motus non pro se, sed eo speciosius pro sociis Samnitas invadit.
|
||||
Erat foedus cum utrisque percussum, sed hoc Campani sanctius et prius omnium suorum deditione fecerunt; sic ergo Romanus bellum Samniticum tamquam sibi gessit.
|
||||
|
||||
|
||||
Omnium non modo Italiae, sed toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est. Nihil mollius caelo: denique bis floribus vernat. Nihil uberius solo:
|
||||
ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius mari: hic illi nobiles
|
||||
portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Avernus, quaedam maris otia.
|
||||
Hic amicti
|
||||
11
|
||||
vitibus montes Gaurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus omnium Vesuvius, Aetnaei ignis imitator.
|
||||
Urbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Neapolis, Herculaneum, Pompei, et ipsa caput urbium Capua, quondam inter tres maximas
|
||||
numerata.
|
||||
Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas invadit, gentem, si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori veste usque ad ambitum ornatam;
|
||||
si fallaciam, saltibus fere et montium fraude grassantem; si rabiem ac furorem, sacratis
|
||||
legibus humanisque hostiis in exitium urbis agitatam; si pertinaciam, sexies rupto foedere cladibusque ipsis animosiorem.
|
||||
Hos tamen quinquaginta annis per Fabios ac Papirios patres eorumque liberos ita subegit ac domuit, ita ruinas ipsas urbium diruit, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur nec facile appareat materia quattuor et viginti triumphorum.
|
||||
Maxime tamen nota et inlustris apud Caudinas furculas ex hac gente clades Veturio Postumioque consulibus accepta est.
|
||||
Cluso per insidias intra eum saltum exercitu, unde non posset evadere, stupens tanta
|
||||
occasione dux hostium Pontius Herennium patrem consuluit. Et ille, mitteret omnes vel occideret, sapienter ut senior suaserat:
|
||||
hic armis exutos mittere sub iugum maluit, ut nec amici forent beneficio et post flagitium hostes magis. Itaque et consules statim magnifice voluntaria deditione turpitudinem foederis dirimunt, et ultionem flagitans miles Papirio duce — horribile dictu — strictis ensibus per ipsam viam ante pugnam furit; et in congressu arsisse omnium oculos hostis auctor fuit. Nec prius finis caedibus datus, quam iugum et hostibus et duci capto reposuerunt.
|
||||
|
||||
Hactenus populus Romanus cum singulis gentibus, mox acervatim; sic tamen quoque par omnibus fuit. Etruscorum duodecim populi, Umbri in id tempus intacti, antiquissimus Italiae populus, Samnitium reliqui in excidium Romani nominis repente coniurant.
|
||||
Erat terror ingens tot simul tantorumque populorum. Late per Etruriam infesta
|
||||
quattuor agminum signa volitabant.
|
||||
Ciminius
|
||||
interim saltus in medio, ante invius plane quasi Caledonius vel Hercynius, adeo tum terrori erat, ut senatus consuli denuntiaret ne tantum periculi ingredi auderet.
|
||||
Sed nihil horum terruit ducem, quin fratre praemisso explorat accessus. Ille per noctem pastorali habitu speculatus omnia refert tutum iter.
|
||||
Sic Fabius Maximus periculosissimum bellum sine periculo explicuit. Nam subito inconditos atque palantis adgressus est captisque superioribus iugis in subiectos suo iure detonuit.
|
||||
Ea namque species fuit illius belli, quasi in terrigenas e caelo ac nubibus tela iacerentur.
|
||||
Nec incruenta tamen illa victoria. Nam oppressus in sinu vallis alter consulum Decius more patrio devotum dis manibus optulit caput, sollemnemque familiae suae consecrationem in victoriae pretium redegit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,88 @@
|
|||
|
||||
Sequitur bellum Tarentinum, unum quidem titulo et nomine, sed victoria multiplex. Hoc enim Campanos, Apulos atque Lucanos et caput belli Tarentinos, id est totam Italiam, et cum iis omnibus Pyrrhum, clarissimum Graeciae regem, una
|
||||
veluti ruina pariter involvit, ut eodem tempore et Italiam consummaret et transmarinos triumphos auspicaretur.
|
||||
Tarentus, Lacedaemoniorum opus, Calabriae quondam et Apuliae totiusque Lucaniae caput, cum magnitudine et muris portuque nobilis, tum mirabilis
|
||||
situ.
|
||||
Quippe in ipsis Hadriani maris faucibus posita in omnis terras, Histriam, Illyricum, Epiron, Achaiam, Africam, Siciliam vela dimittit. Inminet portui ad prospectum maris positum theatrum, quod quidem causa miserae civitati fuit omnium calamitatum.
|
||||
Ludos forte celebrabat, cum adremigantes litoris Romanas classes vident, atque hostem rati emicant, sine discrimine insultant.
|
||||
Qui enim aut unde Romani? Nec satis. Aderat sine mora querellam ferens legatio. Hanc quoque foede per obscenam turpemque dictu contumeliam violant; et hinc bellum.
|
||||
Sed apparatus horribilis, cum tot simul populi pro Tarentinis consurgerent omnibusque vehementior Pyrrhus, qui semigraecam ex Lacedaemoniis conditoribus civitatem vindicaturus cum totis viribus Epiri, Thessaliae, Macedoniae incognitisque in id tempus elephantis mari terra, viris equis armis, addito insuper ferarum terrore veniebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Apud Heracleam Campaniae fluviumque Lirim Laevino consule prima pugna, quae tam atrox fuit ut Ferentanae turmae praefectus Obsidius, invectus
|
||||
in regem, turbaverit coegeritque proiectis insignibus proelio excedere.
|
||||
Actum erat, nisi elephanti, converso in spectaculum bello, procucurrissent, quorum cum magnitudine tum deformitate et novo odore simul ac stridore consternati equi, cum incognitas sibi beluas amplius quam erant suspicarentur, fugam stragemque late dederunt.
|
||||
In Apulia deinde apud Asculum melius dimicatum est Curio Fabricioque consulibus. Iam quippe terror beluarum exoleverat, et Gaius Numicius quartae legionis hastatus unius proboscide abscisa mori posse beluas ostenderat.
|
||||
Itaque in ipsas pila congesta sunt, et in turres vibratae faces tota hostium agmina ardentibus ruinis operuerunt, nec alias
|
||||
cladi finis fuit quam nox dirimeret, postremusque fugientium rex ipse a satellitibus umero saucius in armis suis referretur.
|
||||
Lucaniae suprema pugna fuit Arusinis quos vocant campis, ducibus isdem quibus superius; sed tum tota victoria. Exitum, quem datura virtus fuit, casus dedit.
|
||||
Nam provectis in primam aciem rursus elephantis, unum ex eis pullum adacti in caput teli gravis ictus avertit; qui cum per stragem suorum recurrens stridore quereretur, mater agnovit
|
||||
et quasi vindicaret exiluit, tum omnia circa quasi hostilia gravi mole permiscuit.
|
||||
Ac sic eaedem ferae, quae primam victoriam abstulerunt, secundam parem fecerunt, tertiam sine controversia tradiderunt.
|
||||
Nec vero tantum armis et in campo, sed consiliis quoque et domi
|
||||
cum rege Pyrrho dimicatum est. Quippe post primam victoriam intellecta vir callidus virtute Romana statim desperavit armis seque ad dolos contulit.
|
||||
Nam interemptos cremavit, captivosque indulgenter habuit et sine pretio restituit, missisque legatis in urbem omni modo adnisus est ut facto foedere in amicitiam reciperetur.
|
||||
Sed et bello et pace et foris et domi omnem in partem Romana virtus tum se adprobavit, nec alia magis quam Tarentina victoria ostendit populi Romani fortitudinem, senatus sapientiam, ducum magnanimitatem.
|
||||
Quinam illi fuerunt viri quos ab elephantis primo proelio obtritos accepimus? Omnium vulnera in pectore, quidam hostibus suis morte sua conmortui, omnium in manibus ensis, et relictae in voltibus minae, et in ipsa morte ira vivebat.
|
||||
Quod adeo Pyrrhus miratus est ut diceret "o quam facile erat orbis imperium occupare, aut mihi Romanis militibus, aut me rege Romanis!" Quae autem eorum in reparando
|
||||
exercitu festinatio?
|
||||
Cum Pyrrhus "video me"
|
||||
inquit "plane procreatum Herculis semine, cui quasi ab angue Lernaeo tot caesa hostium capita quasi de sanguine suo renascuntur."
|
||||
Qui autem ille senatus fuit, cum perorante Appio Caeco pulsi cum muneribus suis ab urbe legati interroganti regi suo, quid de hostium sede sentirent, urbem templum sibi visam, senatum regum esse concessum
|
||||
confiterentur?
|
||||
Qui porro ipsi duces? Vel in castris, cum medicum venale regis caput offerentem Curius remisit, Fabricius oblatam sibi a rege imperii partem repudiavit;
|
||||
vel in pace, cum Curius fictilia sua Samnitico praeferret auro, Fabricius decem pondo argenti circa Rufinum consularem virum quasi luxuriam censoria gravitate damnaret.
|
||||
Quis ergo miretur his moribus ea virtute militum victorem
|
||||
populum Romanum
|
||||
fuisse, unoque bello Tarentino intra quadriennium maximam partem Italiae, fortissimas gentes, opulentissimas urbes uberrimasque regiones subegisse?
|
||||
Aut quid adeo fidem superet, quam si principia belli cum exitu conferantur? Victor primo proelio Pyrrhus, tota tremente Campania Lirim Fregellasque populatus, prope captam urbem a Praenestina arce prospexit et a vicensimo
|
||||
lapide oculos trepidae civitatis fumo ac pulvere inplevit.
|
||||
Eodem postea bis exuto castris, bis saucio et in Graeciam suam trans mare ac terras fugato, pax et quies et tanta de opulentissimis tot gentibus spolia, ut victoriam suam Roma non caperet.
|
||||
Nec enim temere ullus pulchrior in urbem aut speciosior triumphus intravit.
|
||||
Ante hunc diem nihil praeter pecora Vulscorum, greges Sabinorum, carpenta Gallorum, fracta Samnitium arma vidisses: tum si captivos aspiceres, Molossi, Thessali, Macedones, Bruttius, Apulus atque Lucanus; si pompam, aurum, purpura, signa tabulae Tarentinaeque deliciae.
|
||||
Sed nihil libentius populus Romanus aspexit quam illas, quam timuerat cum turribus suis beluas, quae non sine sensu captivitatis summissis cervicibus victores equos sequebantur.
|
||||
|
||||
Omnis mox Italia pacem habuit — quid enim post Tarentum auderent? — nisi quod ultro persequi socios hostium placuit.
|
||||
Domiti ergo Picentes et caput gentis Asculum Sempronio duce, qui tremente inter proelium campo Tellurem deam promissa aede placavit.
|
||||
|
||||
Sallentini Picentibus additi caputque regionis Brundisium inclito portu M. Atilio duce. In hoc certamine victoriae pretium templum sibi pastoria Pales ultro poposcit.
|
||||
|
||||
Postremi Italicorum in fidem venere Volsinii, opulentissimi Etruscorum, inplorantes opem adversus servos quondam suos, qui libertatem a dominis datam in ipsos erexerant translatasque in se re publica dominabantur. Sed hic quoque duce Fabio Gurgite poenas dederunt.
|
||||
|
||||
Haec est secunda aetas populi Romani et quasi adulescentia, quae maximae viruit et quodam flore virtutis exarsit ac ferbuit. Itaque inerat quaedam adhuc ex pastoribus feritas, quiddam adhuc spirabat indomitum.
|
||||
Inde est, quod exercitus Postumium imperatorem, infitiantem quas promiserat praedas, facta in castris seditione lapidavit; quod sub Appio Claudio noluit vincere hostem, cum posset; quod
|
||||
duce Volerone detrectantibus plerisque militiam, fracti consulis fasces.
|
||||
Inde clarissimos principes, quod adversarentur voluntati suae, exulatione multavit, ut Coriolanum colere agros iubentem — nec minus ille ferociter iniuriam armis vindicasset, nisi quod iam inferentem signa filium mater Veturia lacrimis suis exarmavit;
|
||||
— ut ipsum Camillum, quod inique inter plebem et exercitum divisisse Veientem praedam videretur. Sed hic melior Veis
|
||||
in capta urbe consenuit et mox supplices de hoste Gallo vindicavit.
|
||||
Cum senatu quoque vehementius aequo bonoque certatum est, adeo ut relictis sedibus solitudinem et interitum patriae suae minaretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Prima discordia ob inpotentiam feneratorum. Quibus in terga quoque serviliter saevientibus, in sacrum montem plebs armata secessit aegreque, nec nisi tribunos impetrasset, Meneni Agrippae, facundi et sapientis viri, auctoritate revocata est.
|
||||
Extat orationis antiquae satis efficax ad concordiam fabula, qua dissedisse quondam humanos dixit artus, quod omnibus opere fugientibus solus venter inmunis
|
||||
ageret; deinde moribundos ea seiunctione redisse in gratiam, quando sensissent quod eius opera redactis in sanguinem cibis inrigarentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Secundam in urbe media decemviratus libido conflavit. Adlatas a Graecia leges decem principes lecti iubente populo conscripserant, ordinataque erat in duodecim tabulis tota iustitia, cum tamen traditos fasces regio quodam furore retinebant.
|
||||
Ante ceteros Appius eo insolentiae elatus est, ut ingenuam virginem stupro destinaret, oblitus et Lucretiae et regum et iuris quod ipse conposuerat.
|
||||
Itaque cum oppressam iudicio filiam trahi in servitutem videret Virginius pater, nihil cunctatus in medio foro manu sua interfecit, admotisque signis commilitonum totam eam dominationem obsessam armis in carcerem et catenas ab Aventino monte detraxit.
|
||||
|
||||
|
||||
Tertiam seditionem excitavit matrimoniorum dignitas, ut plebei cum patriciis iungerentur; qui tumultus in monte Ianiculo duce Canuleio tribuno plebis exarsit.
|
||||
Quartam honorum cupido, ut plebei quoque magistratus crearentur.
|
||||
Fabius Ambustus duarum pater alteram Sulpicio patricii
|
||||
sanguinis dederat, alteram plebeius Stolo sibi iunxit.
|
||||
Qua
|
||||
quodam tempore, quod lictoriae virgae sonum ignotum penatibus suis expaverat, a sorore satis insolenter inrisa, iniuriam non tulit.
|
||||
Itaque nanctus tribunatum honorum et magistratuum consortium quamvis invito senatui extorsit.
|
||||
|
||||
|
||||
Verum in ipsis seditionibus principem populum non inmerito suspexeris. Si quidem nunc libertatem, nunc pudicitiam, tum natalium dignitatem, tum honorum decora et insignia vindicavit, interque haec omnia nullius acrior custos quam libertatis fuit,
|
||||
nullaque in pretium eius largitione corrumpi, cum ut in magno et in dies maiore populo interim perniciosi cives existerent.
|
||||
Spurium
|
||||
11
|
||||
largitione, Cassium agraria lege suspectum regiae dominationis praesenti morte multavit. Ac de Spurio quidem supplicium pater ipsius sumpsit, hunc Quinctii dictatoris imperio in medio foro magister equitum Servilius Ahala confodit.
|
||||
Manlium vero Capitolii vindicem, quia plerosque debitorum liberaverat altius et incivilius se efferentem, ab illa ipsa quam defenderat arce deiecit.
|
||||
|
||||
|
||||
Talis domi ac foris, talis pace belloque populus Romanus fretum illud adulescentiae, id est secundam imperii aetatem habuit, in qua totam inter Alpes fretumque Italiam armis subegit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,87 @@
|
|||
|
||||
Domita subactaque Italia populus Romanus prope quingentensimum annum agens cum bona fide adolevisset, si quod est robur, si qua iuventas, tum ille vere robustus et iuvenis par
|
||||
orbi terrarum esse coepit.
|
||||
Ita — mirum et incredibile dictu — qui prope quingentis annis domi luctatus est — adeo difficile fuerat dare Italiae caput — his ducentis annis qui secuntur Africam, Europam, Asiam, totum denique orbem terrarum bellis victoriisque peragravit.
|
||||
|
||||
|
||||
Igitur victor Italiae populus Romanus cum ad fretum usque venisset, more ignis, qui obvias
|
||||
populatus incendio silvas interveniente flumine abrumpitur, paulisper substitit.
|
||||
Mox cum videret opulentissimam in proximo praedam quodam modo Italiae suae abscissam
|
||||
et quasi revolsam, adeo cupiditate eius exarsit, ut, quatenus nec mole iungi nec pontibus posset, armis belloque iungenda et ad continentem suam revocanda bello videretur.
|
||||
Sed
|
||||
ecce, ultro ipsis viam pandentibus fatis, nec occasio defuit, cum de Poenorum inpotentia foederata Siciliae civitas Messana quereretur. Adfectabat autem, ut Romanus ita Poenus Siciliam, et eodem tempore paribus uterque votis ac viribus imperium orbis agitabat.
|
||||
Igitur specie quidem socios iuvandi, re autem sollicitante praeda, quamquam territaret novitas rei, tamen — tanta
|
||||
in virtute fiducia est — ille rudis, ille pastorius populus vereque terrester ostendit nihil interesse virtutis, equis an navibus, terra an mari dimicaretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Appio Claudio consule primum fretum ingressus est fabulosis infame monstris aestuque violentum; sed adeo non est exterritus, ut illam ipsam ruentis aestus violentiam pro munere amplecteretur,
|
||||
|
||||
statimque ac sine mora Hieronem Syracusanum tanta celeritate devicit, ut ille ipse prius se victum quam hostem videret fateretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Duillio
|
||||
Cornelioque consulibus etiam mari congredi ausus est. Tum quidem ipsa velocitas classis comparatae victoriae auspicium fuit. Intra enim sexagesimum diem quam caesa silva fuerat centum sexaginta navium classis in anchoris stetit, ut non arte factae, sed quodam munere deorum conversae in naves atque mutatae arbores viderentur.
|
||||
Proelii vero forma mirabilis, cum illas celeris volucrisque
|
||||
hostium naves hae graves tardaeque comprehenderent. Longe illis nauticae artes, detorquere remos et ludificari fuga rostra.
|
||||
Iniectae enim ferreae manus machinaeque validae, ante certamen multum ad hoste derisae, coactique hostes quasi in solido decernere. Victor ergo apud Liparas mersa aut fugata hostium classe primum illum maritimum egit triumphum.
|
||||
Cuius quod gaudium fuit, cum Duilius imperator, non contentus unius diei triumpho, per vitam omnem, ubi a cena rediret, praelucere funalia et praecinere sibi tibias iussit, quasi cotidie triumpharet.
|
||||
Prae tanta huius victoria leve damnum
|
||||
fuit alter consulum interceptus Asina Cornelius, qui simulato colloquio evocatus atque ita oppressus, fuit perfidiae Punicae documentum.
|
||||
|
||||
|
||||
Calatino dictatore fere omnia praesidia Poenorum Agrigento, Drepanis, Panhormo, Eryce Lilybaeoque detraxit.
|
||||
Trepidatum est semel circa Camerinensium saltum, sed eximia virtute Calpurni Flammae tribuni militum evasimus. Qui lecta trecentorum manu insessum ab hostibus tumulum occupavit atque moratus hostes est,
|
||||
dum exercitus omnis evaderet.
|
||||
Ac sic pulcherrimo exitu Thermopylarum et Leonidae famam adaequavit, hoc inlustrior noster, quod
|
||||
expeditioni tantae superfuit,
|
||||
licet nihil inscripserit sanguine.
|
||||
|
||||
|
||||
Lucio Cornelio Scipione consule,
|
||||
cum iam Sicilia suburbana esset populi Romani provincia, serpente latius bello Sardiniam adnexamque Corsicam transiit.
|
||||
Olbiae hic, ibi Aleriae
|
||||
11
|
||||
urbis excidio incolas terruit, adeoque omni terra et mari Poenos purgavit, ut iam victoriae nihil nisi Africa ipsa restaret.
|
||||
|
||||
|
||||
Marco Atilio Regulo duce iam in Africam navigabat bellum. Nec defuerant qui ipso Punici maris nomine ac terrore deficerent, insuper augente Nautio tribuno metum, in quem, nisi paruisset, securi destricta imperator metu mortis navigandi fecit audaciam.
|
||||
Mox deinde ventis remisque properatum est, tantusque terror hostici adventus Poenis fuit, ut apertis paene portis Carthago caperetur.
|
||||
Prooemium
|
||||
belli fuit civitas Clipea; prima enim a Punico litore quasi arx et specula procurrit. Et haec et trecenta amplius castella vastata sunt.
|
||||
Nec cum hominibus, sed cum monstris quoque dimicatum est, cum quasi in vindictam Africae nata mirae magnitudinis serpens posita apud Bagradam castra vexaverit.
|
||||
Sed omnium victor
|
||||
Regulus cum terrorem nominis sui late circumtulisset cumque magnam vim iuventutis ducesque ipsos aut cecidisset
|
||||
aut haberet in vinculis, classemque ingenti praeda onustam et triumpho gravem in urbem praemisisset, iam ipsam, caput belli, Carthaginem urguebat obsidio ipsisque portis inhaerebat.
|
||||
Hic paululum circumacta fortuna est, tantum ut plura essent Romanae virtutis insignia, cuius fere magnitudo calamitatibus adprobatur.
|
||||
Nam conversis ad externa auxilia hostibus, cum Xanthippum illis ducem Lacedaemon misisset, a viro militiae peritissimo vincimur — foeda clades Romanisque usu incognita — vivus in manus hostium venit fortissimus imperator. Sed ille quidem per tantae calamitati fuit; nam nec Punico carcere infractus est nec legione suscepta.
|
||||
Quippe diversa quam hostis mandaverat censuit, ne pax fieret, ne commutatio captivorum reciperetur.
|
||||
Sed nec illo voluntario ad hostis suos reditu nec ultimo sive carceris seu crucis supplicio deformata maiestas; immo his omnibus admirabilior quid aliud quam victor de victoribus atque etiam, quia Carthago non cesserat, de fortuna triumphavit?
|
||||
Populus autem Romanus multo acrior intentiorque pro ultione Reguli quam pro victoria fuit.
|
||||
|
||||
|
||||
Metello igitur consule spirantibus altius Poenis et
|
||||
reverso in Siciliam bello, apud Panhormum sic hostes cecidit, ut nec
|
||||
amplius eam insulam adgredi cogitarent.
|
||||
Argumentum ingentis victoriae centum circiter elephantorum captivitas, sic quoque magna praeda, si gregem illum non bello, sed venatione cepisset.
|
||||
|
||||
|
||||
Appio Claudio consule non ab hostibus, sed a dis ipsis superatus est, quorum auspicia contempserat, ibi
|
||||
statim classe demersa, ubi ille praecipitari pullos iusserat, quod pugnare ab iis vetaretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Marco Fabio Buteone consule hostium
|
||||
classem iam in Africo mari apud Aegimurum in Italiam ultro navigantem cecidit.
|
||||
Quantus, o, tum triumphus tempestate intercidit, cum opulenta praeda classis adversis acta ventis naufragio suo Africam et Syrtis
|
||||
et
|
||||
omnium interiacentium
|
||||
insularum litora implevit! Magna clades, sed non sine aliqua principis populi dignitate, interceptam tempestate victoriam et triumphum perisse
|
||||
naufragio. Et tamen Punicae praedae omnium promontoriis insulisque fluitarent, populus Romanus et sic triumphavit.
|
||||
|
||||
|
||||
Lutatio Catulo consule tandem bello finis inpositus apud insulas, quibus nomen Aegatae, nec maior alias in mari pugna.
|
||||
Aderat quippe commeatibus, exercitu, propugnaculis, armis gravis classis et in
|
||||
ea quasi tota Carthago; quod ipsum exitio fuit.
|
||||
Romana classis prompta, levis, expedita et quodam genere castrensis ad similitudinem pugnae equestris sic remis quasi habenis agebatur, et in hoc vel illos ictus mobilia rostra speciem viventium praeferebant.
|
||||
Itaque momento temporis lacerate hostium rates totum inter Siciliam Sardiniamque pelagus naufragio suo operuerunt.
|
||||
Tanta denique fuit illa victoria, ut de excindendis
|
||||
hostium moenibus non quaereretur. Supervacuum visum est in arcem murosque saevire, cum iam in mari esset deleta Carthago.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,30 @@
|
|||
|
||||
Peracto Punico bello secuta est brevis sane quasi ad recuperandum spiritum requies, argumentumque pacis et bona fide cessantium armorum tum primum post Numam clausa porta Iani fuit; deinceps statim ac sine mora patuit.
|
||||
Quippe iam Ligures, iam Insubres Galli, nec non et Illyrici
|
||||
º
|
||||
lacessebant, sitae sub Alpibus, id est sub ipsis Italiae faucibus gentes, deo quodam incitante adsidue, ne rubiginem ac situm scilicet arma sentirent.
|
||||
Denique utrique cotidiani et quasi domestici hostes tirocinia militum inbuebant, nec aliter utraque gente quam quasi cote quadam populus Romanus ferrum suae virtutis acuebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Liguras, imis Alpium iugis adhaerentis inter Varum et Magram flumen inplicitosque dumis silvestribus, maior aliquanto labor erat invenire quam vincere. Tuti locis et fuga, durum atque velox genus, ex occasione latrocinia magis quam bella faciebant.
|
||||
Itaque cum diu multumque eluderent
|
||||
Saluvii,
|
||||
Deciates,
|
||||
Oxubii,
|
||||
Euburiates,
|
||||
Ingauni, tamen Fulvius latebras eorum ignibus saepsit, Baebius in plana deduxit, Postumius ita exarmavit, ut vix reliquerit ferrum quo terra coleretur.
|
||||
|
||||
Gallis Insubribus, et his accolis Alpium, animi ferarum, corpora plus quam humana erant, sed — experimento deprehensum est, quippe sicut primum impetus eis maior quam virorum est, ita sequens minor quam feminarum —
|
||||
Alpina corpora umente caelo educata habent quiddam simile nivibus suis: quum mox
|
||||
caluere pugna, statim in sudorem eunt et levi motu quasi sole laxantur.
|
||||
Hi saepe et alias et Brittomaro duce non prius posituros se baltea quam Capitolium ascendissent iuraverant. Factum est; victos enim Aemilius in Capitolio discinxit.
|
||||
Mox Ariovisto duce vovere de nostrorum militum praeda Marti suo torquem. Intercepit Iuppiter
|
||||
votum; nam de torquibus eorum aureum tropaeum Iovi Flaminius erexit.
|
||||
Viridomaro rege Romana arma Volcano promiserant. Aliorsum vota ceciderunt; occiso enim rege Marcellus tertia post Romulum patrem Feretrio Iovi opima suspendit.
|
||||
|
||||
Illyrii seu Liburni sub extremis Alpium radicibus agunt inter Arsiam Titiumque
|
||||
flumen, longissime per totum Hadriani maris litus effusi.
|
||||
Hi regnante Teutana muliere populationibus non contenti licentiae scelus addiderunt.
|
||||
Legatos quippe nostros, ob ea quae deliquerant iure agentes, ne gladio quidem, sed ut victimas securi percutiunt, praefectos navium igne comburunt; idque, quo indignius foret, mulier imperavit.
|
||||
Itaque Gnaeo Fulvio Centimalo
|
||||
duce late domantur. Strictae secures in principum colla legatorum manibus litavere.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,120 @@
|
|||
|
||||
Post primum Punicum bellum vix quadriennii requies: ecce alterum bellum, minus quidem spatio — nec enim amplius decem et octo annos habet —, sed adeo cladium atrocitate terribilius, ut si quis conferat damna utriusque populi, similior victo sit
|
||||
populus ille qui vicit.
|
||||
Urebat nobilem populum mare ablatum, raptae insulae, dare tributa, quae iubere consueverat. Hinc ultionem puer Annibal ad aram patri iuraverat, nec morabatur.
|
||||
Igitur in causam belli Saguntos electa est, vetus Hispaniae civitas et opulenta fideique erga Romanos magnum quidem sed triste monumentum,
|
||||
quam in libertatem communi foedere exceptam Annibal, causas novorum motuum quaerens, et suis et ipsorum manibus evertit, ut Italiam sibi rupto foedere aperiret.
|
||||
Summa foederum Romanis religio est; itaque ad auditum sociae civitatis obsidium, memores icti cum Poenis quoque foederis, non statim ad arma procurrunt, dum prius more legitimo queri malunt.
|
||||
Saguntini interim iam novem mensibus fessi fame machinis ferro, versa denique in rabiem fide inmanem in foro excitant rogum, tum desuper se suosque cum omnibus opibus suis ferro et igne corrumpunt.
|
||||
Huius tantae cladis auctor Annibal poscitur. Tergiversantibus Poenis, dux legationis "quae" inquit "mora est?"
|
||||
[Fabius]
|
||||
"in hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum eligitis?" Succlamantibus bellum, "bellum igitur" inquit
|
||||
"accipite." Et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit.
|
||||
|
||||
|
||||
Similis exitus belli initiis fuit. Nam quasi has inferias sibi Saguntinorum ultimae dirae in illo publico parricidio incendioque mandassent, ita manibus eorum vastatione Italiae, captivitate Africae, ducum et regnum qui in gessere bellum exitio parentatum est.
|
||||
Igitur ubi semel se in Hispania movit illa gravis et luctuosa Punici belli vis atque tempestas destinatumque Romanis iam diu fulmen Saguntino igne conflavit, statim quodam impetu rapta medias perfregit Alpes et in Italiam ab illis fabulosae altitudinis nivibus velut caelo missa descendit.
|
||||
|
||||
|
||||
Ac primi quidem impetus turbo inter Padum atque Ticinum valido statim fragore detonuit. Tum Scipione duce fusus exercitus; saucius etiam ipse venisset in hostium manus imperator, nisi protectum patrem praetextatus admodum filius ab ipsa morte rapuisset.
|
||||
Hic erit Scipio, qui in exitium Africae crescit, nomen ex malis eius habiturus.
|
||||
|
||||
|
||||
Ticino Trebia succedit. Hic secunda Punici belli procella desaevit Sempronio consule. Tum callidissimi hostes, frigidum et nivalem nancti diem, cum
|
||||
se ignibus prius oleoque fovissent — horribile dictu — homines a meridie et sole venientes, nostra nos hieme vicerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Thrasymennus lacus, tertium fulmen Annibalis, imperatore Flaminio.
|
||||
Ars nova Punicae fraudis: quippe nebula lacus palustribusque virgultis tectus equitatus terga subito pugnantium invasit.
|
||||
Nec de dis possumus queri. Imminentem temerario duci cladem praedixerant insidentia signis examina et aquilae prodire nolentes et commissam aciem secutus ignes terrae tremor; nisi illum horrorem soli equitum virorumque discursus et mota vehementius arma fecerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Quartum id et
|
||||
paene ultimum volnus imperii Cannae, ignobilis Apuliae vicus; sed magnitudine cladis emersit et sexaginta milium caede parta nobilitas. Ibi in excidium infelicis exercitus dux, terra, caelum, dies, tota rerum natura consensit.
|
||||
Si quidem non contentus simulatis transfugis Annibal, qui mox terga pugnantium ceciderunt,
|
||||
insuper callidus imperator in patentibus campis, observato loci ingenio, quod et sol ibi acerrimus et plurimus pulvis et eurus ab oriente semper quasi ex constituto, ita instruxit aciem, ut, Romanis
|
||||
adversus haec omnia obversis, secundum caelum tenens vento pulvere et sole pugnaret.
|
||||
Itaque duo maximi exercitus caesi ad hostium satietatem, donec Annibal diceret militi suo "parce ferro." Ducum fugit alter, alter occisus est; dubium, uter maiore animo: Paulum puduit, Varro non desperavit.
|
||||
Documenta cladis cruentus aliquandiu Aufidus, pons de cadaveribus iussu ducis factus in torrente Vergello, modii duo anulorum Carthaginem missi dignitasque equestris taxata mensura.
|
||||
Dubium deinde non erit quin ultimum illum diem habitura fuerit Roma quintumque intra diem epulari Annibal in Capitolio potuerit, si, quod Poenum illum dixisse Maharbalem Bomilcaris ferunt, Annibal quem ad modum sciret vincere, sic uti victoria scisset.
|
||||
Sed tum quidem illum, ut dici volgo solet, aut fatum urbis imperaturae aut ipsius mens mala et aversi a Carthagine di in diversum abstulerunt.
|
||||
Cum victoria posset uti, frui maluit, relictaque Roma Campaniam Tarentumque perrexit; ubi mox et ipsius et exercitus
|
||||
ardor elanguit, adeo ut vere dictum sit Capuam Annibali Cannas fuisse.
|
||||
Si quidem invictum Alpibus indomitumque armis, Campani — quis crederet? — soles et tepentes fontibus Baiae subegerunt.
|
||||
|
||||
|
||||
Permissum est interim respirare Romanis et quasi ab inferis emergere. Arma non erant: detracta sunt templis. Deerat iuventus: in sacramentum liberata servitia.
|
||||
Egebat aerarium: opes suas senatus in medium libens protulit, nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat quicquam sibi auri reliquerunt. Eques secutus exemplum imitataeque equitem tribus.
|
||||
Denique vix suffecere tabulae, vix scribarum manus Laevino Marcelloque consulibus, cum privatorum opes in publicum referrentur.
|
||||
Quid autem? In eligendis magistratibus quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus consilium de creandis consulibus petiverunt. Quippe adversus hostem totiens victorem, tam callidum, non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Prima redeuntis et, ut ita dixerim, revivescentis imperii spes Fabius fuit, qui novam de Annibale victoriam commentus est, non pugnare. Hinc illi cognomen novum et rei publicae salutare Cunctator; hinc illud ex populo, ut imperii scutum vocaretur.
|
||||
Itaque per Samnium totum, per Falernos Gauranosque saltus sic maceravit Annibalem, ut, qui frangi virtute non poterat, mora comminueretur.
|
||||
Inde Claudio Marcello duce etiam congredi ausus
|
||||
est: comminus venit et perculit
|
||||
in Campania sua et ab obsidione Nolae urbis excussit.
|
||||
Ausus et Sempronio Graccho duce per Lucaniam sequi et premere terga cedentis, quamvis tum — o pudor!
|
||||
— servili pugnaret exercitu;
|
||||
nam hucusque tot mala compulerant. Sed libertate donati fecerant de servis se virtute
|
||||
Romanos.
|
||||
O horribilem in tot adversis fiduciam! O singularem animum ac spiritum populi Romani! Tam artis adflictisque rebus, ut de Italia sua dubitare
|
||||
debuisset, ausus tamen est in diversa respicere,
|
||||
cumque hostis in iugulo
|
||||
11
|
||||
per Campaniam Apuliamque volitaret mediaque
|
||||
de Italia Africam faceret, eodem tempore et hunc sustinebat et in Siciliam, Sardiniam, Hispaniam diversa per terrarum orbem arma mittebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Sicilia mandata Marcello. Nec diu restitit: tota enim insula in una urbe superata est. Grande illud et ante id tempus invictum caput, Syracusae, quamvis Archimedis ingenio defenderentur, aliquando cesserunt.
|
||||
Longe illi triplex murus totidemque arces, portus ille marmoreus et fons celebratus Arethusae; nisi quod hactenus profuere, ut pulchritudini victae urbis parceretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Sardiniam Gracchus arripuit. Sed nihil illi gentium feritas Insanorumque — nam sic vocantur — inmanitas montium profuere. Saevitum in urbes urbemque urbium Caralim, ut gens contumax vilisque mortis saltem desiderio patrii soli domaretur.
|
||||
|
||||
|
||||
In Hispaniam missi Gnaeus et Publius Scipiones paene totam Poenis eripuerant, sed insidiis Punicae fraudis oppressi rursum amiserant, magnis quidem illi proeliis cum Punicas opes cecidissent. Sed Punicae insidiae alterum ferro castra metantem, alterum, cum vix
|
||||
evasisset in turrem, cinctum facibus oppresserant.
|
||||
Igitur in ultionem patris ac patrui missus cum exercitu Scipio, cui iam grande de Africa nomen fata decreverant, bellatricem illam, viris armisque nobilem Hispaniam,
|
||||
illam seminarium hostilis exercitus, pusilli illam iam
|
||||
Annibalis eruditricem — incredibile dictu — totam a Pyrenaeis montibus in Herculis columnas et Oceanum recuperavit, nescias citius an felicius.
|
||||
Quam velociter, quattuor anni fatentur; quam facile, vel una civitas probat. Eodem quippe quo obsessa est die capta est, omenque
|
||||
Africanae victoriae fuit, quod tam facile victa est Hispaniae Carthago.
|
||||
Certum est tamen ad profligandam provinciam maxime profecisse
|
||||
singularem ducis sanctitatem, quippe qui captivos pueros puellasque praecipuae pulchritudinis barbaris restitueret, ne in conspectum suum quidem passus adduci, ne quid de virginitatis integritate delibasse saltem oculis videretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Haec in diversa terrarum populus Romanus, nec ideo tamen visceribus Italiae inhaerentem summovere poterat Annibalem. Pleraque ad hostem defecerant, et dux acerrimus contra Romanos Italicis quoque viribus utebatur.
|
||||
Iam tamen eum plerisque oppidis et regionibus excusseramus, iam Tarentum ad nos redierat, iam et Capua, sedes domus et patria altera Annibalis, tenebatur, cuius amissio tantum Poeno duci dolorem dedit, ut inde totis viribus Romam converteretur.
|
||||
O populum dignum orbis imperio dignumque omnium favore et admiratione hominum ac deorum! Compulsus ad ultimos metus ab incepto non destitit, et de sua urbe sollicitus Capuam tamen non omisit; sed parte exercitus sub Appio consule relicta, parte Flaccum in urbem secuta, absens simul praesensque pugnabat.
|
||||
Quid ergo miramur moventi castra a tertio lapide Annibali iterum ipsos deos — deos inquam, nec fateri pudebit — restitisse?
|
||||
|
||||
Tanta enim ad singulos illius motus vis imbrium effusa est, tanta ventorum violentia coorta est, ut divinitus hostem summoveri non a caelo, sed ab urbis ipsius moenibus et Capitolio
|
||||
videretur.
|
||||
Fugit et cessit et in ultimum se Italiae recepit sinum, cum urbem tantum non adoratam reliquisset.
|
||||
Parva res dictu sed ad magnanimitatem populi Romani probandam satis efficax, quod illis ipsis quibus obsidebatur diebus ager, quem Annibal castris insederat, venalis Romae fuit hastaeque subiectus invenit emptorem.
|
||||
Voluit Annibal contra imitari fiduciam subiecitque argentaria urbis tabernas: nec sector inventus est, ut scias etiam praesagia fatis adfuisse.
|
||||
|
||||
|
||||
Nihil actum erat tanta virtute, tanto favore etiam deorum, si quidem ab Hispania Hasdrubal frater Annibalis cum exercitu novo, novis viribus, nova belli mole veniebat.
|
||||
Actum erat procul dubio, si vir ille se cum fratre iunxisset. Sed hunc quoque iam tum quom
|
||||
ab Alpe descenderat, apud Metaurum castra metantem Claudius Nero cum Livio Salinatore debellat.
|
||||
Nero in ultimum Italiae angulum
|
||||
summoverat Annibalem, Livius in diversissimam partem, id est in ipsas nascentis Italiae fauces signa converterat.
|
||||
Tanto, id est omni, qua longissima est
|
||||
Italia, solo interiacente, quo consilio, qua celeritate consules castra coniunxerint, inopinatumque hostem conlatis signis oppresserint, neque id fieri Annibal senserit, difficile dictu est.
|
||||
Certe Annibal re cognita cum proiectum fratris caput ad sua castra vidisset, "agnosco" inquit "infelicitatem
|
||||
Carthaginis." Haec fuit illius viri non sine praesagio quodam fati inminentis prima confessio.
|
||||
|
||||
|
||||
Iam certum erat Annibalem etiam ipsius confessione posse vinci; sed tot rerum prosperarum fiducia plenus populus Romanus magni aestimabat asperrimum hostem in sua Africa debellare.
|
||||
Duce igitur Scipione in ipsam Africam tota mole conversus imitari coepit Annibalem et Italiae suae clades in Africa vindicare.
|
||||
Quas ille, dii boni, Hasdrubalis copias fudit, quos Syphacis Numidici regis equitatus! Quae quantaque utriusque
|
||||
castra facibus inlatis una nocte delevit! Denique iam non a tertio lapide, sed ipsas Carthaginis portas obsidione quatiebat.
|
||||
Sic factum ut haerentem atque incubantem Italiae extorqueret Annibalem.
|
||||
Non fuit maior sub imperio Romano dies quam ille, cum duo omnium et ante et postea ducum maximi
|
||||
duces, ille Italiae, hic Hispaniae victor, conlatis comminus signis direxere aciem. Sed et conloquium fuit inter ipsos de legibus pacis, et steterunt diu mutua admiratione defixi.
|
||||
Ubi de pace non convenit, signa cecinere.
|
||||
Constat utriusque confessione nec melius instrui aciem nec acrius potuisse pugnari; hoc Scipio de Annibalis, Annibal de Scipionis exercitu praedicaverunt.
|
||||
Sed tamen Annibal
|
||||
cessit, praemiumque victoriae Africa fuit et secutus Africam statim terrarum orbis.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,122 @@
|
|||
|
||||
Post Carthaginem vinci neminem puduit. Statim Africam secutae sunt gentes, Macedonia, Graecia, Syria ceteraque omnia quodam quasi aestu et torrente fortunae,
|
||||
sed primi omnium Macedones, adfectator quondam imperii populus.
|
||||
Itaque quamvis tum Philippus regno praesideret, Romani tamen dimicare sibi cum rege Alexandro videbantur.
|
||||
Macedonicum bellum nomine amplius quam spectatione gentis fuit.
|
||||
Causa coepit a foedere Philippi, quo rex iam pridem dominantem in Italia Annibalem sibi socium iunxerat; postea crevit inplorantibus Athenis auxilium contra regis iniurias, cum ille ultra vis victoriae in templa et aras et sepulcra ipsa saeviret.
|
||||
Placuit senatui opem tantis ferre supplicibus. Quippe iam gentium reges, duces, populi, nationes, praesidia sibi ab hac urbe repetebant.
|
||||
Primum igitur Laevino consule populus Romanus Ionium mare ingressus, tota Graeciae litora veluti triumphanti classe peragravit.
|
||||
Spolia quippe Siciliae, Sardiniae, Hispaniae, Africae praeferebat,
|
||||
et manifestam victoriam nata in praetoria puppi laurus pollicebatur.
|
||||
Aderat sponte in auxilium Attalus rex Pergamenorum, aderat Rhodii, nauticus populus, qui navibus a mari,
|
||||
consul a terris omnia equis virisque quatiebat.
|
||||
Bis victus, bis fugatus rex, bis exutus castris, cum tamen nihil terribilius Macedonibus fuit ipso volnerum aspectu, quae non spiculis nec sagittis nec ullo Graeculo ferro, sed ingentibus pilis nec minoribus adacta gladiis ultra mortem patebant.
|
||||
Enimvero Flaminino
|
||||
duce invios antea Chaonum montes Aoumque
|
||||
amnem per abrupta
|
||||
vadentem et ipsa
|
||||
Macedoniae claustra penetravimus.
|
||||
Introisse victoria fuit. Nam postea numquam ausus congredi rex ab tumulos, quos Cynocephalas vocant, uno ac ne hoc quidem iusto proelio opprimitur.
|
||||
Et illi quidem consul pacem dedit regnumque concessit, mox, ne quid esset hostile, Thebas et Euboeam et grassantem sub Nabide
|
||||
tyranno suo Lacedaemona conpescuit.
|
||||
Graeciae vero veterem statum reddidit, ut legibus viveret suis et avita libertate frueretur.
|
||||
Quae gaudia, quae vociferationes fuerunt, cum hos forte Nemeae in theatro quinquennalibus ludis a praecone caneretur! Quo certavere plausu! Quid florum in consulem profuderunt!
|
||||
Et iterum iterumque
|
||||
praeconem repetere vocem illam iubebant, qua libertas Achaiae pronuntiabatur, nec aliter illa consulari sententia quam modulatissimo aliquo tibiarum aut fidium cantu fruebantur.
|
||||
|
||||
Macedoniam Asia
|
||||
statim et regem Philippum Antiochus excepit quodam casu, quasi de industria sic adgubernante fortuna, ut quem ad modum ab Africa in Europam,
|
||||
sic ab Europa
|
||||
in Asiam ultro se suggerentibus causis imperium procederet, et cum terrarum orbis situ ipse ordo victoriarum navigaret.
|
||||
Non aliud formidolosius fama bellum fuit; quippe cum Persas et orientem, Xerxen atque Darium cogitarent, quando perfossi invii montes, quando velis opertum mare nuntiaretur.
|
||||
Ad hoc caelestes minae territabant, cum umore continuo Cumanus Apollo sudaret; sed hic faventis Asiae suae numinis timor erat.
|
||||
Nec sane viris opibus armisque quicquam copiosius Syria; sed in manus tam ignavi regis inciderat, ut nihil fuerit in Antiocho speciosius quam quod a Romanis victus est.
|
||||
Inpulere regem in id bellum illic Thoas, Aetoliae princeps, inhonoratam apud Romanos querens adversus Macedonas militiae suae societatem,
|
||||
hinc Annibal, qui in Africa victus, profugus et pacis inpatiens hostem populo Romano toto orbe quaerebat.
|
||||
Et quod illud fuisset periculum, si se consiliis eius rex tradidisset, id est in Asiae viribus usus fuisset miser Annibal? Sed rex suis opibus et nomine regio fretus satis habuit bellum movere.
|
||||
Europa iam dubio procul iure belli ad Romanos pertinebat. Hic Lysimachiam, urbem in litore Thracio positam a maioribus suis, Antiochus ut hereditario iure repetebat.
|
||||
Hoc velut sidere Asiatici belli mota tempestas. Sed maximus regum, contentus fortiter indixisse bellum, cum ingenti strepitu ac tumultu movisset ex Asia, occupatis statim insulis Graeciaeque litoribus otia et luxus quasi victor agitabat.
|
||||
Euboan insulam continenti adhaerentem tenui freto reciprocantibus aquis Euripus abscindit. Hic ille positis aureis sericisque tentoriis sub ipso freti murmure, cum praefluentes aquae tibiis fidibusque concinerent, conlatis undique quamvis per hiemem rosis, ne non aliquo genere ducem agere videretur,
|
||||
virginum puerorumque dilectus habebat.
|
||||
Talem ergo regem iam luxuria sua debellatum Acilio Glabrione consule populus Romanus in insula adgressus ipso statim adventus
|
||||
sui nuntio coëgit ab insula fugere.
|
||||
Tum praecipitem apud Thermopylas adsecutus, locum trecentorum Laconum speciosa caede memorandum, ne ibi quidem fiducia loci resistentem, mari ac terra cedere coëgit.
|
||||
Statim et e vestigio itur in Syriam. Classis regia Polyxenidae Annibalique commissa — nam rex proelium nec spectare poterat, — duce Aemilio Regillo, adremigantibus Rhodis tota laceratur.
|
||||
Ne sibi placeant Athenae: in Antiocho vicimus Xerxen, in Aemilio Alcibiaden aequavimus, Epheso Salamina pensavimus.
|
||||
Tum consule Scipione, cui frater, ille modo victor Carthaginis Africanus, aderat voluntaria legatione, debellari regem placet. Et iam toto cesserat mari, sed nos imus ulterius.
|
||||
Maeandrum ad amnem montemque Sipylum castra ponuntur. Hic rex, incredibile dictu quibus auxiliis, quibus copiis consederat.
|
||||
Trecenta milia peditum, equitum falcatorumque curruum non minor numerus. Elephantis ad hoc inmensae magnitudinis, auro purpura argento et suo ebore fulgentibus, aciem utrimque vallaverat.
|
||||
11
|
||||
|
||||
Sed haec omnia praepedita magnitudine sua, ad hoc imbre, qui subito superfusus mira felicitate Persicos arcus corruperat.
|
||||
Primum trepidatio, mox fuga, deinde triumphus fuerunt.
|
||||
Victo et supplici pacem partemque
|
||||
regni dari placuit eo libentius, quod tam facile cessisset.
|
||||
|
||||
Syriaco bello successit, et debebat, Aetolicum. Victo quippe Romanus Antiocho faces Asiatici belli persequebatur. Ergo Fulvio Nobiliori mandata ultio est.
|
||||
Hic protinus caput gentis Ambraciam, regiam Pyrrhi, machinis quatit. Secuta deditio est.
|
||||
Aderant Aetolorum precibus Attici, Rhodii, et memineramus auxilii: sic placuit ignoscere.
|
||||
Serpsit tamen latius in proximos bellum, omnisque late Cephallenia, Zacynthos
|
||||
et quidquid insularum in eo mari inter Ceraunios montes iugumque Maleum Aetoli belli accessio fuerunt.
|
||||
|
||||
Histri secuntur Aetolos; quippe bellantes eos nuper adiuverant.
|
||||
Et initia pugnae hosti prospera fuerunt,
|
||||
eademque exitii causa. Nam cum Gnaei Manlii
|
||||
castra cepissent opimaeque praedae incubarent, epulantes ac ludibundos plerosque, qui aut ubi essent prae poculis nescientes, Appius Pulcher
|
||||
invadit.
|
||||
Sic cum sanguine et spiritu male partam revomuere victoriam. Ipse rex Aepulo
|
||||
equo inpositus, cum subinde crapula et capitis errore lapsaret, captum sese vix et aegre, postquam expergefactus est, didicit.
|
||||
|
||||
II,
|
||||
11
|
||||
Gallograeciam quoque Syriaci belli ruina convolvit.
|
||||
Fuerint inter auxilia regis Antiochi, an fuisse cupidus triumphis Manlius Vulso
|
||||
simulaverit, dubium;
|
||||
at certe
|
||||
negatus est victori triumphus, quia causam belli non adprobavit. Ceterum gens Gallograecorum, sicut ipsum nomen indicio est, mixta et adulterata est: reliquiae Gallorum, qui Brenno duce vastaverant Graeciam, orientem secuti, in media Asiae parte sederunt;
|
||||
itaque, uti frugum semina
|
||||
mutato solo degenerant, sic illa genuina feritas eorum Asiatica amoenitate mollita est.
|
||||
Duobus itaque proeliis fusi fugatisque sunt, quamvis sub adventu hostis relictis sedibus in altissimos se montes recepissent. Tolostobogi
|
||||
Olympum, Tectosagi Magabam
|
||||
insederant. Utrimque fundis sagittisque detracti in perpetuam se pacem dediderunt.
|
||||
Sed alligati miraculo quidam
|
||||
fuere, cum catenas
|
||||
morsibus et ore temptassent, cum offocandas invicem fauces praebuissent. Nam Orgiacontis regis
|
||||
uxor a centurione stuprum passa
|
||||
memorabili exemplo custodiam evasit, revolsumque adulteri hostis caput ad maritum reportavit.
|
||||
|
||||
Dum aliae aliaeque gentes Syriaci belli secuntur ruinam, Macedonia rursus se erexit.
|
||||
Fortissimum populum memoria et recordatio suae nobilitatis agitabat, et successerat Philippo filius Perses, qui semel in perpetuum victam esse Macedoniam non putabat ex gentis dignitate.
|
||||
Multo vehementius sub hoc Macedones quam sub patre exurgunt. Quippe Thracas in res
|
||||
suas traxerant, atque ita industriam Macedonum viribus Thracum, ferociam Thracum disciplina Macedonica temperavere.
|
||||
Accessit his consilium ducis, qui situm regionum suarum a summo speculatus Haemo, positis per abrupta
|
||||
castris ita Macedoniam suam armis ferroque vallaverat, ut non reliquisse aditum nisi a caelo venturis hostibus videretur.
|
||||
Tamen Marcio Philippo consule eam
|
||||
provinciam ingressus populus Romanus, exploratis diligenter accessibus per Ascurida
|
||||
paludem Perrhaebosque tumulos illa volucribus
|
||||
quoque, ut videbantur, invia accessit, regemque securum et nihil tale metuentem subita belli inruptione deprehendit.
|
||||
Cuius tanta trepidatio fuit, ut pecuniam omnem in mare iusserit mergi ne periret, classem cremari ne incenderetur.
|
||||
Paulo consule, cum maiora et crebriora essent inposita praesidia, per alias Macedonia deprensa est, summa quidem arte et industria ducis, cum alia minatus alia inrupisset.
|
||||
Cuius adventus ipse adeo terribilis regi fuit, ut interesse non auderet, sed gerenda ducibus bella mandaverit.
|
||||
Absens ergo victus fugit in maria insulamque Samothracen, fretus celebri religione, quasi templa et arae possent defendere, quem nec montes sui nec arma potuissent.
|
||||
Nemo regum diutius amissae fortunae conscientiam retinuit. Supplex cum scriberet ad imperatorem ab illo quo confugerat templo nomenque epistolae notaret suum, regem addidit. Sed nec reverentior captae maiestatis alius Paulo fuit.
|
||||
Cum in conspectum venisset hostis, in tribunali recepit et conviviis adhibuit liberosque admonuit suos ut fortunam, cui tantum liceret, revererentur.
|
||||
Inter pulcherrimos hunc quoque populo Romanus de Macedonia duxit ac vidit triumphum, quippe cuius spectaculo triduum impleverit.
|
||||
Primus dies signa
|
||||
tabulasque, sequens arma pecuniam transvexit, tertius captivos ipsumque regem adtonitum adhuc tamquam subito malo et stupentem.
|
||||
Sed multo prius gaudium victoriae populus Romanus quam epistolis victoris praeceperat. Quippe eodem die, quo victus est Perses in Macedonia, Romae cognitum est,
|
||||
cum duo iuvenes candidis equis apud Iuturnae lacum pulverem et cruorem abluebant. Hi nuntiavere. Castorem et Pollucem fuisse creditum volgo, quod gemini fuissent; interfuisse bello, quod sanguine maderent; a Macedonia venire, quod adhuc anhelarent.
|
||||
|
||||
Macedonici belli contagio traxit Illyrios; si quidem,
|
||||
ut Romanum a tergo distringerent, a Perse rege conducti pecunia militaverunt.
|
||||
Sine mora ab Anicio praetore subiguntur. Scodram,
|
||||
caput gentis, delesse suffecit; statim secuta deditio est. Denique hoc bellum ante finitum est quam geri Romae nuntiaretur.
|
||||
|
||||
Quodam fato, quasi ita convenisset inter Poenos et Macedonas ut tertio quoque vinceretur, eodem
|
||||
tempore utrique arma moverunt.
|
||||
Sed prior iugum excutit Macedo, aliquanto quam ante gravior, dum contemnitur.
|
||||
Causa belli prope erubescenda. Quippe regnum pariter et bellum vir ultimae sortis Andriscus invaserat, dubium liber an servus, mercennarius certe; sed quia vulgo Philippus ex similitudine Philippi Persae filii vocabatur,
|
||||
regiam formam, regium nomen, animum quoque regis implevit.
|
||||
Igitur dum haec ipsa contemnit populus Romanus, Iuventio praetore contentus, virum non Macedonicis modo sed Thraciae quoque auxiliis ingentibus validum temere temptavit, invictusque
|
||||
a veris regibus, ab illo imaginario et scaenico rege superatus est.
|
||||
Sed consul Metellus amissum cum legione praetorem plenissime ultus est. Nam et Macedoniam servitute multavit et ducem belli, deditum ab eo ad quem confugerat Thraciae regulo, in urbem in catenis reduxit, hoc quoque illi in malis suis indulgente fortuna, ut de eo populos Romanus quasi de rege vero triumpharet.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,125 @@
|
|||
|
||||
Tertium Punicum bellum et tempore exiguum (nam quadriennio patratum
|
||||
est) et in comparatione priorum minimum labore (non enim tam cum viris quam cum ipsa urbe pugnatum est) sed
|
||||
plane maximum eventu: quippe tandem Carthago finita est.
|
||||
Atquin si quis trium temporum momenta consideret, primo commissum est Punicum bellum, profligatum secundo, tertio vero confectum est.
|
||||
Sed huius causa belli, quod contra foederis legem adversus Numidas quidem, sed parassent classem et exercitum.
|
||||
Frequens autem Massinissa
|
||||
finis territabat; sed huic ut bono socioque regi favebatur. Cum de bello sederet, de belli fine tractatum est. Cato inexpiabili odio delendam esse Carthaginem, et cum de alio consuleretur, pronuntiabat,
|
||||
Scipio Nasica servandam, ne metu ablato aemulae urbis luxuriari felicitas
|
||||
inciperet; medium senatus elegit, ut urbs tantum loco moveretur.
|
||||
Nihil enim speciosus videbatur quam esse Carthaginem, quae non timeretur.
|
||||
Igitur Manilio Censorinoque consulibus populus Romanus adgressus Carthaginem spe pacis iniecta traditam a volentibus classem sub ipso ore urbis incendit.
|
||||
Tum evocatis principibus,
|
||||
si salvi esse vellent, ut migrarent finibus imperavit. Quod pro rei atrocitate adeo movit iras, ut extrema mallent. Comploratum igitur publice statim
|
||||
et pari voce clamatum est "ad arma," seditque sententia quoquo modo rebellandum; non quia iam spes ulla superesset, sed quia patriam suam mallent hostium quam suis manibus everti.
|
||||
Qui rebellantium fuerit furor, vel hinc intellegi potest, quod in usum novae classis tecta domuum resciderunt; in armorum officinas aurum et argentum pro aere ferroque conflatum est, in tormentorum vincula crinis suos matronae contulerunt. Mancino deinde consule terra marique fervebat obsidio.
|
||||
Operti portus, nudatus et primum et sequens, iam et tertius murus, cum tamen Byrsa, quod nomen arci fuit, quasi altera civitas resistebat.
|
||||
Quamvis profligato urbis excidio tamen fatale Africae nomen Scipionum videbatur. Igitur in alium Scipionem conversa res publica finem belli reposcebat. Hunc Paulo Macedonico procreatum Africani illius magni filius in
|
||||
decus gentis adsumpserat, hoc scilicet fato, ut, quam urbem concusserat avus, nepos eius everteret.
|
||||
Sed quem ad modum maxime mortiferi morsus solent esse morientium bestiarum, sic plus negotii fuit cum semiruta Carthagine quam cum integra.
|
||||
Conpulsis in unam arcem hostibus portum quoque mari
|
||||
Romanus obstruxerat. Illi alterum
|
||||
sibi portum ab alia urbis parte foderunt, nec ut fugerent; sed qua nemo illos nec evadere posse credebat, inde quasi nata
|
||||
subito classis erupit,
|
||||
cum interim iam diebus, iam noctibus nova aliqua moles, nova machina, nova perditorum hominum manus quasi ex obruto incendio subita de cineribus flamma prodibat.
|
||||
Deploratis novissime rebus triginta sex milia virorum se dediderunt, quo minus credas, duce Hasdrubale.
|
||||
Quanto fortius femina et uxor ducis! Quae conprehensis duobus liberis a culmine se domus in medium misit incendium, imitata reginam quae Carthaginem condidit.
|
||||
Quanta urbs deleta sit, ut de ceteris taceam, de ignis mora probari potest. Quippe per continuos decem et septem dies vix potuit incendium extingui quod domibus ac templis suis sponte hostes inmiserant; ut, quatenus urbs eripi Romanis non poterat, triumphis arderet.
|
||||
|
||||
Quasi saeculum illud eversionibus urbium curreret, Carthaginis ruinam statim Corinthos excepit, Achaiae caput, Graeciae decus, inter duo maria, Ionium et Aegaeum, quasi spectaculo exposita. Haec — facinus
|
||||
indignum — ante oppressa est quam in numero certorum hostium referretur.
|
||||
Critolaus causa belli, qui libertate a Romanis data adversus ipsos usus est legatosque Romanos,
|
||||
dubium an et manu, certe oratione violavit. Igitur Metello ordinanti tum
|
||||
maxime Macedoniam
|
||||
mandata est ultio; et hinc Achaicum bellum. Ac primum Critolai manum Metellus consul per patentis Elidos campos toto cecidit Alphio.
|
||||
Et uno proelio peractum erat bellum; iam enim urbem ipsam terrebat obsidio; sed — fata rerum — cum Metellus dimicasset, ad victoriam Mummius intervenit.
|
||||
|
||||
Hic alterius ducis Diaei
|
||||
11
|
||||
late exercitum sub ipsis Isthmi faucibus fudit geminosque portus sanguine infecit. Tum ab incolis deserta civitas direpta primum, deinde tuba
|
||||
praecinente deleta est.
|
||||
Quid signorum, quid vestium quidve tabularum raptum incensumque atque proiectum est! Quantas opes et abstulerit et cremaverit, hinc scias, quod quidquid Corinthii aeris toto orbe laudatur incendio superfuisse comperimus.
|
||||
Nam et aeris notam pretiosiorem ipsa opulentissimae urbis fecit iniuria,
|
||||
quia incendio permixtis plurimis statuis atque simulacris aeris auri argentique venae in commune fluxerunt.
|
||||
|
||||
Ut Carthaginem Corinthus, ita Corinthum Numantia secuta est; nec deinde orbe toto quicquam intactum armis fuit.
|
||||
Post illa duo clarissimarum
|
||||
urbium incendia late atque passim, nec per vices, sed simul pariter quasi unum undique bellum fuit; prorsus ut illae
|
||||
quasi agitantibus ventis diffudisse quaedam belli incendia orbe toto viderentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Hispaniae numquam animus fuit adversum nos universae consurgere, numquam conferre vires suas libuit, neque aut imperium experiri aut libertatem tueri suam publice. Alioquin ita undique mari Pyrenaeoque vallata est, ut ingenio situs ne adiri quidem potuerit.
|
||||
Sed ante a Romanis obsessa est quam se ipsa cognosceret, et sola omnium provinciarum vires suas postquam victa est intellexit.
|
||||
In hac prope ducentos per annos dimicatum est a primis Scipionibus in primum Caesarem Augustum, non continuo nec cohaerenter, sed prout causae lacessierant, nec cum Hispanis initio, sed cum Poenis in Hispania; inde contagium serpens
|
||||
causaeque bellorum.
|
||||
|
||||
|
||||
Prima per Pyrenaeum iugum signa Romana Publius et Gnaeus Scipiones intulerunt proeliisque ingentibus Annonem et Hasdrubalem fratres Annibalis ceciderunt; raptaque erat impetu Hispania,
|
||||
nisi fortissimi viri in ipsa victoria sua oppressi Punica fraude cecidissent, terra marique victores.
|
||||
Igitur quasi novam integramque provinciam ultor patris et patrui Scipio ille mox Africanum invasit, isque statim capta Carthagine et aliis urbibus, non contentus Poenos expulisse, stipendiariam nobis provinciam fecit, omnes citra ultraque Hiberum subiecit imperio, primusque Romanorum ducum victor ad Gades et Oceani ora pervenit. Plus est provinciam retinere quam facere.
|
||||
Itaque per partes iam huc, iam illuc missi duces, qui ferocissimas et in id tempus liberas gentes ideoque inpatientes iugi multo labore nec incruentis certaminibus servire docuerunt.
|
||||
Cato ille censorius Celtiberos, id est robur Hispaniae, aliquot proeliis fregit. Gracchus, pater ille Gracchorum, eosdem centum et quinquaginta urbium eversione multavit.
|
||||
Metellus ille, qui ex Macedonia cognomen meruerat, et Celtibericus fieri meruit, cum et Contrebiam
|
||||
memorabili cepisset exemplo et Nertobrigae
|
||||
maiore gloria pepercisset.
|
||||
Lucullus Turdulos atque Vaccaeos, de quibus ille Scipio posterior singulari certamine, cum rex fuisset provocator, opima rettulerat.
|
||||
Decimus Brutus aliquando latius Celticos Lusitanosque et
|
||||
omnis Callaeciae populos formidatumque militibus flumen Oblivionis, peragratoque victor Oceani litore non prius signa convertit quam cadentem in maria solem obrutumque aquis ignem non sine quodam sacrilegii metu et horrore deprendit.
|
||||
|
||||
|
||||
Sed tota certaminum moles cum Lusitanis fuit et Numantinis. Nec inmerito. Quippe solis gentium Hispaniae duces contigerunt. Fuisset et cum omnibus Celtiberis, nisi dux illius motus initio belli vi
|
||||
oppressus esset, summi vir
|
||||
astus et audaciae, si processisset,
|
||||
Olyndicus, qui hastam argenteam quatiens quasi caelo missam vaticinanti similis omnium in se mentes converterat. Sed cum pari temeritate sub nocte castra consulis adisset, iuxta tentorium ipsum pilo vigilis exceptus est.
|
||||
Ceterum Lusitanos Viriatus erexit, vir calliditatis acerrimae. Qui ex venatore latro, ex latrone subito dux atque imperator et, si fortuna cessisset, Hispaniae Romulus, non contentus libertatem suorum defendere, per quattuordecim
|
||||
annos omnia citra ultraque Hiberum et Tagum igni ferroque populatus,
|
||||
castra etiam praetorum et praesidia
|
||||
adgressus, Claudium Unimanum paene ad internicionem exercitus cecidit
|
||||
et insignia trabeis et fascibus nostris quae ceperat in montibus
|
||||
suis tropaea fixit.
|
||||
|
||||
Tandem et eum
|
||||
Fabius Maximus consul oppresserat; sed a successore Popilio violata victoria est. Quippe qui conficiendae rei cupidus, fractum ducem et extrema deditionis agitantem per fraudem et insidias et domesticos percussores adgressus, hanc hosti gloriam dedit, ut videretur aliter unici non posse.
|
||||
|
||||
Numantia quantum Carthaginis, Capuae, Corinthi opibus inferior, ita virtutis nomine et honore per omnibus, summumque, si viro aestimes, Hispaniae decus.
|
||||
Quippe quae sine muro, sine turribus, modice edito in tumulo apud flumen sita, quattuor milibus Celtiberorum quadraginta exercitum per annos undecim sola sustinuit, nec sustinuit modo, sed saevius aliquando
|
||||
perculit pudendisque foederibus adfecit. Novissime, cum invictam esse constaret, opus fuit eo qui Carthaginem everterat.
|
||||
|
||||
|
||||
Non temere, si fateri licet, illius causa belli iniustior. Segidenses, socios et consanguineos suos, Romanorum manibus elapsos, exceperant.
|
||||
|
||||
Habita pro his deprecatio nihil valuit. Cum se ab omni bellorum contagione removerent, in legitimi foederis pretium iussi arma deponere. Hoc sic a barbaris
|
||||
acceptum, quasi manus absciderentur. Itaque statim Megaravico fortissimo duce ad arma conversi. Pompeium proelio adgressi, foedus tamen maluerunt, cum debellare potuissent; Hostilium deinde Mancinum:
|
||||
hunc quoque adsiduis caedibus subegerunt, ut ne oculos quidem aut vocem Numantini viri quisquam sustineret.
|
||||
Tamen cum hoc quoque foedus maluere, contenti armorum manubiis, cum ad internicionem saevire potuissent.
|
||||
Sed non minus Numantini quam Caudini illius foederis flagrans ignominia ac pudore populus Romanus dedecus quidem praesentis flagitii deditione Mancini expiavit,
|
||||
ceterum duce Scipione, Carthaginis incendiis ad excidia urbium imbuto, tamen etiam in ultionem excanduit. Sed tum acrius in castris quam in campo,
|
||||
nostro cum milite quam cum Numantino proeliandum fuit.
|
||||
Quippe adsiduis et iniustis et servilibus maxime operibus adtriti ferre plenius vallum, qui arma nescirent, luto inquinari, qui sanguine nollent, iubebantur. Ad hoc scorta, calones, sarcinae nisi ad usum necessariae amputantur.
|
||||
Tanti esse exercitum quanti imperatorem vere proditum est. Sic redacto in disciplinam
|
||||
milite commissa acies, quodque nemo visurum se umquam speraverat factum, ut fugientes Numantinos quisquam videret.
|
||||
Dedere etiam se volebant, si toleranda viris imperarentur. Sed cum Scipio veram vellet et sine exceptione victoriam, eo necessitatum conpulsi primum ut destinata morte in proelium ruerent, cum se prius epulis quasi inferiis implevissent carnis semicrudae et caeliae;
|
||||
sic vocant indigenam ex frumento potionem.
|
||||
Intellectum ab imperatore consilium, itaque non est permissa pugna morituris. Cum fossa atque lorica quattuorque castris circumdatos fames premeret, a duce orantes proelium, ut tamquam viros occideret, ubi non impetrabant, placuit eruptio.
|
||||
Sic conserta manu plurimi occisi, et cum urgueret fames, aliquantisper inde vixerunt.
|
||||
Novissime consilium fugae sedit; sed hoc quoque ruptis equorum cingulis
|
||||
uxores ademere, summo scelere per amorem.
|
||||
Itaque deplorato exitu in ultimam rabiem furoremque conversi, postremo Rhoecogene duce se, suos, patriam ferro veneno, subiecto igne undique igni peregerunt.
|
||||
Macte
|
||||
fortissimam et meo iudicio beatissimam in ipsis malis civitatem. Adseruit cum fide socios, populum orbis terrarum viribus fultum tam parva manu aetate tam longa sustinuit. Novissime
|
||||
maximo duce oppressa civitas nullum de se gaudium hosti reliquit.
|
||||
Unus enim vir Numantinus non fuit qui in catenis duceretur; praeda ut de pauperrimis, nulla: arma ipsi cremaverunt. Triumphus fuit tantum
|
||||
de nomine.
|
||||
|
||||
|
||||
Hactenus populus Romanus pulcher, egregius, pius, sanctus atque magnificus; reliqua saeculi, ut grandia aeque, ita vel magis turbida et foeda, crescentibus cum ipsa magnitudine imperii vitiis;
|
||||
adeo ut, si quis hanc tertiam eius aetatem transmarinam, quam ducentorum annorum fecimus, dividat, centum hos priores, quibus Africam, Macedoniam, Siciliam,
|
||||
Hispaniam domuit, aureos, sicut poëtae canunt, iure meritoque fateatur,
|
||||
centum sequentes ferreos plane et cruentos et si quid inmanius; quippe qui Iugurthinis, Cimbricis, Mithridaticis, Parthicis, piraticis bellis, Gallicis atque Germanicis, quibus caelum ipsum gloria ascendit, Gracchanas Drusianasque caedes, ad hoc servilia bella miscuerint et, ne quid turpitudini desit, gladiatoria.
|
||||
Denique in se ipse conversus Marianis atque Sullanis,
|
||||
novissime Pompei et Caesaris manibus, quasi per rabiem et furorem — nefas! — semet ipse laceravit.
|
||||
Quae etsi
|
||||
iuncta inter se sunt omnia atque confusa, tamen quo melius appareant,
|
||||
simul et ne scelera virtutibus obstrepant, separatim referentur,
|
||||
priusque, ut coepimus, iusta illa et pia cum exteris gentibus bella memorabimus, ut magnitudo crescentis in dies imperii appareat; tum ad illa civium scelera turpesque et inpias pugnas revertemur.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,113 @@
|
|||
|
||||
Victa ad occasum Hispania populus Romanus ad orientem pacem agebat, nec pacem modo, sed inusitata et incognita quadam felicitate relictae regiis hereditatibus opes et tota insemel regna veniebant.
|
||||
Attalus rex Pergamenorum, regis Eumenis filius, socii quondam commilitonisque nostri testamentum reliquit: "Populus Romanus bonorum meorum heres esto. In bonis regiis hanc fuerunt."
|
||||
Adita igitur hereditate provinciam populus Romanus non quidem bello nec armis, sed, quod aequius, testamenti iure retinebat.
|
||||
Sed hanc difficile dictu est utrum facilius amiserit populus Romanus an recuperaverit. Aristonicus, regii sanguinis ferox iuvenis, urbis regibus parere consuetas partim facile sollicitat, paucas resistentis, Myndon,
|
||||
Samon, Colophona vi recepit, Crassi quoque praetoris cecidit
|
||||
exercitum ipsumque cepit.
|
||||
Sed ille memor et familiae et Romani nominis custodem
|
||||
barbarum virgula excaecat et in exitium sui, quod volebat, ita concitat.
|
||||
Mox a Perperna domitus et captus et per deditionem in vinculis habitus.
|
||||
Aquilius Asiatici belli reliquias confecit, mixtis — nefas — veneno fontibus ad deditionem quarundam urbium. Quae res ut maturam, ita infamem fecit victoriam, quippe cum contra fas deum moresque maiorum medicaminibus inpuris in id tempus sacrosancta Romana arma violasset.
|
||||
|
||||
Haec ad orientem; sed non ad meridianam plagam eadem quies. Quis speraret post Carthaginem aliquod in Africa bellum?
|
||||
Atquin non leviter se Numidia concussit, et fuit in Iugurtha quod post Annibalem timeretur. Quippe rex callidissimus populum Romanum armis invictum opibus adgressus est; citra spem omnium fortuna cessit, ut rex fraude praecipuus fraude caperetur.
|
||||
Hic, Massinissa avo, Micipsa patre per adoptionem, cum interficere fratres statuisset agitatus regni cupiditate, nec illo magis quam senatum populumque Romanum, quorum in fide et in clientela regnum
|
||||
erat, metueret, primum scelus mandat insidiis.
|
||||
Potitus Hiempsalis capite cum se in Adherbalem convertisset isque Romam profugisset, missa per legatos pecunia traxit in sententiam suam senatum. Et haec eius fuit de nobis prima victoria.
|
||||
Missos deinde, qui regnum inter illum Adherbalemque dividerent, similiter adgressus, cum in Scauro ipsos Romani imperii mores expugnasset, inchoatum nefas perfecit audacia.
|
||||
Sed non diu latent scelera. Corruptae nefas legationis erupit, placuitque persequi bello parricidam.
|
||||
Primus in Numidiam Calpurnius Bestia consul inmittitur; sed rex peritus fortius adversus Romanos aurum esse quam ferrum, pacem emit.
|
||||
Cuius flagitii reus cum interveniente publica fide a senatu arcesseretur, pari audacia et venit et conpetitorem imperii Massivam inmisso percussore confecit.
|
||||
Haec altera contra regem causa belli fuit. Igitur sequens ultio mandatur Albino. Sed huius quoque — pro dedecus — frater ita corrupit exercitum, ut voluntaria nostrorum fuga vinceret Numida castrisque poteretur, addito etiam turpi foedere in pretium salutis, quo
|
||||
quos emerat dimisit exercitus.
|
||||
Tandem in ultionem non tam imperii Romani
|
||||
quam pudoris Metellus adsurgit, qui callidissime hostem nunc precibus nunc minis, iam simulata iam vera fuga eludentem artibus suis adgressus est.
|
||||
Agrorum atque vicorum populatione non
|
||||
contentus
|
||||
in ipsa Numidiae capita impetum fecit; et Zamam quidem frustra adsiluit,
|
||||
ceterum Thalam, gravem armis thensaurisque regiis,
|
||||
diripuit.
|
||||
Tunc urbibus exutum regem et iam finium suorum regnique fugitivum per Mauros atque Gaetuliam sequebatur.
|
||||
Postremo Marius auctis admodum copiis, cum pro obscuritate generi sui capite censos sacramento adegisset, iam fusum et saucium regem adortus, non facilius tamen vicit quam si integrum ac recentem.
|
||||
Hic et urbem ab Hercule conditam Capsam, in media Africa siti anguibus harenisque vallatam, mira quadam felicitate superavit, et saxeo inditam monti Molucham
|
||||
urbem per Ligurem aditu arduo inaccessoque penetravit.
|
||||
Mox non ipsum modo, sed Bocchum quoque Mauretaniae regem, iure sanguinis Numidam vindicantem, apud oppidum Cirtam graviter cecidit.
|
||||
Qui ubi diffisus rebus suis alienae cladis accessio fieri timet, pretium foederis atque amicitiae regem facit.
|
||||
Sic fraudulentissimus regum fraude gener soceri sui in insidias deductus
|
||||
Sullae
|
||||
in manum traditur, tandemque opertum catenis Iugurtham in triumpho populus Romanus aspexit.
|
||||
Sed ille quoque, quamvis victus ac vinctus, vidit urbem, quam venalem et quandoque perituram, si habuisset emptorem, frustra cecinerat. Iam, ut venalis fuisset, habuit emptorem; cum illum evaserat, certum erat non esse perituram.
|
||||
|
||||
Sic ad meridiem populus Romanus. Multo atrocius et multipliciter magis a septentrione venientem ***.
|
||||
11
|
||||
|
||||
Nihil hac plaga infestius. Atrox caelum, perinde ingenia. Omni igitur tractu violentus hostis, a dextris atque laevis et a medio septentrionis erupit.
|
||||
|
||||
|
||||
Prima trans Alpes arma nostra sensere Saluvii, cum de eis eorum fidissima atque amicissima civitas Massilia quereretur;
|
||||
Allobroges deinde et Arveni, cum adversus eos
|
||||
similes Haeduorum querelae opem et auxilium nostrum flagitarent; utriusque
|
||||
victoriae testes
|
||||
Isara et Vindelicus amnes et inpiger fluminum Rhodanus.
|
||||
Maximus barbaris terror elephanti
|
||||
fuere, inmanitati gentium pares. Nihil tam conspicuum in triumpho quam rex ipse Bituitus
|
||||
discoloribus
|
||||
in armis argenteoque carpento, qualis pugnaverat.
|
||||
Utriusque victoriae quod quantumque gaudium fuerit, vel hinc aestimari potest, quod et Domitius Ahenobarbus et Fabius Maximus ipsis quibus dimicaverant locis saxeas erexere turres, et desuper exornata armis hostilibus tropaea fixerunt, cum hic mos inusitatus fuerit nostris. Numquam enim populus Romanus hostibus domitis victoriam exprobravit.
|
||||
|
||||
Cimbri, Teutoni atque Tigurini ab extremis Galliae profugi, cum terras eorum inundasset Oceanus, novas sedes toto orbe quaerebant,
|
||||
exclusique et Gallia et Hispania cum in Italiam demigrarent, misere legatos in castra Silani, inde ad senatum, petentes ut Martius populus aliquid sibi terrae daret quasi stipendium, ceterum ut vellet manibus atque armis suis uteretur.
|
||||
Sed quas daret terras populus Romanus agrariis legibus inter se dimicaturus? Repulsi igitur, quod nequiverant precibus, armis petere coeperunt.
|
||||
|
||||
Sed nec primum impetum barbarorum Silanus, nec secundum Manilius, nec tertium Caepio sustinere potuerunt; omnes fugati, exuti castris.
|
||||
Actum erat, nisi Marius illi saeculo contigisset. Ille quoque non ausus congredi statim militem tenuit in castris, donec invicta illa rabies
|
||||
et impetus, quem pro virtute barbari habent, consenesceret.
|
||||
Recessere igitur increpantes et — tanta erat capiendae urbis fiducia — consulentes, si quid ad uxores suas mandarent. Nec segnius quam minati fuerant tripertito agmine in Alpes, id est claustra Italiae, ferebantur.
|
||||
Marius mira statim velocitate occupatis compendiis praevenit hostem, prioresque Teutonas sub ipsis Alpium radicibus adsecutus in loco quem Aquas Sextias vocant quo — fidem
|
||||
numinum — proelio oppressit!
|
||||
Vallem fluviumque medium hostes tenebant, nostris aquarum nulla copia. Consultone id egerit imperator, an errorem in consilium verterit, dubium; certe necessitate aucta virtus victoriae causa fuit.
|
||||
Nam flagitante aquam exercitu,
|
||||
"Si viri estis," inquit "en, illic habetis." Itaque tanto ardore pugnatum est, ea caedes hostium fuit, ut victor Romanus cruento flumine non plus aquae biberit quam sanguinis barbarorum.
|
||||
Certe rex ipse Teutobodus,
|
||||
quaternos senosque equos transilire solitus, vix unum, cum fugeret, ascendit, proximoque in saltu conprehensus insigne spectaculum triumphi fuit. Quippe vir proceritatis eximiae super tropaea sua eminebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Sublatis funditus Teutonis in Cimbros convertitur.
|
||||
Hi iam — quis crederet? — per hiemem, quae altius Alpes levat, Tridentinis iugis in Italiam provoluti veluti
|
||||
ruina descenderant.
|
||||
Atesim
|
||||
flumen non ponte nec navibus, sed quadam stoliditate barbarica primum corporibus adgressi, postquam retinere amnem manibus et clipeis frustra temptaverant, ingesta silva obrutum transiluere.
|
||||
Si statim infesto agmine urbem petissent, grande discrimen; sed in Venetia, quo fere tractu Italia mollissima est, ipsa soli caelique clementia robur elanguit. Ad hoc panis usu carnisque coctae et dulcedine vini mitigatos Marius in tempore adgressus est.
|
||||
Venere ipsi — nam metus in barbaris nulla vestigia — et
|
||||
diem pugnare a nostro imperatore petierunt; et sic proximum dedit. In patentissimo, quem Raudium vocant, campo concurrere. Inde milia sexaginta quinque cecidere, hinc trecentis minus; per omnem diem conciditur barbarus.
|
||||
Istic quoque imperator addiderat virtuti dolum, secutus Annibalem artemque Cannarum; primum nebulosum nanctus diem, ut hosti inopinatus occurreret, tum ventosum quoque, ut pulvis in oculos et ora ferretur, tum acie conversa in orientem, ut, quod ex captivis mox cognitum est, ex splendore galearum ac repercusso
|
||||
quasi ardere caelum videretur.
|
||||
Nec minor
|
||||
cum uxoribus eorum pugna quam cum ipsis fuit; cum obiectis undique plaustris atque carpentis altae desuper securibus contisque pugnarent.
|
||||
Perinde speciosa mors earum fuit quam pugna. Nam cum missa ad Marium legatione libertatem ac sacerdotium non impetrassent (nec fas erat), suffocatis elisisque passim infantibus suis aut mutuis concidere vulneribus aut vinculo e crinibus suis facto ab arboribus iugisque plaustrorum pependerunt.
|
||||
Boiorix
|
||||
rex in prima acie dimicans inpigre nec inultus occiditur.
|
||||
|
||||
Tertia Tigurinorum manus, quae quasi in subsidio Noricos insederat Alpium tumulos, in diversa elapsa fuga ignobili et
|
||||
latrociniis evanuit.
|
||||
Hunc tam laetum tamque felicem liberatae Italiae adsertique imperii nuntium non per homines, ut solebat, populus Romanus accepit, sed per ipsos, si credere fas est,
|
||||
deos.
|
||||
Quippe eodem die quo gesta res est visi pro aede Pollucis et Castoris iuvenes laureatas praetori litteras dare, frequensque in spectaculo rumor victoriae Cimbricae.
|
||||
*** "feliciter!" dixit.
|
||||
Quo quid admirabilius, quid insignius fieri potest? Quippe velut elata montibus suis Roma spectaculo belli interesset, quod in
|
||||
gladiatorio munere fieri solet, uno eodemque momento, cum in acie Cimbri succumberent, populus in urbe plaudebat.
|
||||
|
||||
Post Macedonas, si dis placet, Thraces rebellabant, illi quondam tributarii Macedonum; nec in proximas modo provincias contenti incurrere, Thessaliam atque Dalmatiam, in Adriaticum mare usque venerunt; eoque fine retenti,
|
||||
quasi interveniente natura, contorta in ipsas aquas tela miserunt.
|
||||
Nihil interim per id omne
|
||||
tempus residuum crudelitatis fuit in captivos saevientibus: litare dis sanguine humano, bibere in ossibus capitum, cuiusque modi ludibriis foedare mortem tam igne quam fumo, partus quoque gravidarum mulierum extorquere tormentis.
|
||||
Saevissimi omnium Thracum Scordisci fuere, sed calliditas quoque ad robur accesserat:
|
||||
silvarum et montium situ cum ingenio consentiebant. Itaque non fusus modo ab his aut fugatus, sed — simile
|
||||
prodigio — omnino totus interceptus exercitus quem duxerat Cato.
|
||||
Didius vagos et libera populatione diffusos intra suam reppulit Thraciam. Drusus ulterius egit et vetuit transire Danuvium. Minucius toto vastavit Hebro, multis quidem amissis, dum per
|
||||
|
||||
perfidum glacie flumen equitatur.
|
||||
Volso Rhodopen Caucasumque
|
||||
penetravit. Curio Dacia tenus venit, sed tenebras saltuum expavit. Appius in Sarmatas usque pervenit, Lucullus ad terminum gentium Tanain lacumque Maeotin.
|
||||
Nec aliter cruentissimi hostium quam suis moribus domiti. Quippe in captivos igni ferroque saevitum est; sed nihil barbaris atrocius visum est quam quod abscisis manibus relicti vivere superstites poenae suae iubebantur.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,67 @@
|
|||
|
||||
Ponticae gentes a septentrione in sinistrum iacent, a Pontico cognominatae mari. Harum gentium atque regionum rex antiquissimus Aeetas,
|
||||
post Artabazes, a septem Persis oriundus, inde Mithridates, omnium longe maximus.
|
||||
Quippe cum quattuor Pyrrho, tredecim
|
||||
anni Annibali suffecerint, ille per quadraginta annos restitit, donec tribus ingentibus bellis subactus felicitate Sullae,
|
||||
virtute Luculli, magnitudine Pompei consumeretur.
|
||||
Causam quidem illius belli praetenderat apud Cassium legatum, adtrectari terminos suos a Nicomede Bithyno; ceterum elatus animis ingentibus Asiae totius et,
|
||||
si posset, Europae cupiditate flagrabat.
|
||||
Spem ac fiduciam dabant nostra vitia. Quippe cum civilibus bellis distringeremur, invitabat occasio, nudumque latus imperi ostendebant procul Marius, Sulla, Sertorius.
|
||||
Inter haec rei publicae vulnera et hos tumultus repente quasi captato tempore in lassos simul atque districtos subitus turbo Pontici belli ab ultima veluti specula septentrionis erupit.
|
||||
|
||||
|
||||
Primis statim impetus belli Bithyniam rapuit, Asia inde pari terrore correpta est, nec cunctanter ad regem ab urbibus nostris populisque descitum est.
|
||||
Aderat, instabat, saevitia quasi virtute utebatur. Nam quid atrocius uno eius edicto, cum omnes qui in Asia forent Romanae civitatis homines interfici iussit? Tum quidem domus, templa et arae, humana omnia atque divina iura violata sunt.
|
||||
Sed hic terror Asiae Europam quoque regi aperiebat. Itaque missis Archelao Neoptolemoque praefectis, excepta Rhodo, quae pro nobis firmius stetit, ceterae Cyclades, Delos, Euboea et ipsum Graeciae decus Athenae tenebantur.
|
||||
Italiam iam ipsamque urbem Romam regius terror adflabat. Itaque L. Sulla festinat, vir armis optimus, parique violentia ruentem ulterius hostem quadam quasi manu reppulit.
|
||||
Primumque Athenas urbem, — quis crederet? — frugum
|
||||
parentem, obsidione ac fame ad humanos cibos compulit; mox subrutus Piraei portus sex aut amplius muris cinctus. Postquam domuerat ingratissimos hominum, tamen, ut ipse dixit, in honorem mortuorum sacris suis famaeque donavit.
|
||||
Mox cum Euboea atque Boeotia praesidia regis depulisset,
|
||||
omnis copias uno apud Chaeroniam, apud Orchomenon altero bello dissipavit, statimque in Asiam transgressus ipsum opprimit. Et debellatum foret, nisi de Mithridate triumphare cito quam vere maluisset.
|
||||
Ac tum quidem hunc Asiae statum Sulla dederat. Ictum cum Ponticis foedus, recepit Bithyniam a
|
||||
rege Nicomedes, Ariobarzanes
|
||||
Cappadociam, Asia rursus nostra, ut coeperat, Mithridates tantum
|
||||
repulsus. Itaque non fregit ea res Ponticos, sed incendit.
|
||||
Quippe rex Asia et Europa quodam modo inescatus non iam quasi alienas, sed, quia amiserat, quasi raptas
|
||||
belli iure repetebat.
|
||||
Igitur ut extincta parum fideliter incendia maiore flamma revivescunt, ita ille de integro, auctis maiorem in modum copiis, tota denique regni sui mole in Asiam rursus mari terra fluminibusque veniebat.
|
||||
|
||||
|
||||
Cyzicus,
|
||||
nobilis civitas, arce, moenibus, portu turribusque marmoreis Asiaticae plagae litora inlustrat. Hanc ille quasi alteram Romam toto invaserat
|
||||
bello.
|
||||
Sed fiduciam oppidanis resistendi nuntius fecit, docens adventare Lucullum, qui — horribile dictu — per medias hostium naves utre suspensus et pedibus iter gubernans, videntibus procul quasi marina pristis evaserat.
|
||||
Mox clade conversa, cum ex mora obsidii regem fames et ex fame pestilentia urgueret, recedentem Lucullus adsequitur adeoque cecidit,
|
||||
ut Granicus et Aesepus
|
||||
11
|
||||
amnes cruenti redderentur.
|
||||
Rex callidus Romanaeque avaritiae peritus spargi a fugientibus sarcinas et pecuniam iussit, qua sequentes moraretur. Nec felicior in mari quam terra fuga. Quippe centum
|
||||
amplius navium classem apparatu belli gravem Pontico
|
||||
mari adgressa tempestas tam foeda strage laceravit,
|
||||
ut navalis belli instar efficeret, planeque ut Lucullus quodam cum fluctibus procellisque commercio debellandum tradidisse regem ventis videretur.
|
||||
Adtritae iam omnes validissimi regni vires erant, sed animus malis augebatur.
|
||||
Itaque conversus ad proximas gentes totum paene orientem ac septentrionem ruina sua involvit. Hiberi, Caspii, Albani et utraeque sollicitantur Armeniae, per quae omnia decus et nomen et titulos gloriae Pompeio suo Fortuna quaerebat.
|
||||
Qui ubi novis motibus ardere Asiam videt aliosque prodire reges, nihil
|
||||
cunctandum ratus, priusquam inter se gentium robora coirent, statim ponte facto omnium ante se primus transit Euphratem regemque fugientem media nanctus Armenia — quanta felicitas viri — uno proelio confecit.
|
||||
Nocturna ea dimicatio fuit et Luna in partibus. Quippe quasi commilitans cum
|
||||
dea a tergo se hostibus, a facie Romanis praebuisset, Pontici per errorem longius cadentis umbras suas quasi hostium corpora petebant.
|
||||
Et Mithridates quidem nocte illa debellatus est. Nihil enim postea valuit,
|
||||
quamquam omnia expertus more anguium, qui optrito capite postremum cauda minantur.
|
||||
Quippe cum effugisset hostem Colchis tenus, iungere Bosporon, inde per Thracen Macedoniamque et Graeciam transilire, sic Italiam nec opinatus invadere — tantum cogitavit.
|
||||
Sed defectione civium Pharnacisque filii scelere praeventus male temptatum veneno spiritum ferro expulit.
|
||||
|
||||
|
||||
Gnaeus interim Magnus rebellis Asiae reliquias sequens per diversa gentium terrarumque volitabat. Nam sub orientem secutus Armenios, capit, ipso capite gentis, Artaxatis, supplicem
|
||||
iussit regnare Tigranen.
|
||||
At in septentrione Scythicum iter tamquam in mari stellis secutus Colchos cecidit, ignovit Hiberiae, pepercit Albanis. Regem horum
|
||||
Oroden
|
||||
|
||||
positis sub ipso Caucaso castris iussit in plana descendere, at Arthocen, qui Hiberis imperabat,
|
||||
et obsides liberos dare; Oroden
|
||||
etiam muneravit, ultro ab Albania sua lectum aureum et alia dona mittentem.
|
||||
Nec non et in meridiem verso agmine Libanum Syriae Damascumque transgressus per nemora illa odorata, per turis et balsami silvas Romana signa circumtulit. Arabes, si quid imperaret, praesto fuere.
|
||||
Hierosolyma
|
||||
defendere temptavere Iudaei; verum haec quoque et intravit et vidit illud grande inpiae gentis arcanum patens, sub aurea vite
|
||||
caelum. Dissidentibusque de regno fratribus arbiter factus regnare iussit Hyrcanum; Aristobulum, quia renovabat imperium, in catenas dedit.
|
||||
Sic Pompeio duce populus totam,
|
||||
qua latissima est, Asiam pervagatus, quam extremam imperii habebat provinciam mediam fecit. Exceptis quippe Parthis, qui foedus maluerunt, et Indis, qui adhuc nos nec noverant, omnis Asia inter rubrum et Caspium et Oceanum Pompeianis domita vel oppressa signis tenebatur.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,55 @@
|
|||
|
||||
Interim cum populus Romanus per diversa terrarum districtus est, Cilices invaserant maria sublatisque commerciis, rupto foedere generis humani, sic maria bello quasi tempestate praecluserant.
|
||||
Audaciam perditis furiosisque latronibus dabat inquieta Mithridaticis proeliis Asia, dum sub alieni belli tumultu exterique regis invidia inpune grassantur.
|
||||
Ac primum duce Isidoro contenti proximo mari Cretam inter atque Cyrenas et Achaiam sinumque Maleum, quod ab spoliis aureum ipsi vocavere, latrocinabantur.
|
||||
Missusque in eos Publius Servilius, quamvis leves et fugaces myoparonas gravi et Martia classe turbaret, non incruenta victoria superat.
|
||||
Sed nec mari summovisse contentus, validissimas urbes eorum et diutina praeda abundantes, Phaselim et Olympum evertit Isaurosque ipsam arcem Ciliciae, unde conscius sibi magni laboris Isaurici cognomen adamavit.
|
||||
Non ideo tamen tot cladibus domiti terra se continere potuerunt; sed ut quaedam animalia, quibus aquam terramque incolendi gemina natura est, sub ipso hostis recessu inpatientes soli
|
||||
in aquas suas resiluerunt, et aliquando latius quam prius Siciliae quoque litora et Campaniam nostram subito adventu terrere voluerunt.
|
||||
Sic Cilix dignus victoria Pompei visus est et Mithridaticae provinciae factus accessio. Ille dispersam toto mari pestem semel et in perpetuum volens extinguere divino quodam apparatu adgressus est.
|
||||
Quippe cum classibus et suis et socialibus Rhodiorum abundaret, pluribus legatis atque praefectis utraque Ponti et Oceani ora conplexus est.
|
||||
Gellius Tusco mari inpositus, Plotius Siculo; Atilius
|
||||
Ligusticum sinum, Pomponius
|
||||
Gallicum obsedit, Torquatus Balearicum, Tiberius Nero Gaditanum fretum, qua primum maris nostri limen aperitur; Lentulus Marcellinus Libycum,
|
||||
Aegyptium, Pompei iuvenes Hadriaticum,
|
||||
Varro Terentius Aegaeum et Ionicum,
|
||||
Pamphylium Metellus, Asiaticum Caepio; ipsas Propontidos fauces Porcius Cato sic obditis navibus quasi porta
|
||||
obseravit.
|
||||
Sic per omnis aequoris portus, sinus, latebras, recessus, promontoria, freta, paeninsulas quidquid piratarum fuit quadam indagine inclusum est.
|
||||
Ipse Pompeius in originem fontemque belli Ciliciam; nec hostes detrectavere certamen.
|
||||
Non ex fiducia, sed quia oppressi erant, ausi
|
||||
videbantur; sed nihil tamen amplius, quam ut ad primum ictum concurrerent. Mox ubi circumfusa undique rostra viderunt,
|
||||
abiectis statim telis remisque plausu undique pari, quod supplicantium signum fuit, vitam petiverunt.
|
||||
Non alia tam incruenta victoria usi umquam sumus, sed nec fidelior in posterum reperta gens ulla est;
|
||||
idque prospectum singulari consilio ducis, qui maritimum genus a conspectu longe removit maris et mediterraneis agris quasi obligavit, eodemque tempore et usum maris navibus recuperaverit et terrae homines suos reddidit.
|
||||
Quid prius in hac mirere victoria? velocitatem? quadragensimo die parta est. An felicitatem? ne una quidem navis amissa est. An vero perpetuitatem? amplius piratae non fuerunt.
|
||||
|
||||
Creticum bellum, si vera volumus,
|
||||
[nos fecimus]
|
||||
sola vincendi nobilem insulam cupiditas fecit. Favisse Mithridati videbatur: hoc placuit armis vindicare.
|
||||
Primus invasit insulam Marcus Antonius cum ingenti quidem victoriae spe atque fiducia, adeo ut pluris catenas in navibus quam arma portaret.
|
||||
Dedit itaque poenas vaecordiae. Nam plerasque naves intercepit hostis, captivaque corpora religantes velis ac funibus suspendere, ac sic velificantes
|
||||
triumphantium in modum Cretes portibus suis adremigaverunt.
|
||||
Metellus deinde totam insulam igni ferroque populatus intra castella et urbes redegit, Cnoson Eleuthernan
|
||||
et, ut Graeci dicere solent, urbium matrem Cydoneam;
|
||||
adeoque saeve in captivos consulebatur,
|
||||
ut veneno se plerique conficerent, alii deditionem suam ad Pompeium absentem mitteret.
|
||||
Et cum ille res in Asia gerens eo quoque praefectum misisset Antonium in alienam
|
||||
11
|
||||
provinciam, inritus fuit, eoque infestior Metellus in hostes ius victoris exercuit, victisque Lasthene et Panare, Cydoneae ducibus, victor rediit. Nec quicquam tamen amplius de tam famosa victoria quam cognomen Creticum reportavit.
|
||||
|
||||
Quatenus Metelli Macedonici domus bellicis agnominibus
|
||||
adsueverat, altero ex liberis eius Cretico facto mora non fuit quin alter quoque Balearicus vocaretur.
|
||||
Baleares per id tempus insulae piratica rabie maria corruperant. Homines feros atque silvestres mireris ausos a scopulis suis saltem maria prospicere.
|
||||
Ascendere etiam inconditas rates et praeternavigantes subinde inopinato impetu terruere.
|
||||
Sed cum venientem ab alto Romanam classem prospexissent,
|
||||
praedam putantes, ausi etiam occurrere, et primo impetu ingenti lapidum saxorumque nimbo classem operuerunt.
|
||||
Tribus quisque fundis proeliantur. Certos esse quis miretur ictus, cum haec sola genti arma sint, id unum ab infantia studium? cibum puer a matre non accipit,
|
||||
nisi quem ipsa monstrare percusserit. Sed non diu lapidatione Romanos terruere.
|
||||
Nam postquam comminus ventum est expertique rostra et pila venientia, pecudum in morem clamorem sublato petiverunt fuga litora, dilapsique in proximos tumulos quaerendi fuerunt ut vincerentur.
|
||||
|
||||
Aderat fatum insularum. Igitur et Cypros recepta sine bello. Insulam veteribus divitiis abundantem
|
||||
et ob hoc Veneri sacram Ptolemaeus regebat.
|
||||
Sed divitiarum tanta erat fama, nec falso, ut victor gentium populus et donare regna consuetus, P. Clodio tribuno plebis duce, socii vivique regis confiscationem mandaverit.
|
||||
Et ille quidem ad rei famam veneno fata praecepit.
|
||||
Ceterum Porcius Cato Cyprias opes Liburnis per Tiberium ostium invexit. Quae res latius aerarium populi Romani quam ullus triumphus implevit.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,107 @@
|
|||
|
||||
Asia Pompei manibus subacta reliqua, quae restabant in Europa, Fortuna in Caesarem transtulit.
|
||||
Restabant autem inmanissimi gentium Galli atque Germani et quamvis toto orbe divisi, tamen quia vincere libuit, Britanni.
|
||||
|
||||
Primus Galliae motus ab Helvetiis coepit, qui Rhodanum inter et Rhenum siti, non sufficientibus terris venere sedem petitum, incensis moenibus suis; hoc sacramentum fuit, ne redirent.
|
||||
Sed petito tempore ad deliberandum, cum inter moras Caesar Rhodani ponte rescisso fugam abstulisset, statim bellicosissimam gentem sic in sedes suas, quasi greges in stabulum pastor, reduxit.
|
||||
Sequens longe longeque cruentior pugna Belgarum, quippe pro libertate pugnantium. Hic cum multa Romanorum militum insignia, tum illud egregium ipsius ducis, quod, nutante in fugam
|
||||
exercitu, rapto fugientis e manu scuto in primam volitans aciem manu proelium restituit.
|
||||
Inde cum Venetis etiam navale bellum, sed maior cum Oceano quam cum ipsis navibus rixa. Quippe illae rudes et informes et statim naufragae, cum rostra sensissent; sed haerebat in vadis pugna,
|
||||
cum aestibus solitis cum ipso certamine subductus Oceanus intercedere bello videretur.
|
||||
Illae quoque accessere diversitates pro gentium locorumque natura. Aquitani, callidum genus, in speluncas se recipiebant: iussit includi; Morini dilabebantur in silvas:
|
||||
iussit incendi. Nemo tantum feroces dixerit Gallos: fraudibus agunt.
|
||||
Indutiomarus Treveros, Ambiorix concitavit Eburones. Utrique, absente Caesare coniuratione facta, invasere legatos.
|
||||
Sed ille fortiter a Dolabella summotus est, relatumque regis caput; hic insidiis in valle dispositis dolo perculit. Itaque et castra direpta sunt et Aurunculeium
|
||||
Cottam cum Titurio
|
||||
Sabino legatos amisimus. Nec ulla de rege mox ultio; quippe perpetua trans Rhenum fuga latuit.
|
||||
|
||||
|
||||
Nec Rhenus ergo inmunis; nec enim fas erat ut liber esset receptator hostium atque defensor.
|
||||
Et prima contra Germanos illius pugna iustissimis quidem ex causis. Haedui de incursionibus eorum querebantur.
|
||||
Quae Ariovisti
|
||||
regis superbia! cui cum legati dicerent "veni ad Caesarem," et "quis est Caesar?" et "si vult, veniat" inquit, et "quid ad illum, quid agat nostra Germania?
|
||||
num ego me interpono Romanis?" Itaque tantus gentis novae terror in castris, ut testamenta passim etiam in
|
||||
principiis scriberentur. Sed illa inmania corpora quo maiora erant, eo magis gladiis ferroque patuerunt.
|
||||
Qui calor in proeliando militum fuerit, nullo magis exprimi potest quam quod, elatis super caput scutis cum se testudine barbarus tegeret, super ipsa Romani scuta salierunt, et inde in iugulos gladiis descendebant.
|
||||
Iterum de Germano Tencteri
|
||||
querebantur. Hic vero iam Caesar ultro Mosellam
|
||||
navali ponte transgreditur ipsumque Rhenum et Hercyniis hostem quaerit in silvis; sed in saltus ac paludes gens omne diffugerat. Tantum pavoris incussit intra ripam subito Romanus visus.
|
||||
|
||||
Nec semel Rhenus, sed iterum quoque, et quidem ponte facto penetratus est. Maior aliquanto trepidatio. Quippe cum Rhenum suum sic ponte quasi iugo captum viderent, fuga rursus in silvas et paludes, et, quod acerbissimum Caesari fuit, non fuere qui vincerentur.
|
||||
|
||||
|
||||
Omnibus terra marique peragratis respexit Oceanum et, quasi hic Romanis orbis non sufficeret, alterum cogitavit. Classe igitur conparata Britanniam transit mira celeritate; quippe qui tertia vigilia cum Morinorum solvisset
|
||||
a portu, minus quam medio die insulam ingressus est.
|
||||
Plena erant tumultu hostico
|
||||
litora, et trepidantia ad conspectum rei
|
||||
novae carpenta volitabant. Itaque trepidatio pro victoria fuit. Arma et obsides accepit a trepidis, et ulterius isset, nisi inprobam classem naufragio castigasset Oceanus.
|
||||
Reversus igitur in Galliam, classe maiore auctisque copiis in eundem rursus Oceanum eosdemque rursus Britannos. Caledonas secutus in silvas unum quoque e
|
||||
11
|
||||
regibus Casuellanum
|
||||
in vincla dedit.
|
||||
Contentus his (non enim provinciae, sed nomini studebatur) cum maiore quam prius praeda revectus est, ipso quoque Oceano tranquillo magis et propitio, quasi inparem ei se fateretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Sed maxima omnium eademque novissima coniuratio fuit Galliarum, cum omnis
|
||||
pariter Arvernos atque Biturigas,
|
||||
Carnuntas simul Sequanosque contraxit
|
||||
corpore armis spirituque terribilis, nomine etiam quasi ad terrorem conposito, Vercingetorix. Ille festis diebus et conciliabulis, cum frequentissimos in lucis haberet, ferocibus dictis ad ius pristinum libertatis erexit.
|
||||
Aberat tunc Caesar Ravennae dilectum agens, et hieme creverant Alpes: sic interclusum putabant iter. Sed ille qualis erat ad nuntium rei felicissima temeritate
|
||||
per invios ad id tempus montium tumulos, per intactas vias et nives,
|
||||
expedita manu emensus Galliam, et ex distantibus hibernis castra contraxit, et ante in media Gallia fuit, quam ab ultima timeretur.
|
||||
Tum ipsa capita belli adgressus urbes, Avaricum
|
||||
quadraginta milium propugnantium
|
||||
sustulit
|
||||
,
|
||||
Alesiam ducentorum quinquaginta milium iuventute subnixam flammis adaequavit.
|
||||
Circa Gergoviam Avernorum tota belli moles fuit. Quippe cum octoginta milia muro et arce et abruptis ripis defenderent maximam civitatem,
|
||||
vallo sudibus et fossa inductoque fossae flumine, ad hoc decem et octo castellis ingentique lorica circumdatam primum fame domuit, mox audentem eruptiones in vallo sudibusque concidit, novissime in deditionem redegit.
|
||||
Ipse ille rex, maximum victoriae decus, supplex cum in castra venisset, equum et phaleras et sua arma ante Caesaris genua proiecit: "Habe,"
|
||||
inquit, "fortem virum, vir fortissime, vicisti."
|
||||
|
||||
III,
|
||||
11
|
||||
Dum Gallos per Caesarem in septentrione debellat, ipse interim ad orientem grave volnus a Parthis populus Romanus accepit. Nec de fortuna queri possumus; caret solacio clades.
|
||||
Adversis et dis et hominibus cupiditas consulis Crassi, dum Parthico inhiat auro, undecim strage legionum et ipsius
|
||||
capite multata est.
|
||||
Et tribunus plebi Metellus exeuntem ducem hostilibus
|
||||
Diris devoverat, et cum Zeugma transisset exercitus, rapta subitis signa turbinibus hausit Euphrates,
|
||||
et cum apud Nicephorium castra posuisset, missi ab Orode
|
||||
rege legati nuntiavere, percussorum cum Pompeio foederum Sullaque meminisset.
|
||||
Regiis inhians ille thensauris, nihil ne imaginario quidem iure, sed Seleuciae se responsurum esse respondit.
|
||||
Itaque dii foederum ultores nec insidiis nec virtuti hostium defuerunt. Iam primum, qui solus et subvehere commeatus et munire poterat a tergo, relictus Euphrates, dum simulato transfugae cuidam Mazarae
|
||||
Syro creditur.
|
||||
Tum
|
||||
in mediam camporum vastitatem eodem duce ductus exercitus, ut undique hosti exponeretur.
|
||||
Itaque vixdum venerat Carrhas, cum undique praefecti regis Silaces et Surenas
|
||||
ostendere signa auro sericisque vexillis vibrantia. Tunc sine mora circumfusi undique equitatus in modum grandinis atque nimborum densa pariter tela fuderunt. Sic miserabili strage deletus exercitus.
|
||||
Ipse in conloquium sollicitatus, signo dato vivus hostium in manus incidisset, nisi tribunis reluctantibus fugam ducis barbari ferro occupassent.
|
||||
[Sic quoque relatum caput ludibrio hostibus fuit.]
|
||||
|
||||
Filium ducis
|
||||
paene in conspectu patris idem telis operuerunt. Reliquiae infelicis exercitus, quo
|
||||
quemque rapuit fuga, in Armeniam, Ciliciam Syriamque distractae, vix nuntium cladis rettulerunt. Caput eius recisum cum dextera manu ad regem reportatum ludibrio fuit, neque indigno. Aurum enim liquidum in rictum oris infusum est, ut cuius animus arserat auri cupiditate, eius etiam mortuum et exsangue corpus auro ureretur.
|
||||
|
||||
Haec est illa tertia
|
||||
aetas populi Romani transmarina, qua Italia progredi ausus orbe toto arma circumtulit.
|
||||
Cuius aetatis superiores centum anni sancti, pii et, ut diximus, aurei, sine flagitio, sine scelere, dum sincera adhuc et innoxia pastoriae illius sectae integritas, dumque Poenorum hostium inminens metus disciplinam veterem continebat.
|
||||
Posteri centum, quos a Carthaginis, Corinthi Numantiaque excidiis et Attali regis Asiatica hereditate deduximus in Caesarem et Pompeium secutumque hos, de quo dicemus,
|
||||
Augustum, ut claritate rerum bellicarum magnifici, ita domesticis cladibus miseri et erubescendi.
|
||||
Quippe sicut Galliam, Thraciam, Ciliciam, Cappadociam, uberrimas validissimasque
|
||||
provincias, Armenios etiam et Britannos, ut non in usum, ita ad imperii speciem magna nomina adquisisse pulchrum ac decorum:
|
||||
ita eodem tempore dimicasse domi cum civibus, sociis, mancipiis, gladiatoribus totoque inter se senatu turpe atque miserandum.
|
||||
Ac nescio an satius
|
||||
fuerit populo Romano Sicilia et Africa contento fuisse, aut his etiam ipsis carere
|
||||
dominanti in Italia sua, quam eo magnitudinis crescere, ut virtutibus suis conficerentur.
|
||||
Quae enim res alia civiles furores peperit quam nimiae felicitates? Syria prima nos victa corrupit, mox Asiatica Pergameni regis hereditas.
|
||||
Illae opes atque divitiae adfixere saeculi mores, mersamque vitiis suis quasi sentina rem publicam pessum dedere. Unde enim populus Romanus a tribunis agros et cibaria flagitaret nisi per famem quam luxus fecerat? Hinc ergo Gracchanae
|
||||
prima et secunda et illa tertia Apuleiana seditio.
|
||||
Unde iudiciariis legibus divulsus ab
|
||||
senatu eques nisi ex avaritia, ut vectigalia rei publicae atque ipsa iudicia in quaestu haberentur? Hinc Drusus et promissa civitas Latio et per hoc arma sociorum.
|
||||
Quid autem? Bella servilia unde nobis nisi ex abundantia familiarum? Unde gladiatorii adversum
|
||||
dominos suos exercitus, nisi ad conciliandum plebis favorem effusa largitio, dum spectaculis indulget, supplicia quondam hostium artem faceret?
|
||||
|
||||
Iam ut speciosiora vitia tangamus, nonne ambitus honorum ab isdem divitiis concitatus?
|
||||
Atqui inde Mariana, inde Sullana tempestas. Aut magnificus apparatus conviviorum et sumptuosa largitio non ab opulentia paritura mox egestatem?
|
||||
Haec Catilinam patriae suae inpegit. Denique illa ipsa principatus et dominanti cupido unde nisi ex nimiis opibus venit? Atquin haec Caesarem atque Pompeium furialibus in exitium rei publicae facibus armavit.
|
||||
Hos igitur omnis domesticos motus separatos ab externis iustisque bellis ex ordine persequemur.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,71 @@
|
|||
|
||||
Seditionum omnium causas tribunicia potestas excitavit, quae specie quidem plebis tuendae, cuius in auxilium comparata est, re autem dominationem sibi adquirens, studium populi ac favorem agrariis, frumentariis, iudiciariis legibus aucupabatur. Inerat omnibus species aequitatis.
|
||||
Quid tam iustum enim quam recipere plebem sua a patribus, ne populus gentium victor orbisque possessor extorris aris ac focis ageret?
|
||||
Quid tam aequum quam inopem populum vivere ex aerario suo?
|
||||
Quid ad ius
|
||||
libertatis aequandae magis efficax quam ut senatu regente provincias ordinis equestris auctoritas saltem iudiciorum regno niteretur?
|
||||
|
||||
Sed haec ipsa in perniciem redibant, et misera res publica in exitium
|
||||
sui merces erat.
|
||||
Nam et a senatu in equidem translata iudiciorum potestas vectigalia, id
|
||||
est imperii patrimonium, subprimebat,
|
||||
et emptio frumenti ipsos rei publicae nervos exhauriebat, aerarium; et reduci plebs in agros unde poterat sine possidentium eversione, qui ipsi para populi erant, et iam
|
||||
relictas sibi a maioribus sedes aetate quasi iure possidebant?
|
||||
|
||||
Primam certaminum facem Ti.
|
||||
Gracchus accendit, genere, forma, eloquentia facile princeps.
|
||||
Sed hic, sive Mancinianae deditionis, quia
|
||||
sponsor foederis fuerat, contagium timens et inde popularis,
|
||||
sive aequo et bono ductus, quia depulsam agris suis plebem miseratus est,
|
||||
[ne populus gentium victor orbisque possessor laribus ac focis suis exularet,]
|
||||
quacumque mente rem ausus ingentem est.
|
||||
Postquam
|
||||
rogationis dies aderat, ingentis stipatus agmine rostra conscendit, nec deerat obvia manu tota inde nobilitas; et tribuni in partibus.
|
||||
Sed ubi intercedentem legibus suis C. Octavium videt Gracchus, contra fas collegii, ius
|
||||
potestatis, iniecta
|
||||
manu depulit rostris, adeoque praesenti metu mortis exterruit, ut abdicare se magistratu cogeretur.
|
||||
Sic triumvir creatus dividendis agris, cum ad perpetranda coepta die comitiorum prorogari sibi vellet imperium, obvia nobilitas manu eorum, quos agris moverat.
|
||||
Caedes a foro coepit; inde cum in Capitolium profugisset plebemque ad defensionem salutis suae manu caput tangens hortaretur, praebuit speciem regnum sibi et diadema poscentis, atque ita duce Scipione Nasica, concitato in arma populo, quasi iure oppressus est.
|
||||
|
||||
Statim et mortis et legum fratris sui vindex non minore impetu incaluit C. Gracchus.
|
||||
Qui cum pari tumultu atque terrore plebem in avitos agros arcesseret, et recentem Attali hereditatem in alimenta populo polliceretur,
|
||||
iamque nimius et inpotens
|
||||
altero tribunatu secunda plebe volitaret,
|
||||
obrogare
|
||||
auso legibus suis Minucio tribuno,
|
||||
fretus comitum manu fatale familiae suae Capitolium invasit.
|
||||
Inde proximorum caede depulsus cum se in Aventinum recepisset, inde quoque obvia senatus manu ab Opimio consule oppressus est.
|
||||
Insultatum quoque mortis reliquiis, et illud sacrosanctum caput tribuni plebis percussoribus auro repensatum.
|
||||
|
||||
Nihilo minus Apuleius Saturninus Gracchanas adserere leges non destitit. Tantum animorum viro Marius dabat,
|
||||
[qui]
|
||||
nobilitati semper inimicus, consulatu suo praeterea confisus. Occiso palam comitiis A. Ninnio conpetitore tribunatus, subrogare conatus est in eius locum C. Gracchum, hominem sine tribu, sine notore, sine nomine; sed subdito titulo in familiam ipse se adoptabat.
|
||||
Cum tot tantisque ludibriis exultaret inpune, rogandis Gracchorum legibus ita vehementer incubuit, ut senatum quoque cogeret in verba iurare, cum abnuentibus aqua et igni interdicturum minaretur. Unus tamen extitit, qui mallet exilium.
|
||||
Igitur post Metelli fugam omni nobilitate perculsa cum iam tertium annum dominaretur, eo vesaniae progressus est, ut consularia quoque comitia nova caede turbaret.
|
||||
Quippe ut satellitem furoris sui Glauciam
|
||||
consulem faceret, C. Memmium
|
||||
conpetitorem interfici iussit, et in eo tumultu regem se a satellitibus
|
||||
suis appellatum laetus accepit.
|
||||
Tum vero iam conspiratione senatus, ipso quoque iam Mario consule, quia tueri non poterat, adverso, directae in foro acies; pulsus inde Capitolium invasit.
|
||||
Sed cum abruptis fistulis obsideretur senatuique per legatos paenitentiae fidem faceret, ab arce degressus cum ducibus factionis receptus in curiam est. Ibi eum facta inruptione populus fustibus saxisque opertum in ipsa quoque morte laceravit.
|
||||
|
||||
Postremo Livius Drusus non tribunatus modo viribus, sed ipsius etiam senatus auctoritate totiusque Italiae consensu easdem leges adserere conatus,
|
||||
dum alium captat ex alio, tantum conflavit incendium, ut nec
|
||||
primam illius flammam
|
||||
posset sustinere et subita morte correptus hereditarium in posteros suos bellum propagaret.
|
||||
Iudiciaria lege Gracchi diviserant populum Romanum et bicipitem ex una fecerant civitatem. Equites Romani tanta potestate subnixi, ut qui fata fortunasque principum
|
||||
haberent in manu, interceptis vectigalibus peculabantur suo iure rem publicam; senatus
|
||||
exilio Metelli, damnatione Rutili debilitatus omne decus maiestatis amiserat.
|
||||
In hoc statu rerum pares opibus animis dignitate (unde et nata Livio Druso aemulatio)
|
||||
equitem
|
||||
Servilius Caepio, senatum Livius Drusus adserere.
|
||||
Signa, aquilae et vexilla deerant: ceterum sic urbe in una quasi in binis castris dissidebatur. Prior Caepio in senatum impetu facto reos ambitus Scaurum et Philippum principes nobilitatis elegit.
|
||||
His ut motibus resisteret, Drusus plebem ad se Gracchanis legibus, isdemque
|
||||
socios ad plebem spe civitatis erexit. Extat
|
||||
vox ipsius, nihil se ad largitionem ulli reliquisse, nisi si quis aut caenum dividere vellet aut caelum.
|
||||
Aderat promulgandi dies, cum subito tanta vis hominum undique apparuit, ut hostium adventu obsessa civitas videretur.
|
||||
Ausus tamen obrogare legibus consul Philippus, sed adprehensum faucibus viator non ante dimisit quam sanguinis in os et oculos redundaret.
|
||||
Sic per vim latae iussaeque leges. Et pretium rogationis statim socii flagitare, cum imparem Drusum aegrumque rerum temere
|
||||
moratum matura, ut in tali discrimine, mors abstulit. Nec ideo
|
||||
[minus]
|
||||
socii promissa Drusi a populo Romano reposcere armis desierunt.
|
||||
|
|
@ -0,0 +1,103 @@
|
|||
|
||||
Sociale bellum vocetur licet, ut extenuemus invidiam, si verum tamen volumus, illud civile bellum fuit. Quippe cum populus Romanus Etruscos, Latinos Sabinosque sibi miscuerit et unum ex omnibus sanguinem ducat, corpus fecit ex membris et ex omnibus unus est;
|
||||
nec minore flagitio socii intra Italiam quam intra urbem cives rebellabant.
|
||||
Itaque cum ius civitatis, quam viribus auxerant, socii iustissime postularent, quam in spem eos cupidine dominationis Drusus erexerat,
|
||||
postquam ille domestico scelere oppressus est, eadem fax, quae illum cremavit, socios in arma et expugnationem urbis accendit.
|
||||
Quid hac clade tristius? Quid calamitosius? Cum omne Latium atque Picenum, Etruria omnis atque Campania, postremo Italia contra matrem suam ac parentem urbem consurgeret;
|
||||
cum omne robur fortissimorum fidelissimorumque sociorum sub suis quisque signis haberent municipalia illa prodigia, Poppaedius
|
||||
Marsos et
|
||||
<Paelignos>
|
||||
,
|
||||
Latinos Afranius,
|
||||
Umbros Plotius,
|
||||
Egnatius Etruscos,
|
||||
Samnium Lucaniamque Telesinus;
|
||||
cum regum
|
||||
|
||||
et gentium arbiter populus ipsum se regere non posset, ut victrix Asiae et Europae a Corfinio Roma adpeteretur.
|
||||
|
||||
|
||||
Primum fuit belli consilium, ut in Albano monte
|
||||
festo die Latinarum Iulius Caesar et Marcius Philippus consules inter sacra et aras immolarentur.
|
||||
Postquam id nefas proditione discussum est, Asculo furor omnis erupit,
|
||||
in ipsa quidem ludorum frequentia trucidatis qui tunc aderant ab urbe legatis. Hoc fuit inpii belli
|
||||
sacramentum.
|
||||
Inde iam passim ab omni parte Italiae, duce et auctore belli discursante Poppaedio,
|
||||
diversa per populos et urbes signa cecinere.
|
||||
Nec Annibalis nec Pyrrhi fuit tanta vastatio. Ecce Ocriculum, ecce Grumentum, ecce Faesulae, ecce
|
||||
11
|
||||
Carseoli, Aesernia, Nuceria,
|
||||
Picentia penitus
|
||||
ferro et igne vastantur. Fusae Rutili copiae, fusae Caepionis.
|
||||
Nam ipse Iulius Caesar, exercitu amisso, cum in urbem cruentus referretur, miserabili funere mediam per urbem viam fecit.
|
||||
|
||||
Sed magna populi Romani fortuna, et semper in malis maior, totis denuo viribus consurrexit; adgressique singulos populos Cato discutit Etruscos, Gabinius Marsos, Carbo Lucanos, Sulla Samnites;
|
||||
Pompeius vero Strabo
|
||||
omnia flammis ferroque
|
||||
populatus non prius finem caedium fecit, quam Asculi eversione manibus tot exercituum, consulum direptarumque urbium dis litaretur utcumque.
|
||||
|
||||
|
||||
Etsi cum sociis — nefas — cum liberis tamen et ingenuis dimicatum est: quis aequo animo ferat in principe populo bella servorum?
|
||||
Primum servile bellum inter initia
|
||||
urbis Herdonio duce Sabino in ipsa urbe temptatum est, cum occupata tribuniciis seditionibus civitate Capitolium obsessum est et a consule receptum; sed hic tumultus magis fuit quam bellum. Mox imperio per diversa terrarum occupato, quis crederet Siciliam multo cruentius servili quam Punico bello esse vastatam?
|
||||
Terra frugum ferax et quodam modo suburbana provincia latifundiis civium Romanorum tenebatur. Hic ad cultum agri frequentia ergastula catenatique cultores materiam bello praebuere.
|
||||
Syrus
|
||||
quidam nomine Eunus
|
||||
— magnitudo cladium
|
||||
facit, ut meminerimus — fanatico furore simulato, dum Syriae deae comas iactat, ad libertatem et arma servos quasi
|
||||
numinum imperio concitavit;
|
||||
idque ut divinitus fieri probaret, in ore abdita nuce quam sulphure et igne stipaverat, leniter inspirans flammam inter verba fundebat.
|
||||
Hoc miraculum primo duo milia ex obviis,
|
||||
mox iure belli refractis ergastulis sexaginta amplius milium fecit exercitum; regisque, ne quid mali deesset, decoratus insignibus castella, victos, oppida miserabili direptione vastavit.
|
||||
Quin,
|
||||
illud quoque ultimum dedecus
|
||||
belli, capta sunt castra praetorum — nec nominare ipsos pudebit — castra Manlii, Lentuli, Pisonis, Hypsaei.
|
||||
Itaque qui per fugitivarios abstrahi debuissent, praetorios duces profugos proelio ipsi sequebantur. Tandem Perperna imperatore supplicium de eis sumptum est.
|
||||
Hic enim victos et apud Hennam
|
||||
novissime obsessos cum fame quasi pestilentia consumpsisset, reliquias latronum compedibus, catenis crucibusque punivit; fuitque de servis ovatione contentus, ne dignitatem triumphi servili inscriptione violaret.
|
||||
|
||||
|
||||
Vixdum respiraverat insula, cum statim Servilio praetore a Syro
|
||||
reditur ad Cilicem. Athenio pastor interfecto domino familiam ergastulo liberatam sub signis ordinat.
|
||||
Ipse veste purpurea
|
||||
argenteoque baculo et regium in morem fronte redimita non minorem quam ille fanaticus prior conflavit exercitum, acriusque multo, quasi et illum vindicaret, vicos, oppida, castella diripiens, in servos infestius quam in dominos
|
||||
quasi in transfugas, saeviebat.
|
||||
Ab hoc quoque praetorii exercitus fusi, capta Servili castra, capta Luculli. Sed Titus Aquilius Perpernae usus exemplo, interclusum hostem commeatibus ad extrema conpulit comminutasque copias fame armis facile delevit; comminutasque copias fame armis facile delevit; dedidissent se, nisi suppliciorum metu voluntariam mortem praetulissent.
|
||||
Ac ne de duce quidem supplicium exigi potuit, quamvis vivus in manus venerit; quippe dum circa adprehendendum eum a multitudine contenditur, inter rixantium manus praeda lacerata est.
|
||||
|
||||
Enimvero et servilium armorum dedecus feras; nam etsi per fortunam in omnia obnoxii, tamen quasi secundum hominum genus sunt et in bona libertatis nostrae adoptantur: bellum Spartaco duce concitatum quo nomine appellem nescio;
|
||||
quippe cum servi
|
||||
militaverint, gladiatores imperaverint, illi infimae sortis homines, hi pessumae auxere ludibriis calamitatem Romanam.
|
||||
|
||||
|
||||
Spartacus, Crixus, Oenomaus effracto Lentuli
|
||||
ludo cum triginta aut amplius eiusdem fortunae viris erupere Capua;
|
||||
servisque ad vexillum
|
||||
vocatis cum statim decem milia amplius coissent, homines modo effugisse contenti, iam et vindicari volebant.
|
||||
Prima sedes velut rabidis beluis mons
|
||||
Vesuvius placuit. Ibi cum obsiderentur a Clodio Glabro, per fauces cavi montis vitineis delapsi vinculis
|
||||
ad imas eius descendere radices et exitu inviso
|
||||
nihil tale opinantis ducis subito impetu castra rapuerunt;
|
||||
inde alia castra, Vareniana,
|
||||
deinceps Thorani; totamque pervagantur Campaniam. Nec villarum atque vicorum vastatione contenti Nolam atque Nuceriam, Thurios
|
||||
atque Metapontum terribili strage populantur.
|
||||
Adfluentibus in diem copiis cum iam esset iustus exercitus, e viminibus pecudumque tegumentis inconditos sibi clipeos et ferro ergastulorum recocto gladios ac tela fecerunt.
|
||||
Ac ne quod decus
|
||||
iusto deesset exercitui, domitis obviis etiam gregibus paratur equitatus, captaque de praetoribus insignia et fasces ad ducem detulere.
|
||||
Nec abnuit ille de stipendiario Thrace miles, de milite desertor, inde latro,
|
||||
deinde
|
||||
in honorem
|
||||
virium gladiator.
|
||||
Quin
|
||||
defunctorum quoque proelio ducum funera imperatoriis
|
||||
celebravit exsequiis, captivosque circa rogum iussit armis depugnare, quasi plane expiaturus omne praeteritum dedecus, si de gladiatore munerarius fuisset.
|
||||
Inde iam consulares
|
||||
quoque adgressus in Appenino Lentuli exercitum cecidit, apud Mutinam Publi Crassi castra delevit.
|
||||
Quibus elatus victoriis de invadenda urbe Romana — quod satis est turpitudini nostrae — deliberavit.
|
||||
Tandem enim totis imperii viribus contra myrmillonem consurgitur
|
||||
pudoremque Romanum Licinius Crassus adseruit; a quo pulsi fugatique — pudet dicere — hostes in extrema Italiae refugerunt.
|
||||
Ibi circa Brittium
|
||||
º
|
||||
angulum clusi,
|
||||
cum fugam in Siciliam pararent neque navigia suppeterent, ratesque ex trabibus et dolia conexa virgultis rapidissimo freto frustra experirentur, tamen eruptione facta dignam viris obiere morte et,
|
||||
quod sub gladiatore duce oportuit, sine missione pugnatum est. Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator occisus est.
|
||||
Some files were not shown because too many files have changed in this diff Show More
Loading…
Reference in New Issue